›
›

Giáo trình Lịch sử giáo dục Việt Nam

pdf 71 trang ngocly 3000
Download
Bạn đang xem 20 trang mẫu của tài liệu "Giáo trình Lịch sử giáo dục Việt Nam", để tải tài liệu gốc về máy bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên

Tài liệu đính kèm:

  • pdfgiao_trinh_lich_su_giao_duc_viet_nam.pdf

Nội dung text: Giáo trình Lịch sử giáo dục Việt Nam

  1. TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC ÑAØ LAÏT F 7 G GIAÙO TRÌNH LÒCH SÖÛ GIAÙO DUÏC VIEÄT NAM NGUYEÃN GIA PHU - 1999
  2. Lòch söû Giaùo duïc Vieät Nam - 1 - MUÏC LUÏC CHÖÔNG 1. CHEÁ ÑOÄ GIAÙO DUÏC VAØ THI CÖÛ CUÛA VIEÄT NAM THÔØI PHONG KIEÁN 3 I. NHAÄN THÖÙC VEÀ TAÀM QUAN TROÏNG CUÛA GIAÙO DUÏC CUÛA GIAI CAÁP PHONG KIEÁN VIEÄT NAM: 3 II. TRÖÔØNG HOÏC : 4 1. Caùc lôùp hoïc thôøi Baéc thuoäc : 4 2. Tröôøng hoïc thôøi Lyù Traàn : 6 3. Tröôøng hoïc thôøi Leâ Nguyeãn : 7 III. TÌNH HÌNH THI CÖÛ ÔÛ VIEÄT NAM THÔØI PHONG KIEÁN : 13 1. Tình hình thi cöû töø naêm 1075-1396 13 2. Tình hình thi cöû töø naêm 1396-1463: 16 3. Cheá ñoä khoa cöû töø naêm 1466-1919 17 IV. CUOÄC VAÄN ÑOÄNG CAÛI CAÙCH GIAÙO DUÏC CUÛA CAÙC SÓ PHU YEÂU NÖÔÙC: 26 1. Hoaøn caûnh lòch söû : 26 2. Ñoâng Kinh nghóa thuïc: 27 CHÖÔNG 2. NEÀN GIAÙO DUÏC VIEÄT NAM THÔØI PHAÙP THUOÄC 30 I. CHÍNH SAÙCH GIAÙO DUÏC CUÛA PHAÙP ÔÛ VIEÄT NAM : 30 II. CHEÁ ÑOÄ GIAÙO DUÏC CUÛA PHAÙP ÔÛ VIEÄT NAM TÖØ 1861-1945. 31 1. Caùc tröôøng hoïc ôû nam Kyø töø 1861-1886. 31 2. Cheá Ñoä Giaùo Duïc Cuûa Phaùp Ôû Vieät Nam Töø 1886 - 1917 33 3. Cheá Ñoä Giaùo Duïc Cuûa Phaùp Ôû Vieät Nam Töø 1917-1945 36 CHÖÔNG 3. TÌNH HÌNH GIAÙO DUÏC THÔØI CHÍNH PHUÛ TRAÀN TROÏNG KIM, TRONG VUØNG PHAÙP TAÏM CHIEÁM VAØ ÔÛ MIEÀN NAM VIEÄT NAM. 45 I. TÌNH HÌNH GIAÙO DUÏC THÔØI CHÍNH PHUÛ TRAÀN TROÏNG KIM : 45 II. TÌNH HÌNH GIAÙO DUÏC TRONG VUØNG PHAÙP TAÏM CHIEÁM TÖØ NAÊM 1948 ÑEÁN NAÊM 1954: 46 1. Baäc Trung hoïc : 46 2. Baäc Ñaïi hoïc : 47 III. TÌNH HÌNH GIAÙO DUÏC ÔÛ MIEÀN NAM VIEÄT NAM TÖØ 1954-1975 47 1. Tieåu hoïc vaø Trung hoïc : 47 2. Ñaïi hoïc vaø Trung hoïc chuyeân nghieäp : 49 CHÖÔNG 4. NEÀN GIAÙO DUÏC CUÛA NÖÔÙC VIEÄT NAM DAÂN CHUÛ COÄNG HOØA VAØ COÄNG HOØA XAÕ HOÄI CHUÛ NGHÓA VIEÄT NAM 55 I. CHÍNH SAÙCH CUÛA ÑAÛNG VAØ CHÍNH PHUÛ VEÀ GIAÙO DUÏC : 55 1. Xoùa naïn muø chöõ : 55 2. Ñaùnh giaù cao taàm quan troïng cuûa giaùo duïc : 58 II. SÖÏ PHAÙT TRIEÅN CUÛA GIAÙO DUÏC PHOÅ THOÂNG : 61 1. Giai ñoaïn töø naêm 1945-1950: 61 2. Giai ñoaïn töø 1950-1956 62 Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
  3. Lòch söû Giaùo duïc Vieät Nam - 2 - 3. Giai ñoaïn töø naêm 1956- 1981: 63 4. Giai ñoaïn töø 1981 ñeán nay : 63 5. Nhöõng thay ñoåi ôû baäc giaùo duïc phoå thoâng theo luaät giaùo duïc : 63 III. ÑAÏI HOÏC VAØ TRUNG HOÏC CHUYEÂN NGHIEÄP. 64 1. Giai ñoaïn töø 1945 – 1954 64 2. Giai ñoaïn 1955-1965 65 3. Giai ñoaïn töø 1965-1975 66 4. Giai ñoaïn 1975 ñeán nay : 67 Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
  4. Lòch söû Giaùo duïc Vieät Nam - 3 - Chöông 1. CHEÁ ÑOÄ GIAÙO DUÏC VAØ THI CÖÛ CUÛA VIEÄT NAM THÔØI PHONG KIEÁN I. Nhaän thöùc veà taàm quan troïng cuûa giaùo duïc cuûa giai caáp phong kieán Vieät Nam: Daân toäc Vieät nam raát hieáu hoïc vaø hoïc raát gioûi. Neàn giaùo duïc Vieät nam coù lòch söû töø laâu ñôøi. Nöôùc ta töø thôøi Vaên Lang AÂu – Laïc ñaõ coù nhaø nöôùc, nhöng tình hình giaùo duïc thôøi kyø naøy nhö theá naøo khoâng theå khaûo cöùu ñöôïc. Naêm 111 TCN, nöôùc ta bò noäi thuoäc ñeá quoác Taây Haùn. Tröôùc ñoù, naêm 136 TCN, vua Taây Haùn laø Vuõ Ñeá tuyeân boá ”baõi truaát baùch gia, ñoäc toân Nho thuaät” Nho gia voán laø tröôøng phaùi tö töôûng raát coi troïng vieäc giaùo duïc, do ñoù ñeán thôøi kyø naøy vieäc hoïc taäp ôû Trung quoác caøng ñöôïc ñeà cao. Sau khi thoáng trò nöôùc ta, quan cai trò cuûa trieàu Haùn ñaõ truyeàn baù cheá ñoä giaùo duïc cuûa Trung quoác sang nöôùc ta, chöõ Haùn trôû thaønh vaên töï duøng trong giaùo duïc, caùc saùch do caùc nhaø Nho ôû Trung quoác soaïn thaønh taøi lieäu hoïc taäp. Sau khi giaønh ñöôïc ñoäc laäp, caùc trieàu ñaïi phong kieán Vieät Nam quaùn trieät tö töôûng Nho giaùo, raát coi troïng vieäc giaùo duïc, vì hoï nhaän thöùc ñöôïc raèng ñoù laø bieän phaùp chuû yeáu ñeå ñaøo taïo nhaân taøi cho ñaát nöôùc. Chính vì theá, töø naêm 1070, vua Lyù Thaùnh Toâng cho döïng vaên mieáu. Naêm 1076, vua Lyù Nhaân Toâng cho laäp tröôøng Quoác töû giaùm beân caïnh vaên mieáu. Ñeán ñôøi Leâ, töø vua ñeán quan cuõng ñeàu cho raèng :” Söï nghieäp trò nöôùc lôùn lao cuûa ñeá vöông khoâng gì caàn kíp hôn nhaân taøi, ñieån chöông cheá ñoä ñaày ñuû cuûa nhaø nöôùc taát phaûi chôø ôû caùc baäc haäu thaùnh. Laø bôûi trò nöôùc maø khoâng laáy nhaân taøi laøm goác, cheá taùc maø khoâng döïa vaøo thaùnh nhaân ñôøi sau thì ñeàu chæ laø caåu thaû taïm bôï maø thoâi, sao coù theå ñaït tôùi chính trò phong hoùa phoàn vinh, vaên vaät ñieån chöông ñaày ñuû” (1) (Vaên bia do Ñoã Nhuaän soaïn naêm 1484). Noùi veà söï coi troïng vieäc giaùo duïc cuûa trieàu Leâ ngay töø buoåi ñaàu döïng nöôùc, trong Kieán vaên tieåu hoïc, Leâ Quyù Ñoân vieát : “Naêm Maäu Thaân , nieân hieäu Thuaän Thieân thöù nhaát (1428), haï chieáu trong nöôùc döïng nhaø hoïc, daïy doã nhaân taøi, trong kinh coù Quoác töû giaùm, beân ngoaøi coù nhaø hoïc caùc phuû. Nhaø vua thaân haønh choïn con chaùu caùc quan vaø thöôøng daân tuaán tuù sung boå vaøo hoïc caùc cuïc chaàu caän, chaàu ôû ngöï tieàn vaø sung vaøo giaùm sinh Quoác töû giaùm, laïi haï leänh cho vieân quan chòu traùch nhieäm tuyeån roäng caû con em nhaø löông gia ôû daân gian sung vaøo sinh ñoà ôù caùc phuû ñeå daïy baûo.” Treân cô sôû khuyeán khích vieäc hoïc taäp. Nhaø Leâ coøn raát chuù yù ñeán vieäc thi cöû ñeå tuyeån choïn nhaân taøi. Naêm 1434, Leâ Thaùi Toâng haï chieáu noùi : (1 ) : Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö. Taäp II. NXB KHXH. 1985. Tr. 494. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
  5. Lòch söû Giaùo duïc Vieät Nam - 4 - “Muoán coù ñöôïc nhaân taøi tröôùc heát phaûi choïn löïa keû só, maø pheùp choïn löïa keû só phaûi laáy thi cöû laøm ñaàu. Nhaø nöôùc ta töø thöûô xöa loaïn laïc, ngöôøi anh taøi nhö laù muøa thu, baäc tuaán kieät nhö sao buoåi sôùm. Thaùi toå ta tröôùc, ban ñaàu döïng nöôùc, môû mang nhaø hoïc hieäu, duøng coã thaùi lao ñeà teá Khoång Töû, raát möïc suøng Nho, troïng ñaïo. Nhöng vì nöôùc môùi döïng neân chöa kòp ñaët khoa thi. Traãm noái theo chí höôùng ngöôøi xöa, lo ñöôïc nhaân taøi ñeå thoûa loøng mong ñôïi.” (1) Ñeán thôøi Nguyeãn, naêm 1814, Gia Long cuõng noùi : “Hoïc hieäu laø nôi chöùa nhaân taøi , phaûi giaùo duïc coù caên baûn thì môùi coù theå thaønh taøi, traãm muoán baét chöôùc ngöôøi xöa, ñaët nhaø hoïc ñeå nuoâi hoïc troø ngoõ haàu vaên phong daáy leân, hieàn taøi ñeàu noåi ñeå cho nhaø nöôùc duøng (2) Naêm 1827, Minh Maïng noùi vôùi ñình thaàn raèng : “Traãm töø khi thaân chinh ñeán nay, chöa töøng luùc naøo khoâng laáy vieäc ñaøo taïo nhaân taøi laøm vieäc öu tieân Ñeá vöông ngaøy xöa duøng ngöôøi coù phaûi vay möôïn nhaân taøi ôû ñôøi khaùc ñaâu.” Do nhaän thöùc nhö vaäy, caùc trieàu ñaïi thöôøng thi haønh nhöõng chính saùch khuyeán khích vieäc hoïc taäp vaø ñoã ñaït. Naêm 1486, nhaø Leâ quy ñònh nhöõng ngöôøi laøm thueâ laøm möôùn coù bieát chöõ vaø coù Ty Thöøa tuyeân baûn xöù chuaån cho thì ñöôïc mieãn sung quaân. Naêm 1488, vua Leâ Thaùnh toâng laïi haï chieáu cho “caùc só nhaân ñaõ töøng ñi hoïc, bieát laøm vaên, coù haïnh kieåm ñaõ thi ñoã vaø ñöôïc mieãn tuyeån thì mieãn cho nöûa phaàn thueá vaø sai dòch.” Ñoái vôùi nhöõng ngöôøi ñoã ñaït, nhaø nöôùc phong kieán coù yù thöùc duøng nhieàu bieän phaùp ñeå laøm theâm söï vinh quang cuûa hoï nhö toå chöùc leã vinh quy raát long troïng, döïng bia Tieán só ôû vaên mieáu. Maëc daàu thôøi phong kieán, do ñôøi soáng cuûa ñaïi ña soá noâng daân raát khoå cöïc, nhöõng ngöôøi coù ñieàu kieän ñi hoïc khoâng nhieàu, nhöõng ngöôøi coù theå ñoã ñaït laïi caøng ít, nhöng so vôùi caùc nöôùc treân theá giôùi luùc baáy giôø, nöôùc ta laø moät trong soá raát ít nöôùc coù neàn giaùo duïc coù quy cuû vaø töông ñoái phaùt trieån. II. Tröôøng hoïc : 1. Caùc lôùp hoïc thôøi Baéc thuoäc : Nhöõng taøi lieäu lòch söû sôùm nhaát noùi veà tình hình giaùo duïc ôû nöôùc ta gaén lieàn vôùi teân tuoåi caùc Thaùi thuù cuûa Trung quoác nhö Tích Quang, Nhaâm Dieân, Só Nhieáp. Tích Quang laø Thaùi thuù Giao chæ ñaàu thôøi Ñoâng haùn “ñaõ laáy leã nghóa daïy daân”. (1) Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö. Taäp II, NXB KHXH . 1985. Trang 320 (2) Ñaïi Nam thöïc luïc chính bieân. Gia Long naêm thöù 13 Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
  6. Lòch söû Giaùo duïc Vieät Nam - 5 - Nhaân Dieân laø Thaùi thuù Cöûu Chaân “daïy daân khai khaån ruoäng ñaát “ñeå caøy caáy” “daân ngheøo khoâng coù sính leã cöôùi vôï, Dieân baûo caùc Tröôûng laïi trôû xuoáng bôùt boång loäc ra ñeå giuùp ñôõ, cuøng moät luùc laáy vôï coù ñeán 2.000 ngöôøi.” (1) Song song vôùi vieäc truyeàn baù leã nghóa laø vieäc môû tröôøng hoïc khuyeán khích vieäc hoïc taäp.Trong baøi sôù cuûa Thaùi thuù Hôïp Phoá laø Tieát Toång daâng leân vua Ngoâ laø Toân Quyeàn naêm 231 coù noùi : “ Trieäu Ñaø noåi daäy ôû Phieân Ngung, voã veà thaàn phuïc ñöôïc vua Baùch Vieät, ñoù laø mieàn ñaát veà phía Nam quaän Chaâu Nhai, Hieáu Vuõ (nhaø Haùn), gieát Löõ Gia, môû 9 quaän ñaët chöùc Thöù söû ôû Giao Chæ, dôøi nhöõng ngöôøi phaïm toäi ôû Trung quoác sang ôû laãn vaøo caùc nôi aáy, cho hoïc saùch ít nhieàu, hôi thoâng hieåu leã hoùa. Ñeán khi Tích Quang laøm Thaùi thuù Giao Chæ, Nhaâm Dieân laøm Thaùi thuù Cöûu Chaân, döïng nhaø hoïc, daãn daét baèng leã nghóa. Töø ñaáy trôû ñi (töùc töø thôøi Trieäu Ñaø veà sau), hôn 400 naêm, daân töïa hoà ñaõ coù quy cuû”.(2) Trong quaù trình aáy, taïi Luy Laâu, Long Bieân ñaõ môû caùc tröôøng hoïc ñeå ñaøo taïo con em quan laïi ñoâ hoä vaø taàng lôùp treân ngöôøi Vieät. Keát quaû, trong thôøi kyø naøy ñaõ ñaøo taïo ñöôïc moät soá ngöôøi Vieät Nam coù hoïc vaán ñeå boå sung vaøo haøng nguõ quan laïi, trong ñoù tieâu bieåu laø Tröông Troïng, Lyù Caàm, Lyù Tieán. Ñôøi Haùn Minh Ñeá (58-75), Tröông Troïng ñöôïc cöû laøm keá laïi (keá toaùn) ôû quaän Nhaät Nam, ñöôïc thay maët Thaùi thuù ñeán kinh ñoâ taâu baøy coâng vieäc vôùi vua, sau ñöôïc cöû laøm Thaùi thuù Kim Thaønh. Theá kyû II, Lyù Tieán ñöôïc laøm chöùc Coâng taøo (phuï traùch cô quan thuû coâng nghieäp) ôû quaän, sau ñöôïc thaêng laøm Thaùi thuù Linh Laêng, ñeán naêm 184 ñöôïc laøm Thöù söû Giao Chaâu. Lyù Tieán coøn xin cho moät soá ngöôøi Vieät khaùc ñöôïc coâng nhaän laø Hieáu lieâm. Maäu taøi vaø ñöôïc laøm Tröôûng laïi ôû Giao Chaâu, nhöng khoâng ñöôïc laøm quan ôû Trung Nguyeân vì sôï “hay cheâ bai baét beû trieàu ñình”. Lyù caàm thì ñöôïc laøm tuùc veä ôû kinh thaønh Laïc Döông, veà sau laøm ñeán chöùc Tö leä hieäu uùy. Trong soá caùc quan cai trò Haùn toäc, Só nhieáp (Thaùi thuù Giao Chaâu cuoái thôøi Ñoâng Haùn ñaàu thôøi Tam Quoác) laø ngöôøi coù vai troø quan troïng nhaát trong vieäc phaùt trieån giaùo duïc ôû nöôùc ta. Voán laø moät ngöôøi ñoä löôïng, troïng keû só, neân danh só Haùn traùnh naïn sang nöông töïa coù ñeán haøng traêm ngöôøi. Nhieàu ngöôøi trong soá ñoù nhö Löu Hi, Höùa Tónh ñaõ môû tröôøng daïy hoïc ôû Luy Laâu, Long Bieân. Vì nhöõng hoaït ñoäng aáy, ñôøi sau ñaõ ñeà cao Só Nhieáp moät caùch quaù ñaùng, toân oâng laøm “Nam giao hoïc toå” (oâng toå cuûa vieäc ôû nöôùc Nam). Ngoâ Só Lieân, taùc giaû Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö cuõng ñaùnh giaù raèng : “Nöôùc ta thoâng Thi, Thö, hoïc Leã Nhaïc laøm moät nöôùc vaên hieán laø baét ñaàu töø Só vöông, coâng ñöùc aáy khoâng nhöõng chæ ôû ñöông thôøi maø coøn truyeàn maõi ñeán ñôøi sau, haù chaúng lôùn sao? (1) Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö. Taäp I. NXB KHXH. 1983. Trang 144. (2) Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö. Taäp I. NXB KHXH. 1983. Trang 157 Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
  7. Lòch söû Giaùo duïc Vieät Nam - 6 - Thôøi Tam quoác (220 –280) vaø thôøi Taán (265 – 420), nhieàu ngöôøi Trung quoác tieáp tuïc sang ta môû tröôøng hoïc. Thôøi Toân Quyeàn (222-252), Ngu Phieân bò ñaøy sang Giao Chaâu, “tuy laø thaân tuø toäi nhöng giaûng hoïc khoâng bieát moûi”. Ñoã Tueä thôøi Taán , Toáng (420-479) cuõng chaêm môû mang tröôøng hoïc ñeå truyeàn baù Nho giaùo. Tình hình ñoù ñeán ñôøi Ñöôøng laïi caøng phaùt trieån. Ngoaøi vieäc hoïc taäp ôû nöôùc ta, moät soá ngöôøi coøn ñöôïc sang hoïc ôû Kinh ñoâ Tröôøng An cuûa Nhaø Ñöôøng. Nhö vaäy, thôøi Baéc thuoäc, vieäc hoïc ôû nöôùc ta ñaõ ngaøy moät phaùt trieån. 2. Tröôøng hoïc thôøi Lyù Traàn : Tình hình giaùo duïc thôøi Ngoâ, Ñinh, Tieàn Leâ vì thieáu tö lieäu lòch söû neân khoâng bieát ñöôïc roõ raøng. Qua moät soá taøi lieäu ít oûi coù theå bieát raèng luùc baáy giôø caùc lôùp hoïc ñöôïc môû trong caùc chuøa. Ví duï : Lyù Coâng Uaån luùc coøn nhoû, theo hoïc ôû caùc chuøa Luïc Toå, töùc laø Chuøa Coå Phaùp ôû Baéc Ninh. Ngoaøi caùc lôùp hoïc do nhaø chuøa môû, trong daân gian coù môû tröôøng hoïc / hieän nay khoâng theå xaùc ñònh ñöôïc. Chæ bieát raèng, luùc baáy giôø coù moät soá nhaø sö coù hoïc vaán cao nhö Ngoâ Chaân Löu, Ñoã Thuaän, Vaïn Haïnh Do vaäy, Ngoâ Chaân Löu ñöôïc Ngoâ Quyeàn, Ñinh Tieân Hoaøng vaø Leâ Ñaïi Hoaøng phong laøm taêng thoáng vaø ñöôïc môøi tham döï trieàu chính nhö moät vò coá vaán cuûa vua. Sö Ñoã Thuaän cuõng ñöôïc Leâ Ñaïi Haønh söû duïng laøm coá vaán vaø coù khi coøn ñöôïc cöû ra ñoùn tieáp söù giaû. Nhöng ngoaøi caùc nhaø sö coøn coù raát nhieàu trí thöùc khaùc ñöôïc ñaûm nhieäm caùc troïng traùch trong trieàu ñình vaø ôû caùc ñòa phöông. Ngay töø thôøi Ngoâ, sau khi leân ngoâi, Ngoâ Quyeàn ñaõ “ñaët traêm quan, cheá ñònh trieàu nghi thaåm phuïc”. Caùc trieàu Ngoâ Ñinh Leâ nhieàu laàn sai söù giaû sang Trung quoác. Nhö vaäy, maëc daàu tình hình giaùo duïc thôøi kyø naøy nhö theá naøo khoâng bieát ñöôïc cuï theå nhöng keát quaû laø ñaõ ñaøo taïo ñöôïc moät ñoäi nguõ ñuû khaû naêng caùng ñaùng caùc coâng vieäc ñoái noäi vaø ñoái ngoaïi cuûa nhaø nöôùc. Töø thôøi Lyù veà sau, cuøng vôùi söï phaùt trieån cuûa Nho giaùo ôû Vieät Nam, cheá ñoä giaùo duïc cuõng caøng ngaøy caøng coù neà neáp. Töø naêm 1070, vua Lyù Thaùnh Toâng (1054-1072) baét ñaàu “laøm vaên mieáu, ñaép töôïng Khoång Töû, Chu Coâng vaø Töù Phoái, veõ töôïng Thaát thaäp nhò hieàn, boán muøa cuùng teá. Hoaøng töû ñeán hoïc ôû ñaây.” (1) Naêm 1076, Lyù Nhaân Toâng (1072 –1128) cho thaønh laäp Quoác töû giaùm beân caïnh vaên mieáu, “choïn quan vieân vaên chöùc, ngöôøi naøo bieát chöõ cho vaøo Quoác töû giaùm” (2) Ñeán thôøi Traàn, naêm 1236, Quoác töû giaùm ñoåi teân thaønh Quoác töû vieän, cho con em caùc quan vaên vaøo hoïc. Naêm 1253, Traàn Thaùi Toâng (1225-1293) “laäp Quoác hoïc vieän, ñaép töôïng Khoång Töû, Chu Coâng, AÙ Thaùnh (Maïnh Töû), veõ tranh 72 ngöôøi hieàn ñeå thôø.” (3) (1 ) Ñaïi vieät söû kyù toaøn thö. (2 ) Ñaïi vieät söû kyù toaøn thö. (3 ) Ñaïi vieät söû kyù toaøn thö. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
  8. Lòch söû Giaùo duïc Vieät Nam - 7 - Ngay sau ñoù, vua Traàn “xuoáng chieáu vôøi nho só trong nöôùc ñeán Quoác töû vieän giaûng töù thö luïc hoïc”(1) Naêm 1281, thôøi Traàn Nhaân Toâng (1279-1292), nhaø Traàn laïi môû theâm nhaø hoïc ôû phuû Thieân tröôøng. Cuoái thôøi traàn, naêm 1397, nhaø Traàn ñaët chöùc giaùo thuï ôû caùc chaâu traán. Lôøi chieáu cuûa vua Traàn Thuaän Toâng vieát : “Ñôøi xöa, nöôùc coù nhaø hoïc, ñaûng coù nhaø töï, Toaïi coù nhaø töôøng laø ñeå toû roõ giaùo hoùa, giöõ gìn phong töïc, yù traãm raát chuoäng nhö vaäy. Nay quy cheá ôû kinh ñoâ ñaõ ñaày ñuû, maø ôû Chaâu huyeän thì coù thieáu, laøm theá naøo roäng ñöôøng giaùo hoùa cho daân? Neân leänh cho caùc phuû loä Sôn Nam, Kinh Baéc, Haûi Ñoâng, ñeàu ñaët moät hoïc quan, ban cho quan ñieàn theo thöù baäc khaùc nhau : phuû chaâu lôùn thì 15 maãu, phuû chaâu vöøa 12 maãu, phuû chaâu nhoû 10 maãu ñeå chi duøng cho vieäc hoïc trong phuû chaâu mình (moät phaàn ñeå cuùng ngaøy muøng moät, moät phaàn cho nhaø hoïc, moät phaàn cho ñeøn saùch). Loä quan vaø quan ñoác hoïc haõy daïy baûo hoïc troø cho thaønh taøi ngheä, cöù ñeán cuoái naêm thì choïn ngöôøi öu tuù tieán cöû leân trieàu ñình, traãm seõ thaân haønh thi choïn vaø caát nhaéc”. Ngoâ Só Lieân nhaän xeùt veà vieäc aáy nhö sau : “Baáy giôø coù chieáu leänh naøy, coøn gì toát ñeïp baèng theá nöõa? Nhöng leänh naøy khoâng thaáy thi haønh, vì khoâng phaûi laø baûn yù cuûa nhaø vua, maø vì Quyù Ly muoán laøm vieäc cöôùp ngoâi, möôïn vieäc aáy ñeå thu phuïc loøng ngöôøi maø thoâi”. 3. Tröôøng hoïc thôøi Leâ Nguyeãn : Tröôøng hoïc quoác laäp chuû yeáu ôû kinh ñoâ vaãn laø Quoác töû giaùm. Ngoaøi ra coøn coù moät soá tröôøng khaùc daønh rieâng cho nhöõng ñoái töôïng ñaëc bieät. a. Quoác töû giaùm : Vieäc ñieàu haønh tröôøng Quoác töû giaùm ñôøi Lyù nhö theá naøo khoâng coù tö lieäu noùi roõ. Thôøi Traàn ñöôïc bieát qua laø ngöôøi ñöùng ñaàu Quoác töû giaùm goïi laø Tö Nghieäp. Chu Vaên An ñöôïc cöû laøm Quoác töû tu nghieäp. Ñeán thôøi Leâ caùc quan chöùc quaûn lyù vaø giaûng daïy, hoïc sinh, cheá ñoä daïy vaø hoïc ôû tröôøng Quoác töû giaùm môùi ñöôïc bieát töông ñoái roõ raøng. Ñaàu thôøi Leâ, ngöôøi ñöùng ñaàu Quoác töû giaùm goïi laø Teá Töûu (hieäu tröôûng); giaùo vieân coù caùc chöùc Tröïc giaûng, Baùc só, Giaùo thuï. Ñeán thôøi Leâ Thaùnh Toâng, coøn ñaët theâm chöùc Nguõ kinh baùc só. Töø thôøi trung höng veà sau (thôøi Leâ Trang Toâng 1533-1548), boû chöùc Nguõ kinh Baùc só, caùc chöùc khaùc ñeàu nhö cuõ. Hoïc sinh Quoác töû giaùm goïi laø giaùm sinh. Khi môùi laäp, giaùm sinh laø con vua vaø caùc ñaïi thaàn. Thôøi Traàn, môû roäng cho con em caùc quan laïi khaùc vaø daân thöôøng. Tröôùc khi coù caùc caáp thi höông thi hoäi, giaùm sinh khoâng coù haïn ñònh veà hoïc löïc, veà sau, nhöõng ngöôøi thi tröôït Thaùi hoïc sinh ñöôïc vaøo hoïc ôû ñaây. (1 ) Ñaïi vieät söû kyù toaøn thö. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
  9. Lòch söû Giaùo duïc Vieät Nam - 8 - Ví duï: Kyø thi Thaùi hoïc sinh naêm 1305, coù 44 ngöôøi ñoã, coøn 330 ngöôøi tröôït ñöôïc vaøo hoïc tröôøng Quoác töû giaùm. Thôøi Leâ Thaùnh Toâng, giaùm sinh tröôøng Quoác töû giaùm goïi laø sinh vieân ba xaù. Ñoù laø nhöõng ngöôøi ñaõ ñoã höông coáng vaø thi hoäi ñoã moät hay hai kyø goïi laø trung xaù sinh, ñoã moät kyø goïi laø haï xaù sinh. Toång soá xaù sinh laø 300 ngöôøi (moãi xaù 100 ngöôøi). Caùc xaù sinh ñöôïc nhaø nöôùc caáp hoïc boång: thöôïng xaù sinh moãi thaùng moät quan, trung xaù sinh moãi thaùng 9 tieàn, haï xaù sinh moãi thaùng 8 tieàn. Veà cheá ñoä daïy vaø hoïc ôû tröôøng Quoác töû giaùm, theo “trò bình baûo phaïm” do vua Leâ Töông Döïc (1509-1511) ban haønh cheá ñoä hoïc taäp cuûa giaùm sinh ñöôïc quy ñònh nhö sau: Moãi thaùng giaûng hai kyø, noäi dung laø giaûng kinh truyeän. Taäp laøm vaên : Moãi thaùng 4 kyø. Ñuùng ngaøy quy ñònh, hoïc troø ñeán cheùp ñeà veà nhaø laøm, heïn 5, 6 hoâm thì noäp baøi ñeå chaám. Cuõng coù khi laøm baøi taïi lôùp, haïn trong ngaøy phaûi laøm xong. Caùc baøi vaên ñöôïc ñaùnh giaù theo boán baäc laø : öu (gioûi), bình (khaù), thöù (trung bình), lieät (keùm). Thöù coøn ñöôïc chia thaønh “thöù maùc” vaø “thöù coäc” (trung bình keùm). Hoïc sinh vaøo caùc ngaøy muøng moät vaø raèm phaûi maëc muõ aùo ñuùng quy ñònh. Hoïc sinh phaûi coá gaéng hoïc taäp vaø tuaân thuû hoïc quy, neáu vi phaïm seõ bò phaït, cuï theå laø : Ngöôøi naøo daùm caàu may beân caïnh (nhìn baøi), rong chôi ñöôøng saù, treã boû vieäc hoïc, thieáu ñieåm moät laàn thì phaït 140 tôø giaáy trung chæ, thieáu ñieåm hai laàn thì phaït 200 tôø giaáy trung chæ, thieáu ñieåm 3 laàn thì ñaùnh 40 roi, thieáu ñieåm 4 laàn thì taâu leân boä Hình xeùt hoûi, thieáu ñieåm 1 naêm thì baét sung quaân. Hoïc sinh noäi truù neáu vaéng qua ñeâm hoaëc nghæ moät hai ngaøy ñeàu phaûi xin pheùp xaù vaø tröôøng. Caùc con em quan laïi trong trieàu ñöôïc ngoaïi truù nhöng haøng ngaøy phaûi coù maët töø saùng ñeå hoïc taäp. Thôøi gian hoïc taäp laø 3 naêm ñeå thi hoäi. Neáu khoâng ñoã, ôû laïi hoïc chôø thi khoa sau cho ñeán khi ñoã. b. Caùc tröôøng Quoác laäp khaùc ôû kinh ñoâ: Ngoaøi Quoác töû giaùm, thôøi Traàn coøn coù Tö Thieän ñöôøng laø nhaø hoïc cuûa thaùi töû. Thôøi Leâ, soá tröôøng thuoäc loaïi naøy coù Ngöï tieàn caän thò cuïc, Chieâu vaên quaùn, Töù laâm cuïc, Trung thö giaùm, Suøng vaên quaùn. Ngöï tieàn caän thò cuïc laø tröôøng ñaøo taïo caùc quan laïi lôùp döôùi. Hoïc sinh maõn khoùa phaûi döï moät kyø thi do Boä Laïi toå chöùc. Ngöôøi truùng tuyeån ñöôïc boå laøm Huyeän thöøa. Chieâu vaên quaùn laø tröôøng daønh rieâng cho con caùi quan nhaát nhò phaåm vaø con tröôûng cuûa quan tam phaåm. Hoïc sinh theo hoïc ôû ñaây ñöôïc goïi laø “nho sinh” Töù laâm cuïc laø tröôøng daønh rieâng cho con caùc quan töø tam phaåm ñeán baùt phaåm. Ngöôøi hoïc cuõng ñöôïc goïi laø “Nho sinh” Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
  10. Lòch söû Giaùo duïc Vieät Nam - 9 - Trung thö giaùm laø tröôøng ñaøo taïo thö laïi. Tieâu chuaån tuyeån sinh laø nhöõng ngöôøi ñaõ truùng tuyeån trong caùc kyø thi vieát vaø thi toaùn. Ngöôøi hoïc ñöôïc goïi laø “Hoa vaên hoïc sinh”. Suøng quaùn vaên laø tröôøng daønh rieâng cho con em quyù toäc vaø quan laïi cao caáp. Sau 3 naêm hoïc taäp, hoïc sinh ôû ñaây phaûi döï moät kyø thi do Boä Laïi toå chöùc. Noäi dung thi goàm coù 1 baøi aùm taû vaø 2 baøi kinh nghóa laáy trong Töù thö. Ngöôøi truùng tuyeån ñöôïc sung vaøo caùc chöùc vaên voõ, nhö vaäy khoâng phaûi qua thi höông thi hoäi maø cuõng ñöôïc laøm quan. Thôøi Nguyeãn, naêm 1803, tröôøng Quoác töû giaùm ñöôïc laäp ôû Hueá goïi laø nhaø Quoác hoïc. Naêm 1821, Minh Maïng laïi ñoåi nhaø Quoác hoïc thaønh quoác töû giaùm. Caùc giaùm sinh ñöôïc caáp hoïc boång. Beân caïnh Quoác töû giaùm coøn coù moät soá nhaø hoïc khaùc goàm caùc nhaø hoïc cuûa vua, cuûa caùc hoaøng töû vaø con chaùu caùc hoaøng thaân vaø ñöôïc goïi baèng nhieàu teân khaùc nhau. Veà nhaø hoïc cuûa vua, naêm 1810, Gia Long sai döïng ñieän Döôõng Taâm ñeå laøm nôi ñoïc saùch. Naêm 1821, Minh Maïng xaây theâm nhaø Trí Nhaân Ñöôøng ñeå ñoïc saùch vaø saùng taùc. Naêm 1848, Töï Ñöùc môû vieän Taäp Hieàn ñeå nghe giaûng baøi. Nhaø hoïc naøy khai giaûng vaøo ngaøy toát sau khi teá Nam giao . Moãi thaùng vua hoïc 6 ngaøy vaøo caùc ngaøy 2,8,12,18,22,28; nghæ hoïc 2 thaùng (thaùng 11 vaø thaùng 12) Nhaân vieân laøm vieäc ôû ñaây goàm : 2 Giaûng quan 6 Nhaät giaûng quan. 4 Chuyeân vieân buùt thieáp. Naêm 1887, Ñoàng Khaùnh cho xaây Thaùi Bình Ngöï Laõm Thö Laâu laøm nôi caát giöõ saùch vaø ñoïc saùch. Ít laâu sau bò hoûng. Naêm 1919, Khaûi Ñònh cho laøm laïi, ñaët teân laø Thaùi Bình Laâu. Nhaø naøy cuõng laø nôi vua töï hoïc. Nhaø hoïc cuûa caùc hoaøng töû luùc ñaàu chæ coù taäp Thieän Ñöôøng, laäp naêm 1817. Naêm 1823, Minh Maïng ñaët caùc giaùo quan : Giaùo ñaïo (quan vaên tam phaåm trôû leân) Taùn thieän 2 ngöôøi (quan vaên töù nguõ phaåm) Baïn ñoäc 4 ngöôøi (quan vaên luïc thaát phaåm) Noäi dung hoïc taäp töø tieåu hoïc trôû leân, saùch hoïc töø Minh taâm baûo giaùm ñeán Töù thö Nguõ Kinh. Veà sau, soá hoaøng töû taêng leân nhieàu neân môû theâm nhieàu nhaø hoïc môùi : Döôõng Chính, Quaûng Thieän, Quaûng Phöôùc, Quaûng Nhaân, Quaûng Hoïc, Caøn Ñoâng. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
  11. Lòch söû Giaùo duïc Vieät Nam - 10 - Töï Ñöùc coøn môû 3 nhaø hoïc cho 3 ngöôøi con nuoâi cuûa mình laø Duïc Ñöùc Ñöôøng, Chaùnh Moâng Ñöôøng vaø Döôõng Thieän Ñöôøng. Nhaø hoïc cuûa con chaùu caùc hoaøng thaân coù Toân Hoïc Ñöôøng do Töï Ñöùc thaønh laäp naêm 1851. Hoïc sinh ôû ñaây goàm coù con chaùu caùc hoaøng thaân tuoåi töø 12-25 vaø chaét cuûa vua töø 12 tuoåi trôû leân, sau ñoåi töø 10-35 tuoåi. Hoïc sinh ôû ñaây ñöôïc caáp hoïc boång : haïng nhaát 5 quan, haïng nhì 4 quan, haïng ba 3 quan, haïng tö 2 quan. Cuoái moãi quyù moãi naêm coù xeáp haïng : öu, bình , thöù, lieät vaø coù phaàn thöôûng. Toân Hoïc Ñöôøng ñeán naêm 1871 thì boû vì hoïc sinh nghæ nhieàu hôn hoïc neân giao cho gia ñình quaûn lyù. c. Caùc tröôøng Quoác laäp ôû caùc ñòa phöông : Naêm 1397, Hoà Quyù Ly laáy danh nghóa vua Traàn Thuaän Toâng ra leänh môû tröôøng hoïc ôû caùc loä vaø ñaët chöùc Giaùo thuï ñeå quaûn lyù vieäc giaùo duïc nhöng vieäc ñoù chöa kòp thöïc hieän. Ñeán thôøi Leâ caùc tröôøng hoïc ôû phuû huyeän môùi ñöôïc thaønh laäp ôû xung quanh kinh ñoâ vaø vuøng ñoàng baèng. Troâng coi vieäc hoïc ôû phuû laø Giaùo thuï, ôû huyeän laø Huaán ñaïo. Tröôøng hoïc phuû huyeän ñaët ôû vaên chæ (1) cuûa phuû huyeän hoaëc ôû coâng ñöôøng phuû huyeän. Tröôøng taäp hôïp hoïc sinh vaøo nhöõng ngaøy soùc voïng haøng thaùng ñeå giaûng kinh söû, laøm vaên, chaám baøi, vaø bình vaên. Tröôùc khi coù khoa thi, hoïc sinh coù theå ñöôïc taäp trung vaøi tuaàn ñeå oân luyeän vaø tham gia kyø thi khaûo khoùa ñeå ñöôïc tuyeån vaøo danh saùch nhöõng ngöôøi döï thi höông. Theo thoáng keâ cuûa Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn thôøi Töï Ñöùc (1864-1875), nöôùc ta coù 31 tænh vaø ñaïo, chia laøm 321 phuû vaø huyeän. Soá tröôøng hoïc phuû huyeän trong caû nöôùc coù 158 tröôøng, tính trung bình cöù 2 huyeän coù 1 tröôøng. d. Tröôøng tö thuïc ôû noâng thoân: Caùc tröôøng tö thuïc laø cô sôû ñaøo taïo chuû yeáu cuûa nöôùc ta thôøi phong kieán. Nhöõng tröôøng lôùp naøy ñöôïc môû khaép caùc thoân xoùm. Lôùp hoïc laø nhaø rieâng cuûa thaày hoaëc cuûa nhaø chuû nuoâi thaày. Thaày giaùo laø nhöõng thaày ñoà khoâng coù ñieàu kieän hoïc cao, hoaëc thi khoâng ñoã, caùc oâng tuù, nhöõng ngöôøi ñoã ñaït nhöng khoâng muoán laøm quan hoaëc ñaõ töø quan Hoïc troø goàm nhieàu löùa tuoåi, töø aáu hoïc cho ñeán nhöõng ngöôøi ñuû trình ñoä ñeå ñi thi. Noäi dung hoïc taäp goàm nhöõng quyeån saùch ñöôïc bieân soaïn ñeå daïy chöõ vaø loàng vaøo moät ít leã nghóa, lòch söû . Nhö : Nhaát thieân töï, Tam thieân töï, Nguõ thieân ( ) Vaên chæ : Nôi thôø Khoång Töû. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
  12. Lòch söû Giaùo duïc Vieät Nam - 11 - töï, Tam trò kinh, Töù töï kinh, Minh taâm baûo giaùm, Minh ñaïo gia huaán, Sô hoïc vaán taân, AÁu hoïc nguõ ngoân thi . Nhöõng quyeån saùch daïy chöõ vôõ loøng thöôøng ñöôïc vieát baèng vaên vaàn cho hoïc sinh deã nhôù. Ví duï : Thieân trôøi, ñòa ñaát, vaân maây Vuõ möa, phong gioù, truù ngaøy, daï ñeâm. Tinh sao, loä moùc, töôøng ñieàm Höu laønh, khaùnh chuùc, taêng theâm, ña nhieàu. (Nhaát thieân töï). Hoaëc : Thieân trôøi, ñòa ñaát, cöû caát, toàn coøn, töû con, toân chaùu, luïc saùu, tam ba, gia nhaø, quoác nöôùc (Tam thieân töï). Tam töï kinh laø moät quyeån saùch moãi caâu ñeàu coù 3 chöõ taát caû coù 358 caâu, noäi dung chuû yeáu ñeà caäp ñeán caùc vaán ñeà nhö taàm quan troïng cuûa vieäc hoïc, ñaïo ñöùc, kieán thöùc thöôøng thöùc, lòch söû Ví duï : Döôõng baát giaùo, phuï chi quaù Giaùo baát nghieâm, sö chi ñoïa Töû baát hoïc, phi sôû nghi AÁu baát hoïc, laõo haø vi Ngoïc baát traùc, baát thaønh khí Nhaân baát hoïc, baát tri lyù. Nghóa laø : Nuoâi khoâng daïy laø loãi cuûa cha Daïy khoâng nghieâm laø loãi cuûa thaày Ngöôøi khoâng hoïc, khoâng bieát cö xöû Nhoû khoâng hoïc, giaø laøm gì Ngoïc khoâng duõa, khoâng thaønh ñoà duøng Ngöôøi khoâng hoïc, khoâng bieát ñaïo lyù AÁu hoïc nguõ ngoân thi goàm 278 caâu, noùi veà thuù vui cuûa vieäc hoïc taäp vaø nieàm hy voïng veà söï ñoã ñaït, do ñoù, coøn goïi laø Traïng nguyeân thi. Trong saùch coù nhöõng caâu nhö : Di töû kim maõn doanh Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
  13. Lòch söû Giaùo duïc Vieät Nam - 12 - Haø nhö giaùo nhaát kinh Tính danh thö queá tòch Chu töû lieät trieàu khanh Nghóa laø : Ñeå cho con vaøng ñaày röông Sao baèng daïy cho moät quyeån saùch Hoï teân cheùp vaøo soå queá (danh saùch ngöôøi thi ñaäu) Maëc aùo ñoû tía ñöùng cuøng caùc quan trong trieàu. Minh taâm baûo giaùm (caùi göông quyù laøm saùng loøng) goàm 20 thieân, laø quyeån saùch söu taäp caùc caâu caùch ngoân cheùp trong caùc kinh truyeän vaø caùc saùch daïy tu döôõng ñaïo ñöùc. Tieáp ñoù, hoïc sinh phaûi hoïc caùc saùch kinh ñieån cuûa nhaø Nho goàm Töù thö (Luaän ngöõ, Maïnh töû, Ñaïi hoïc, Trung dung) Nguõ kinh (Thi, Thö, Leã, Dòch, Xuaân, Thu), Hieáu Kinh, caùc taùc phaåm lòch söû, thô, phuù Töø khi baét ñaàu hoïc ñeán khi coù theå ñi thi hoïc sinh phaûi qua 4 caáp hoïc : moâng hoïc, aáu hoïc, trung taäp, ñaïi taäp. Moâng hoïc töùc laø caáp vôõ loøng. Hoïc sinh baét ñaàu hoïc chöõ, hoïc taäp vieát, baét ñaàu taäp laøm caâu ñoái 4 chöõ. Caáp naøy keùo daøi khoaûng vaøi ba naêm. Sau khi hoïc xong giai ñoaïn moâng hoïc, hoïc sinh ñaõ ñöôïc khoaûng 10 tuoåi baét ñaàu chuyeån sang giai ñoaïn aáu hoïc. ÔÛ giai ñoaïn naøy, hoïc sinh ñöôïc hoïc söû vaø kinh truyeän, ñöôïc taäp laøm caâu ñoái 7,8 chöõ vaø baét ñaàu taäp vieát vaên saùch ngaén. Sau 5,6 naêm, hoïc sinh chuyeån sang giai ñoaïn trung taäp. ÔÛ giai ñoaïn naøy hoïc sinh tieáp tuïc hoïc kinh truyeän, hoïc laøm thô phuù, kinh nghóa, vaên saùch. Thaày giaùo haïng naøy thöôøng laø Tuù taøi trôû leân môùi daïy ñöôïc. Heát giai ñoaïn trung taäp hoïc sinh chuyeån sang giai ñoaïn ñaïi taäp. Tröôøng naøy thöôøng laäp ôû tænh hoaëc phuû huyeän do Giaùo thuï hoaëc Ñoác hoïc giaûng. Neáu tröôøng laøng do oâng Ngheø daïy thì hoïc sinh khoâng phaûi leân hoïc ôû tröôøng phuû hoaëc tröôøng tænh. Taäp laøm vaên laø moät moân hoïc raát quan troïng ñoái vôùi nhöõng hoïc sinh chuaån bò ñi thi. Moãi thaùng coù 4 kyø taäp laøm vaên. Hoïc sinh ñeán tröôøng nhaän ñeà veà nhaø laøm, 5,6 ngaøy sau thì noäp baøi goïi laø vaên thöôøng kyø. Ngoaøi ra, moãi thaùng coù 2 kyø phaûi laøm baøi taäp taïi lôùp, moät ngaøy phaûi laøm xong, goïi laø vaên nhaät khaéc. Naêm naøo coù khoa thi, hoïc sinh cuøng laøng ruû nhau laøm vaên hoäi. Quyeån vaên hoäi laøm nhö ñi thi, do ngöôøi coù khoa baûng chaám. Baøi naøo hay nhaát ñöôïc nhaän giaûi thöôûng baèng giaáy hoa tieân hay buùt möïc. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
  14. Lòch söû Giaùo duïc Vieät Nam - 13 - Vieäc hoïc taäp cuûa hoïc sinh ñöôïc caû laøng quan taâm. Hoïc sinh naøo hoïc gioûi ñöôïc laøng khen. Ngöôïc laïi nhaø naøo coù con em theo hoïc, tuaàn phu ñi tuaàn vaøo ban ñeâm khoâng nghe tieáng hoïc thì laøng phaït. III. TÌNH HÌNH THI CÖÛ ÔÛ VIEÄT NAM THÔØI PHONG KIEÁN : 1. Tình hình thi cöû töø naêm 1075-1396 Tröôùc naêm 1075 töùc laø thôøi Baéc thuoäc vaø thôøi Ngoâ, Ñinh, Tieàn Leâ, ôû Vieät Nam chöa coù thi cöû. Thôøi Haùn, ôû Trung quoác thi haønh chính saùch tieán cöû Hieáu Lieâm vaø Maäu Taøi. Do ñoù, chaäm nhaát laø vaøo theá kyû II, coù moät soá ngöôøi Vieät Nam ñaõ ñöôïc trieàu ñình Ñoâng Haùn coâng nhaän hai danh hieäu ñoù. Thôøi Ñöôøng, coù moät soá ngöôøi Vieät Nam ñaõ sang trung Quoác döï thi vaø ñaõ ñoã Tieán só, ñöôïc laøm quan ôû Trung quoác. Tieâu bieåu cho soá ñoù laø gia ñình hoï Khöông ôû quaän Cöûu Chaân (Yeân Ñònh, Thanh Hoùa). Ngöôøi oâng laø Khöông Thaàn Döïc laøm Thöù söû Chaâu thö, hai chaùu laø Khöông Coâng Phuï, Khöông Coâng Phuïc sang hoïc ôû Tröôøng An, ñoã Tieán só vaø ñöôïc laøm quan to ôû Trung Quoác. Cuoái ñôøi Ñöôøng, coù leõ laø do soá thí sinh Vieät Nam muoán tham döï caùc khoa thi ôû Trung Quoác töông ñoái ñoâng neân naêm 845 nhaø Ñöôøng quy ñònh: só töû An Nam thi khoa Tieán só khoâng ñöôïc quaù 8 ngöôøi, thi khoa Minh kinh khoâng ñöôïc quaù 10 ngöôøi. Sau khi giaønh ñöôïc ñoäc laäp, thôøi Ngoâ, Ñinh, Tieàn Leâ, nöôùc ta cuõng chöa coù thi cöû. Vì vaäy, trong “Lòch trieàu hieán chöông loaïi chí”, Phan Huy Chuù vieát :”Nöôùc ta töø caùc ñôøi Ñinh Leâ veà tröôùc, khoa cöû coøn thieáu, trieàu ñình duøng ngöôøi ñaïi ñeå khoâng caâu neä, coù leõ vieäc caân nhaéc coøn roäng raõi maø thöïc ra thì ñieàu muïc chöa ñöôïc töôøng”. Ñeán naêm 1075, laàn ñaàu tieân nhaø Lyù môû khoa thi ñeå choïn Minh kinh baùc hoïc vaø Nho hoïc tam tröôøng. Khoa aáy Leâ Vaên Thònh ñöôïc truùng tuyeån vaø ñöôïc “vaøo haàu vua hoïc”. (1) Tieáp ñoù, nhaø Lyù coøn toå chöùc nhieàu kyø saùt haïch ñeå choïn nhöõng ngöôøi bieát vieát chöõ, bieát laøm toaùn vaø hình luaät ñeå laøm nhaân vieân haønh chính. Ngoaøi ra nhaø Lyù coøn choïn ngöôøi cho vaøo Quoác töû giaùm vaø thi ngöôøi coù vaên hoïc sung laøm quan Haøn Laâm Vieän. Ñeán thôøi Traàn, cheá ñoä thi cöû ñöôïc phaùt trieån theâm moät böôùc. Naêm 1232, nhaø Traàn toå chöùc thi Thaùi hoïc sinh, nhöõng ngöôøi thi ñoã ñöôïc chia laøm 3 giaùp laø ñeä nhaát giaùp, ñeä nhò giaùp, ñeä tam giaùp. Vieäc chia thaønh 3 giaùp ôû Vieät Nam baét ñaàu töø ñaây. (1) Naêm 1085, Lyù Nhaân toâng (1072-1127) phong Leâ Vaên Thònh laøm Thaùi sö. Naêm 1096, nhaân khi vua ra Hoà Taây xem ñaùnh caù, lôïi duïng luùc coù maây muø, Leâ vaên Thònh ñoäi loát hoå bôi thuyeàn ñeán gaàn thuyeàn vua. Ngöôøi ñaùnh caù laø Muïc Thaän quang löôùi truøm leân con hoå, phaùt hieän ra laø Leâ Vaên Thònh vua nghó Thònh laø ñaïi thaàn coù coâng khoâng nôõ gieát, ñaøy leân an trí ôû Thao Giang (Phuù Thoï). Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
  15. Lòch söû Giaùo duïc Vieät Nam - 14 - Naêm 1246, saùch Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö cheùp nhaø Traàn “ñònh leä thi Tieán só, cöù 7 naêm 1 khoa.” Coù leõ chöõ :”Tieán só” ôû ñaây cheùp nhaàm maø phaûi vieát “Thaùi hoïc sinh” môùi ñuùng. Sang naêm 1247, thì toå chöùc thi vaø baét ñaàu ñaët danh hieäu tam khoâi : Traïng nguyeân, Baûng nhaõn, Thaùm hoa. Danh hieäu tam khoâi baét ñaàu coù töø ñaây. Trong kyø thi naøy, Nguyeãn Hieàn, 13 tuoåi, queâ ôû Haø Ñoâng ñaäu Traïng nguyeân, Leâ Vaên Höu 17 tuoåi, queâ ôû Thanh Hoùa ñaäu Baûng nhaõn; Ñaëng Ma la 13 tuoåi, queâ ôû Haø Noäi ngaøy nay ñaäu Thaùm Hoa. Ñoù laø 3 vò tam khoâi ñaàu tieân vaø cuõng laø 3 vò tam khoâi raát treû tuoåi trong lòch söû khoa cöû Vieät nam. Ñaëc bieät, Baûng nhaõn Leâ Vaên Höu ñeán ñôøi Traàn Thaùnh Toâng (1258-1277) ñöôïc giöõ chöùc Haøn Laâm Vieän hoïc só kieâm Quoác söû vieän giaùm tu vaø ñöôïc giao nhieäm vuï soaïn saùch Ñaïi Vieät söû kyù. Ngoaøi 3 vò tam khoâi, khoa naøy coøn coù 48 ngöôøi ñoã Thaùi hoïc sinh. Naêm 1304, thôøi vua Traàn Anh Toâng (1293-1314), ngöôøi ñoã ñaàu ñeä nhò giaùp baét ñaàu ñöôïc goïi laø Hoaøng giaùp. Khoa naøy, Maïc Ñónh Chi queâ ôû Haûi Döông ñaäu Traïng nguyeân, Nguyeãn Trung Ngaïn queâ ôû Höng Yeân, 15 tuoåi, ñaäu Hoaøng giaùp. Maïc Ñónh Chi ñaäu traïng nguyeân naêm 24 tuoåi, raát thoâng minh nhöng töôùng maïo xaáu xí, vua coù yù cheâ, oâng daâng baøi phuù Ngoïc tænh lieân (sen trong gieáng ngoïc) laøm cho vua raát khaâm phuïc. Trong thôøi gian laøm quan, oâng ñöôïc cöû ñi söù Trung quoác hai laàn, do ñoái ñaùp gioûi, vua quan nhaø Nguyeân cuõng raát khaâm phuïc, goïi oâng laø “Löôõng quoác traïng nguyeân”. Nguyeãn Trung Ngaïn laø vò Hoaøng giaùp ñaàu tieân trong lòch söû khoa cöû Vieät Nam. OÂng töø nhoû ñaõ noåi tieáng hoïc gioûi, ngöôøi ñöông thôøi goïi laø thaàn ñoàng. Naêm 25 tuoåi cuõng ñöôïc cöû ñi söù nhaø Nguyeân. Do thoâng minh, coù taøi, oâng coù laøm baøi thô töï phuï, dòch ra quoác ngöõ nhö sau : Giôùi Hieân tieân sinh taøi lang mieáu Coù chí nuoát traâu töø nieân thieáu Tuoåi môùi möôøi hai Thaùi hoïc sinh Vöøa ñeán möôøi saùu döï thi Ñình Hai möôi boán tuoåi laøm Quan giaùm Hai möôi saùu tuoåi söù Yeân kinh (16,24,26 tuoåi noùi trong baøi thô naøy ñeàu tính caû tuoåi muï, thöïc chaát laø 15,23,25 tuoåi) Naêm 1374, Nhaø Traàn baét ñaàu ñaët ra danh hieäu Tieán só vaø laàn ñaàu tieân saùch Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö ghi toå chöùc “thi ñình cho caùc Tieán só”. Saùch “Quoác trieàu höông khoa luïc” cuûa cao Xuaân Duïc vieát :”Danh hieäu Tieán só thì ñeán naêm Long Khaùnh (1373-1377) ñôøi Dueä Toâng môùi thaáy coù (xeùt tröôùc ñoù ñeàu goïi laø thi Thaùi hoïc sinh, ñeán luùc aáy baét ñaàu goïi laø thi Tieán só, nhöng xem Thaùi Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
  16. Lòch söû Giaùo duïc Vieät Nam - 15 - hoïc sinh haïng öu ñöôïc goïi laø Tam Khoâi vaø Hoaøng Giaùp, coøn laïi ñeàu goïi laø Thaùi hoïc sinh, thì bieát Thaùi hoïc sinh chính laø Tieán só vaäy)”. Söï phaùt trieån cuûa neàn giaùo duïc vaø cheá ñoä khoa cöû ñôøi Traàn ñaõ ñaøo taïo ñöôïc moät ñoäi nguõ trí thöùc quan laïi raát ñoâng ñaûo, trong ñoù tieâu bieåu laø Ñoaøn Nhöõ Haøi, Maïc Ñónh Chi, Nguyeãn Trung Ngaïn, Leâ Quaùt, Phaïm Sö Maïnh, Tröông Haùn Sieâu Ñaëc bieät, thôøi Traàn coù moät nhaø giaùo raát noåi tieáng, ñoù laø Chu Vaên An (1292- 1370). OÂng queâ ôû Thanh Trì, Haø Noäi, khoâng ñi thi nhöng laø ngöôøi coù ñaïo ñöùc maãu möïc, hoïc vaán uyeân baùc, laø thaày giaùo cuûa nhieàu ngöôøi ñoã ñaïi khoa vaø ñöôïc laøm quan to ôû trong trieàu. Trong soá ñoù, coù Phaïm Sö Maïnh, Leâ Quaùt tuy ñaõ laøm haønh khieån maø vaãn giöõ leã hoïc troø, khi ñeán thaêm thaày thì laïy ôû döôùi giöôøng, ñöôïc noùi chuyeän vôùi thaày vaøi caâu roài ñi xa thì laáy laøm möøng laém. Keû naøo xaáu thì oâng nghieâm khaéc chöûi maéng, thaäm chí la theùt khoâng cho vaøo. Thôøi Traàn Minh Toâng (1314-1329), oâng ñöôïc vua môøi laøm Quoác töû giaùm Tö nghieäp daïy Thaùi töû hoïc. Traàn Duï Toâng (1342-1369), con thöù 10 cuûa Minh Toâng ham chôi bôøi, löôøi chính söï, quyeàn thaàn nhieàu keû laøm traùi pheùp nöôùc. OÂng daâng sôù cheùm 7 teân nònh thaàn, Duï Toâng khoâng traû lôøi, oâng lieàn trao aùo muõ töø quan veà daïy hoïc ôû Chí Linh (Haûi Döông), khi naøo trieàu ñình coù vieäc quan troïng trieäu oâng ñeán thì oâng môùi veà kinh ñoâ. Duï Toâng laïi coù yù ñem chính söï trao cho oâng nhöng oâng khoâng nhaän. Naêm 1370, Chu Vaên An maát, Traàn Ngheä Toâng (1369-1371) sai quan ñeán teá, truy taëng oâng danh hieäu “Vaên Trinh Coâng”, cho thôø ôû vaên mieáu. Chu Vaên An laø moät nhaø giaùo duïc ñöôïc lòch söû ñaùnh giaù raát cao. Ngoâ Só Lieân ñôøi Leâ, taùc giaû “Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö” nhaän xeùt:”Nhöõng nhaø nho nöôùc Vieät ta ñöôïc duøng ôû ñôøi khoâng phaûi khoâng nhieàu, nhöng keû thì chæ nghó ñeán coâng danh,, keû thì chuyeân lo veà phuù quyù, keû laïi a dua vôùi ñôøi, keû chæ coát aên loäc giöõ thaân, chöa coù ai chòu ñeå taâm ñeán ñaïo ñöùc, suy nghó tôùi vieäc giuùp vua neâu ñöùc toát, cho daân ñöôïc nhôø ôn. Nhö Toâ Hieán Thaønh ñôøi Lyù, Chu Vaên Chinh ñôøi Traàn, coù leõ gaàn ñöôïc nhö theá. Nhöng Hieán Thaønh gaëp ñöôïc vua (saùng suoát) cho neân coâng danh, söï nghieäp ñöôïc thaáy ngay ñöông thôøi. Vaên Trinh khoâng gaëp vua (anh minh) neân chính hoïc cuûa oâng, ñôøi sau môùi thaáy ñöôïc. Huoáng chi tö theá ñöôøng hoaøng maø ñaïo laøm thaày ñöôïc nghieâm, gioïng noùi laãm lieät maø boïn nònh hoùt phaûi sôï. Ngaøn naêm veà sau, nghe phong ñoä cuûa oâng , haù khoâng laøm cho keû ñieâu ngoa thaønh lieâm chính, ngöôøi yeáu heøn bieát töï laäp ñöôïc sao? Neáu khoâng tìm hieåu nguyeân côù, thì ai bieát thuïy hieäu cuûa oâng xöùng ñaùng vôùi con ngöôøi cuûa oâng. OÂng thöïc ñaùng ñöôïc coi laø oâng toå cuûa caùc nhaø Nho nöôùc Vieät ta maø thôø vaøo vaên mieáu.” Phan Huy Chuù thôøi Nguyeãn, taùc giaû boä saùch “Lòch trieàu hieán chöông loaïi chí” cuõng vieát :” OÂng Vaên Trinh hoïc nghieäp thuaàn tuùy, tieát thaùo cao thöôïng, ñöôïc ñôøi aáy suy toân, thôøi sau ngöôõng moä. Tìm trong laøng Nho ôû nöôùc Vieät ta, töø tröôùc ñeán nay, chæ coù mình oâng. Caùc oâng khaùc thöïc khoâng theå so saùnh ñöôïc “. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
  17. Lòch söû Giaùo duïc Vieät Nam - 16 - 2. Tình hình thi cöû töø naêm 1396-1463: Töø naêm 1396 veà tröôùc, vieäc tuyeån choïn nhaân taøi chæ qua moät kyø thi maø thoâi. Naêm 1396, nhaø Traàn ñaët theâm kyù thi höông vaø quy ñònh :”cöù naêm tröôùc thi höông thì naêm sau thi hoäi, ngöôøi ñoã thì vua thi moät baøi vaên saùch ñeå xeáp baäc”. Tuy vaäy, luùc baáy giôø nhaø Traàn ñaõ heát söùc suy yeáu, Hoà Quyù Ly ñang chuaån bò cöôùp ngoâi vua nhaø Traàn neân töø ñoù cho ñeán khi trieàu Traàn dieät vong (thaùng 2 naêm 1400) khoâng coù kyø thi naøo ñöôïc toå chöùc. Maõi ñeán thaùng 8 naêm 1400 töùc laø sau khi trieàu Hoà thaønh laäp, Hoà Quyù Ly môùi toå chöùc kyø thi Thaùi hoïc sinh. Chính Nguyeãn Traõi laø moät trong 20 ngöôøi ñaõ ñaäu trong kyø thi naøy. Thaùng 12 naêm 1400, hoà Quyù Ly nhöôøng ngoâi cho con laø Hoà Haùn Thöông. Naêm 1404, Haùn Thöông ñònh theå thöùc thi choïn nhaân taøi : Cöù thaùng 8 naêm nay thi höông, ai ñoã thì ñöôïc mieãn lao dòch, thaùng 8 naêm sau thi ôû Boä Leã, ai ñoã thì ñöôïc sung tuyeån boå; laïi thaùng 8 naêm sau nöõa thì thi hoäi, ai ñoã thì boå Thaùi hoïc sinh. Roài naêm sau nöõa laïi baét ñaàu thi höông nhö naêm tröôùc. Naêm 1405 “ Haùn Thöông sai boä leã thi choïn nhaân taøi, ñoã ñöôïc 170 ngöôøi. Laáy Hoà Ngaïn Thaàn, Leâ Cuûng Thaàn sung laøm Thaùi hoïc sinh lyù haønh (Thaùi hoïc sinh chöa chính thöùc)”. Ñaàu thôøi Leâ, ngay sau khi leân ngoâi, naêm 1428, Leâ Thaùi Toå ra leänh cho caùc quan vaên voõ tieán cöû ngöôøi hieàn löông phöông chính, neáu tieán cöû ñöôïc ngöôøi gioûi thì ñöôïc thaêng thöôûng; neáu vì tieàn taøi, vì thaân quen, tieán cöû ngöôøi khoâng toát thì bò trò toäi theo leä tieán cöû keû gian. Cuoái naêm ñoù, Leâ Thaùi Toå laïi ra leänh cho caùc quan vieân vaø quaân daân caû nöôùc, haïn ñeán thaùng 5 sang naêm, ñeán Ñoâng Kinh ñeå caùc quan vaên hoûi thi kinh söû, ai tinh thoâng ñöôïc boå laøm quan vaên. Naêm 1429, Leâ Thaùi Toå ra leänh : quaân nhaân caùc phuû loä vaø nhöõng ngöôøi aån daät nuùi röøng, neáu ai quaû thöïc thoâng kinh söû, gioûi vaên ngheä thì ñeán ngaøy 28 thaùng 5 tôùi saûnh ñöôøng trình dieän ñeå chuaån bò döï kyø thi Minh kinh, ñoàng thôøi caùc quan vaên voõ trong ngoaøi, töø töù phaåm trôû xuoáng, ngöôøi naøo thoâng kinh söû cuõng tôùi saûnh ñöôøng ñeå vaøo tröôøng thi Minh kinh. Naêm 1434, sau khi leân ngoâi, Leâ Thaùi Toâng ñaõ toå chöùc moät kyø thi, ñaõ choïn ñöôïc 1000 hoïc sinh, chia laøm 3 baäc. Baäc nhaát vaø baäc nhì ñöôïc vaøo hoïc tröôøng Quoác töû giaùm, baäc ba cho veà hoïc taïi nhaø hoïc ôû caùc loä, ñeàu ñöôïc mieãn lao dòch. Nhöõng hoïc troø ôû nhaø hoïc caùc loä, ñeán 25 tuoåi maø thi khoâng ñoã thì ñuoåi veà laøm daân. Tieáp ñoù, cuõng naêm 1434, nhaø Leâ ñònh roõ cheá ñoä thi cöû nhö sau : Baét ñaàu naêm 1438, toå chöùc thi höông ôû caùc ñaïo, ñeán naêm 1439 thì thi hoäi ôû saûnh ñöôøng taïi Kinh ñoâ. Töø ñoù veà sau, cöù 3 naêm thi moät laàn. Tuy vaäy, quy cheá naøy chöa ñöôïc thöïc hieän ñuùng keá hoaïch. Naêm 1438 vaø 1439 ñeàu chöa toå chöùc thi höông vaø thi hoäi. Ñeán naêm 1442, nhaø Leâ môùi toå chöùc ñöôïc kyø thi hoäi ñaàu tieân. Kyø thi naøy, Nguyeãn Tröïc, Nguyeãn Nhö Ñoå, Löông Nhö Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
  18. Lòch söû Giaùo duïc Vieät Nam - 17 - Hoäc ñoã Tieán só caäp ñeä, 7 ngöôøi ñoã Tieán só xuaát thaân, 23 ngöôøi ñoã ñoàng Tieán só xuaát thaân trong ñoù coù Ngoâ Só Lieân. Tieáp ñoù caùc naêm 1448, 1453, 1458, 1462 nhaø Leâ ñeàu toå chöùc thi hoäi, vaø töø naêm 1463 baét ñaàu ñònh leä 3 naêm thi Hoäi moät laàn, do vaäy naêm 1466 laïi toå chöùc thi Hoäi töùc laø ñaõ thöïc hieän ñuùng quy cheá ñoù (1). Nhö vaäy, töø naêm 1396, nhaø Traàn baét ñaàu ñaët ra 3 caáp thi : Thi höông, thi hoäi, thi ñình. Cöù naêm tröôùc thi höông, thì naêm sau thi hoäi, ngöôøi ñoã thi hoäi thì vua thi moät baøi vaên saùch ñeå xeáp baäc. Nhöng do ñaát nöôùc coù nhieàu bieán coá, vieäc thi cöû chöa thöïc hieän ñuùng keá hoaïch ngay caû maáy chuïc naêm ñaàu cuûa thôøi Leâ maõi ñeán naêm 1466 môùi thöïc hieän ñuùng quy cheá ñaõ ñònh. Khaùi quaùt tình hình ñoù, trong baøi “Tieán só ñeà danh bi kyù” cuûa Ñaøm Vaên Leã coù ñoaïn vieát :”Leâ Thaùi Toå bình ñònh thieân haï, nuoâi daïy anh taøi, hoûi tìm roäng raõi thì caàu ngöôøi aån daät, thu choïn quy moâ thì thi khaûo hoïc troø, tuy chöa ñaët khoa thi Tieán só maø khí maïnh vaên hoïc ñaõ ñuû. Thaùi Toâng döïng xaây neàn moùng, töø naêm Nhaâm Tuaát (1442) môû khoa thi maø nhaân taøi quaàn tuï. Nhaân Toâng keá tieáp môû ba khoa thi maø nhaân vaên caøng theâm röïc rôõ. Ñeán Thaùnh Toâng trung höng naêm Quyù Muøi (1463) thì soá ngöôøi laáy ñoã nhieàu hôn so vôùi tröôùc. Song töø khoa Nhaâm Tuaát (1442) ñeán khoa Quyù Muøi (1463), khi thì 6 naêm 1 khoa, luùc laïi 5 naêm 1 khoa, coøn 3 naêm 1 khoa thì naêm Bính Tuaát naøy (1466) môùi baét ñaàu.” 3. Cheá ñoä khoa cöû töø naêm 1466-1919 a. Thi sô tuyeån ôû Huyeän, Chaâu, Phuû : Theo quy ñònh cuûa Nhaø Leâ ban haønh naêm 1462 nhöõng ngöôøi muoán döï thi phaûi coù giaáy baûo ñaûm cuûa quan ñòa phöông veà lyù lòch vaø phaûi döï moät kyø thi sô tuyeån ôû huyeän, chaâu, phuû. Nhöõng ngöôøi baát hieáu, baát muïc, baát nghóa, loaïn luaân, ñieâu toa .duø hoïc gioûi, vaên thô hay cuõng khoâng ñöôïc ñi thi. Phöôøng cheøo, con haùt, vaø nhöõng keû phaûn nghòch, nguïy quan coù tieáng xaáu thì baûn thaân vaø con chaùu ñeàu khoâng ñöôïc döï thi. Kyø thi sô tuyeån ôû ñòa phöông goïi laø thi khaûo haïch, noäi dung thi laø aùm taû, kinh nghóa ñeå loaïi bôùt nhöõng ngöôøi quaù keùm. Khi döï kyø thi sô tuyeån, neáu thí sinh mang saùch hay möôïn ngöôøi laøm hoä baøi thì bò trò toäi theo luaät. Ñeán naêm 1750, töùc laø vaøo thôøi Leâ Hieån Toâng, nieân hieäu Caûnh Höng (1740-1786) vaø thôøi Trònh Saâm, do trieàu ñình thieáu tieàn cho neân cho pheùp thí (1) Khoa naøy, Löông Theá Vinh, queâ ôû Nam Ñònh, ñaäu Traïng nguyeân, Nguyeãn Ñöùc Trinh ñaäu Baûng nhaõn, Quaùch Ñình Baûo ñaäu Thaùm hoa, Leâ Thaùnh Toâng ñaõ ñeà thô treân côø Tam Khoâi nhö sau : Traïng nguyeân Löông Theá Vinh Baûng nhaõn Nguyeãn Ñöùc Trinh Thaùm hoa Quaùch Ñình Baûo Thieân haï coäng tri danh (caû thieân haï ñeàu bieát teân). Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
  19. Lòch söû Giaùo duïc Vieät Nam - 18 - sinh ñöôïc noäp 3 quan tieàn goïi laø “tieàn thoâng kinh” vaø ñöôïc mieãn thi khaûo haïch. “Vì theá ngöôøi laøm ruoäng, ngöôøi ñi buoân, cho chí ngöôøi haøng thòt, ngöôøi baùn vaët cuõng ñeàu laøm ñôn noäp tieàn xin thi caû. Ngaøy vaøo thi ñoâng ñeán noãi daøy xeùo laãn nhau, coù ngöôøi cheát ôû cöûa tröôøng. Trong tröôøng thi, naøo mang saùch, naøo hoûi chöõ, naøo möôïn ngöôøi thi thay, coâng nhieân laøm baäy, khoâng coøn bieát pheùp thi laø gì, nhöõng ngöôøi thöïc taøi möôøi phaàn khoâng ñaäu moät”. Do ñoù “haïng sinh ñoà 3 quan “ñaày caû thieân haï. (Phan Huy Chuù- Lòch trieàu hieán chöông loaïi chí). b. Thi höông : Thi höông laø kyø thi toå chöùc ôû caùc ñòa phöông. Soá ñòa ñieåm thi höông trong caû nöôùc khoâng coá ñònh maø thay ñoåi theo töøng thôøi kyø. Ví duï : Thôøi Leâ, naêm 1678, caû nöôùc coù 13 tröôøng thi : phuû Phuïng Thieân (Thaêng Long), Laïng Sôn, Yeân Quaûng, Höng Hoùa, Thaùi Nguyeân, Kinh Baéc, Haûi Döông, Sôn Taây, Sôn Nam,Thanh Hoùa, Ngheä An, Thuaän Hoùa, Quaûng Nam. Thôøi Nguyeãn, tuy ñaát nöôùc ñöôïc môû roäng hôn thôøi Leâ, nhöng soá tröôøng thi chæ coù 6 tröôøng vaø ñòa ñieåm thi cuõng khoâng coá ñònh. Ví duï: Khoa Ñinh Maõo (1807) laø khoa thi höông ñaàu tieân cuûa trieàu Nguyeãn, coù 6 tröôøng thi laø : Ngheä An, Thanh Hoùa, Kinh Baéc (sau ñoåi thaønh Baéc Ninh), Haûi Döông, Sôn Taây. Khoa thöù 2 laø khoa Quyù Daäu (1813) goàm coù 6 tröôøng laø : Quaûng Ñöùc(Thöøa Thieân), Ngheä An, Thanh Hoùa, Thaêng Long, Sôn Nam,Gia Ñònh. Nhö vaäy, baét ñaàu töø naêm 1813, ôû Nam kyø coù moät tröôøng thi höông laø tröôøng Gia Ñònh. Naêm 1852, laïi môû theâm tröôøng thi Bình Ñònh, do ñoù soá tröôøng thi trong caû nöôùc taêng leân 7 tröôøng: Thöøa Thieân, Ngheä An, Thanh Hoùa, Haø Noäi, Nam Ñònh, Bình Ñònh, Gia Ñònh. Naêm 1861, Phaùp taán coâng Ñaïi Ñoàn, roài chieám Gia Ñònh, Ñònh Töôøng, Bieân Hoøa. Vì vaäy khoa naøy (Taân Daäu 1861) chæ coù 4 tröôøng thi : Thöøa Thieân (chung cho caû tröôøng Bình Ñònh), Ngheä An, Haø Noäi (chung cho caû tröôøng Thanh Hoùa) vaø Nam Ñònh, coøn tröôøng Gia Ñònh thì ngöng haún. Khoa Giaùp Tyù (1864), vì 3 tænh mieàn Ñoâng Nam Kyø ñaõ nhöôøng cho Phaùp theo hieäp ñònh Nhaâm Tuaát 5-6-1862, neân nhaø Nguyeãn môû theâm tröôøng An Giang ôû mieàn Taây Nam Kyø do vaäy khoa naøy cuõng coù 6 tröôøng laø : Thöøa Thieân, Ngheä An, Thanh Hoùa, Haø Noäi, Nam Ñònh, An Giang. Naêm 1867, Phaùp chieám noát 3 tænh mieàn Taây Nam Kyø (An Giang, Vónh Long, Haø Tieân) vì vaäy töø khoa Ñinh Maõo (1867) naøy, ôû Nam kyø khoâng coøn tröôøng thi nöõa. Khoa Maäu Ngoï (1918) laø khoa thi höông cuoái cuøng, cheá ñoä khoa cöû ôû Baéc kyø sau khoa Aát maõo (1915) ñaõ baõi boû, neân ôû Trung kyø chæ coøn laïi 3 tröôøng laø Thöøa Thieân, Ngheä An-Thanh Hoùa vaø Bình Ñònh. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
  20. Lòch söû Giaùo duïc Vieät Nam - 19 - Tröôøng thi laø moät baõi ñaát troáng hoaëc caùnh ñoàng ñaõ thu hoaïch. Tröôøng thi goàm 3 ngaên : ngaên trong cuøng laø noäi tröôøng, ngaên giöõa laø ngoaïi tröôøng, ngaên ngoaøi cuøng laø nôi thí sinh caém leàu. Noäi tröôøng ôû giöõa coù giaùm vieän (nhaø hoïp cuûa caùc quan noäi tröôøng), hai beân coù nhaø quan phuùc khaûo. Phía sau nhaø quan Phuùc khaûo coù hai nhaø quan Sô khaûo, phía sau laø nhaø quan Giaùm saùt. Ngoaïi tröôøng ôû giöõa coù thí vieän laø nhaø hoïp cuûa caùc quan ngoaïi tröôøng. Hai beân coù nhaø quan Chaùnh phoù khaûo, nhaø quan Chaùnh phoù phaân khaûo, nhaø Giaùm saùt vaø laïi phoøng (phoøng nhaân vieân). Giaùp nhaø ôû noäi tröôøng coù nhaø quan Chaùnh phoù Ñeà tuyeån, giöõ quyeàn thi vaø khôùp phaùch. Ngaên ngoaøi cuøng laø tröôøng thi, chia laøm 8 vi, ngaên nhau baèng moät con ñöôøng chöõ thaäp. Giöõa ñöôøng chöõ thaäp coù nhaø thaäp ñaïo. Thaúng ñöôøng thaäp ñaïo ra ñaèng tröôùc coù moät cöûa goïi laø cöûa tieàn daønh rieâng cho thí sinh laøm baøi xong ñi ra. Tröôøng thi ñöôïc chia thaønh 8 khu goïi laø 8 vi. Boán vi tröôùc goïi laø Giaùp nhaát, Giaùp Nhò, Aát nhaát, Aát nhò. Boán vi ñaèng sau goïi laø Taû nhaát, Taû nhò, Höõu nhaát, Höõu nhò. Moãi vi coù moät cöûa leân nhaø thaäp ñaïo.Tröôùc cöûa cho thí sinh vaøo ñeàu coù treo baûng ghi danh saùch thí sinh. Trong tröôøng thi coù 3 caùi choøi ñeå caùc quan Ngoaïi tröôøng ngoài coi thí sinh laøm baøi. Caùc nhaø duøng trong caùc kyø thi tröôùc kia chæ taïm döïng baèng tre laù, thi xong thì dôõ boû. Töø naêm 1834 nhaø Nguyeãn baét ñaàu xaây tröôøng thi Thöøa Thieân trong kinh thaønh, phía cöûa Ninh Baéc. Nhaø cho caùc quan Chaùnh, Phoù Chuû khaûo, Chaùnh Phoù Ñeà ñieâu, Phaân khaûo vaø Thaäp ñaïo goàm baûy caên moät gian hai chaùi :Nhaø cho caùc quan Giaùm khaûo, Sô khaûo, Theå saùt, Maät saùt, Laïi phoøng ngoaïi tröôøng goàm chín caên hai chaùi. Nhaø Thí vieän, Coâng saûnh cuûa quan Ñeà ñieäu, Laïi phoøng noäi tröôøng goàm 3 caên 5 gian hai chaùi : Nhaø cho caùc quan sô khaûo goàm 3 caên saùu gian hai chaùi. Vaùch sau vaø hai beân taû höõu hai chaùi moãi caên tính toaùn môû roäng moät cöûa voøm cong hình baùn nguyeät, sau cöûa nôùi ra theâm moät choã nhoû laøm nhaø beáp. Ôû moãi coång ra tôùi nhaø quan Thaäp ñaïo giaùp 4 vi Taû, Höõu, Giaùp.Aát, vaø nhaø quan Giaùm khaûo giaùp nhaø caùc quan sô khaûo, phuùc khaûo ñeàu xaây töôøng gaïch ngaên ra. Nôi 4 vi laïi döïng 17 daõy maùi che daøi, moãi daõy 17 gian. Phaøm thi Höông thì cho 4 ngöôøi vaøo moät gian, thi hoäi thì caùch 2 hoaëc 3 gian cho moät ngöôøi ngoài, ñeàu lôïp baèng ngoùi. ÔÛ Gia Ñònh, Ngheä An, Haø Noäi, Nam Ñònh cuõng caên cöù theo quy thöùc cuûa boä göûi maø döïng tröôøng thi, chæ coù 4 vi taû Taû Höõu, Giaùp Aát thì ñeå troáng chöù khoâng döïng maùi che. Veà thôøi gian toå chöùc caùc kyø thi Höông luùc ñaàu chöa coù quy ñònh, nhöng thöôøng laø naêm tröôùc thi Höông thì naêm sau thi Hoäi vaø ñeán naêm Quyù Muøi (1463) thì baét ñaàu ñònh leä 3 naêm moät laàn thi hoäi. Töø ñoù nhaø Leâ cuõng theo quy cheá cuûa nhaø Minh : Thi Höông vaøo caùc naêm : Tyù, Maõo, Ngoï, Daäu. Thi Hoäi vaøo caùc naêm : Söûu, Thìn, Muøi, Tuaát. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
  21. Lòch söû Giaùo duïc Vieät Nam - 20 - Ñeán ñôøi Nguyeãn, trong thôøi Gia Long, cöù 6 naêm toå chöùc moät kyø thi höông; baét ñaàu töø naêm 1825 môùi thöïc hieän quy cheá 3 naêm thi moät laàn. Tuy vaäy nhöõng khi coù bieán coá chính trò thì kyø thi bò hoaõn, ngöôïc laïi nhaø nöôùc thænh thoaûng coøn toå chöùc theâm moät soá kyø thi goïi laø ”AÂn khoa”. Ñaëc bieät Thieäu Trò chæ laøm vua ñöôïc 7 naêm (1841-1847) maø lieân tieáp môû aân khoa, ñaõ toå chöùc 5 khoa thi lieàn vaøo caùc naêm 1841, 1842, 1843, 1846, 1847. Do vaäy, töø khoa thi Höông ñaàu tieân naêm 1807 ñeán khoa thi Höông cuoái cuøng naêm 1918, trong 111 naêm nhaø Nguyeãn ñaõ toå chöùc taát caû 45 kyø thi Höông. Veà noäi dung thi, töø naêm 1396, vua Traàn ñaõ haï chieáu quy ñònh thi Höông goàm coù 4 kyø: Kyø thöù nhaát, thi moät baøi kinh nghóa coù caùc phaàn phaù ñeà, tieáp ngöõ, tieàn giaûng, nguyeân ñeà, ñaïi giaûng, keát luaän, töø 500 chöõ trôû leân. Kyø thi thöù hai, thi moät baøi thô Ñöôøng luaät vaø moät baøi phuù coå theå hay theå Ly tao cuõng töø 500 chöõ trôû leân. Kyø thi thöù ba, thi moät baøi chieáu theo theå Haùn, moät baøi cheá, moät baøi bieåu theo theå töù luïc ñôøi Ñöôøng. Kyø thöù tö, thi moät baøi vaên saùch, ñeà thi ra theo kinh, söû hay thôøi söï, 1.000 chöõ trôû leân. Töø ñoù veà sau, trong moät thôøi gian daøi, noäi dung thi ñeàu töông töï nhö vaäy, tuy coù thôøi kyø coù thay ñoåi ít nhieàu nhöng khoâng ñaùng keå, chæ ñeán kyø thi naêm 1909 noäi dung thi coù nhieàu thay ñoåi so vôùi tröôùc. Voán laø töø naêm 1884, caû nöôùc ta trôû thaønh thuoäc ñòa cuûa Phaùp. Beân caïnh cheá ñoä giaùo duïc vaø thi cöû cuõ coøn duy trì ôû Trung kyø vaø Baéc kyø, Phaùp ñang thi haønh moät cheá ñoä giaùo duïc môùi ôû Vieät Nam. Vì vaäy, baét ñaàu töø khoa Kyû Daäu (1909), noäi dung thi Höông ôû 4 tröôøng Trung kyø ñöôïc söûa ñoåi nhö sau : Kyø thöù nhaát , thi vaên saùch 10 baøi (goàm kinh, truyeän, baéc söû, nam söû), neáu thí sinh laøm ñöôïc 5 baøi (kinh 2 baøi, truyeän 1 baøi, baéc söû 1 baøi, nam söû 1 baøi) laø hôïp leä, neáu laøm ñöôïc caû 10 baøi thì caøng toát. Kyø thöù hai, thi thô phuù, moãi loaïi moät baøi (nhö cuõ) Kyø thöù ba, thi luaän hai ñeà (1 ñeà chöõ Nho, 1 ñeà chöõ Quoác ngöõ). Neáu thí sinh naøo tình nguyeän thi dòch chöõ Phaùp ra chöõ quoác ngöõ thì thi rieâng moät kyø (ñeà thi do toøa Khaâm söù soaïn) Kyø thöù tö goïi laø kyø phuùc haïch. Noäi dung thi goàm coù vaên saùch 1 baøi, phuù 1 ñeà, luaän chöõ quoác ngöõ 1 ñeà. Rieâng tröôøng Haø Nam, vieäc thi thô phuù kinh nghóa ñaõ baõi boû neân noäi dung thi coù hôi khaùc: Kyø thöù nhaát, thi vaên saùch 5 baøi, (goàm vaên chöông, luaân lyù, Nam Baéc söû, ñòa dö vaø chính trò Ñoâng Döông). Kyø thöù hai, thi luaän chöõ Nho hai ñeà. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
  22. Lòch söû Giaùo duïc Vieät Nam - 21 - Kyø thöù ba, thi luaän chöõ quoác ngöõ 2 ñeà. Kyø phuùc haïch thi moät baøi luaän chöõ nho, moät baøi luaän chöõ quoác ngöõ. Do phöông thöùc thi laø phaûi truùng kyø tröôùc môùi ñöôïc thi kyø sau, neân thôøi gian thi Höông thöôøng laø moät thaùng hoaëc hôn moät thaùng. Ngaøy thi Höông ôû caùc tröôøng thi trong caû nöôùc khoâng thoáng nhaát. Döïa vaøo ñaëc ñieåm thôøi tieát, thôøi Nguyeãn quy ñònh caùc tröôùng Thöøa Thieân , Ngheä An thi vaøo thaùng 7 aâm lòch, caùc tröôøng Haø Noäi, Nam Ñònh thì thi vaøo thaùng 10, tröôøng Gia Ñònh thi vaøo thaùng 9. Veà tröôøng quy, cheá ñoä khoa cöû ngaøy xöa quy ñònh heát söùc nghieâm ngaët. Thí sinh khoâng ñöôïc mang taøi lieäu vaøo tröôøng thi, neáu vi phaïm thì bò caám thi suoát ñôøi. Cuï Phan Boäi Chaâu trong khoa thi naêm Ñinh Daäu (1897) bò moät thí sinh khaùc boû taøi lieäu vaøo leàu cuûa cuï neân bò aùn aáy. Veà sau nhôø coù caùc cuï Nguyeãn Thöôïng Hieàn, Khieáu Naêng Tónh, Ñaøo Taán xin trieàu ñình boû aùn aáy neân ñeán khoa thi Canh Tyù (1900) ñöôïc ñi thi vaø ñoã giaûi nguyeân. Baøi thi phaûi vieát baèng chöõ chaân. Caû baøi khoâng ñöôïc xoùa, moùc soùt, chöõa quaù 10 choã. Chöõ vieát thieáu hay thöøa neùt thì maéc loãi “thieäp tích” töùc laø baøi thi coù daáu veát laï, bò nghi laø thí sinh laøm daáu hieäu rieâng cho quan tröôøng bieát. Trong khoa Nhaâm Tyù (1912), ôû tröôøng Bình Ñònh coù Traàn Tuaân trong baøi vaên saùch treân chöõ “ñeä” coù daáu theâm vaøo neân bò quy loãi”thieäp tích”, laïi cheùp ngöôïc mieáu hieäu, thieáu caån thaän ñoái vôùi chöõ toân quyù, neân ñaùng leõ ñoã Cöû nhaân ñaõ bò giaùng cho ñoã Tuù taøi. Phaûi kieâng chöõ huùy töùc laø phaûi kieâng teân vua vaø teân nhöõng ngöôøi trong vöông thaát. Tröôùc ngaøy thi, danh saùch teân huùy ñöôïc yeát baûng. Khi laøm baøi, gaëp chöõ troïng huùy thì phaûi vieát rôøi caùc neùt, chöõ khinh huùy thì phaûi vieát thieáu neùt. Neáu phaïm huùy thì thí sinh bò ñoùng goâng phôi naéng 3 ngaøy vaø bò caám thi suoát ñôøi. Neáu phaïm troïng huùy thì coù theå bò töû toäi, thaày giaùo cuõng bò lieân luïy. Khi vieát baøi coøn phaûi chuù yù caùc quy ñònh nhö ñaøi, trang. Ñaøi laø khi gaëp nhöõng chöõ ñöôïc coi laø thieâng lieâng nhö “thieân”, “giao”, “mieáu”, “thaùnh thöôïng” thì phaûi vieát cao leân ôû phía treân doøng, neáu khoâng vieát nhö vaäy thì phaïm loãi “khieám ñaøi”. Trang laø phaûi theå hieän söï cung kính ñoái vôùi vua, nhö khi laøm vaên khoâng ñöôïc ñaët caùc chöõ “hoân” (toái), ”saùt” leân treân caùc chöõ “quaân vöông”, “ñeá”, “thaùnh thöôïng” Neáu voâ tình vieät nhö vaäy thì phaïm loãi “khieám trang”. - Veà danh hieäu thi ñoã, thôøi Leâ vaø ñaàu thôøi Nguyeãn, thi Höông coù hai danh hieäu laø Höông coáng vaø Sinh ñoà. Töø khoa AÁt daäu (1825) thôøi Minh Maïng, Höông coáng ñoåi goïi laø Cöû nhaân, Sinh ñoà ñoåi thaønh Tuù taøi. Tieâu chuaån ñeå truùng tuyeån Höông coàng hoaëc Cöû nhaân vaø Sinh ñoà hoaëc Tuù taøi moãi thôøi moät khaùc. Thôøi Leâ vaø ñaàu thôøi Nguyeãn ngöôøi truùng tam tröôøng (töùc laø kyø thöù ba) laø Sinh ñoà, ngöôøi truùng töù tröôøng (kyø thöù tö ) laø Höông coáng. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
  23. Lòch söû Giaùo duïc Vieät Nam - 22 - Sau khi ñoåi Höông coáng thaønh Cöû nhaân, Sinh ñoà thaønh Tuù taøi, caùch laáy ñoã cuõng nhö vaäy, töùc laø truùng tam tröôøng laø Tuù taøi, truùng töù tröôøng laø Cöû nhaân. Thôøi kyø naøy, chaám ñieåm chia laøm 6 haïng : öu, öu thöù, bình, bình thöù, thöù, thöù thöù. Ngoaøi ra coøn coù ñieåm lieät laø ñieåm keùm. Naêm 1909, baét ñaàu aùp duïng caùch chaám ñieåm töø 0 – 20. Kyø thöù nhaát vaø kyø thöù hai neáu ñöôïc 10 ñieåm laø truùng tuyeån, ñöôïc vaøo thi tieáp kyø sau. Rieâng kyø thöù ba, ñöôïc 40 ñieåm môùi ñöôïc vaøo phuùc haïch. Ñieåm cuûa kyø thi phuùc haïch phaûi ñöôïc 7 ñieåm trôû leân môùi ñaäu Cöû nhaân, ñoàng thôøi coäng ñieåm cuûa caû boán kyø thi ñeå xeáp haïng. Soá coøn laïi coäng ñieåm caû 3 kyø thi, neáu ñöôïc töø 30-39 ñieåm thì ñoã Tuù taøi, nhöng ñoàng thôøi phaûi theo tyû leä 1 cöû nhaân chæ laáy 3 tuù taøi. Nhöõng ngöôøi ñoã thi Höông coáng hoaëc Cöû nhaân ñöôïc ban muõ aùo vaø ñöôïc ñaõi tieäc. Nhöõng ngöôøi chæ truùng nhò tröôøng thì ñöôïc mieãn ñi lính ñi phu trong 3 naêm, thi truùng nhaát tröôøng ñöôïc mieãn moät naêm. Tuoåi döï thi toái ña thöôøng laø 40 tuoåi, rieâng töø naêm 1909 quy ñònh tuoåi döï thi toái ña laø 50 tuoåi, nhöng nhöõng ngöôøi ñaõ ñoã tuù taøi, hoaëc laø toân aám thì khoâng haïn tuoåi. Vì vaäy, khoa Canh Tyù (1900) ôû tröôøng Ngheä An coù Ñoaøn Töû Quang ñaõ töøng hai laàn ñaäu Tuù Taøi, ñeán khoa naøy môùi ñaäu Cöû nhaân thöù 29/30. Naêm aáy, oâng ñaõ 82 tuoåi! c. Thi Hoäi : Thi Hoäi laø kyø thi toå chöùc ôû kinh ñoâ cho nhöõng ngöôøi ñaõ ñoã thi Höông. Ñaàu ñôøi Leâ, thi ôû Thaêng Long, thôøi Leâ trung höng thi ôû Thanh Hoùa, thôøi Maïc thi ôû Thaêng Long 2 laàn, nhöõng laàn khaùc thi ôû ngoaøi Kinh ñoâ hoaëc Cao baèng, thôøi Nguyeãn thi ôû Hueá. Tröôøng thi vaãn laø moät baõi ñaát troáng nhöng leàu cuûa thí sinh ñöôïc döïng saün. Naêm 1664, tröôøng thi Hoäi ôû tröôùc saân ñieän Giaûng Voõ. Naêm 1688, tröôøng thi hoäi ôû baõi soâng Nhò Haø. Naêm 1834, nhaø Nguyeãn cho xaây döïng tröôøng thi ôû trong kinh thaønh, beân trong döïng nhaø ngoùi, beân ngoaøi bao töôøng gaïch. Ñaây laø vöøa tröôøng thi Höông cuûa ñòa ñieåm Thöøa Thieân vöøa laø tröôøng thi Hoäi cuûa caû nöôùc. Do tröôøng thi thì roäng maø soá ngöôøi ñöôïc vaøo thi Hoäi thì ít neân caùch 2 hoaëc 3 gian môùi coù 1 ngöôøi ngoài thi. Thí sinh thi Hoäi chuû yeáu laø nhöõng ngöôøi ñaõ ñoã thi Höông coáng hoaëc Cöû nhaân. Ngoaøi ra, giaùm sinh Quoác töû giaùm, nho sinh ôû Chieâu vaên quaùn vaø Tuù laâm cuïc, aám sinh vaø toân sinh ñaõ qua khaûo haïch, caùc quan chöùc nhoû hoaëc quaân nhaân ngöôøi ñaõ ñoã tuù taøi ñaõ qua saùt haïch cuûa Quoác Töû giaùm hoaëc caùc quan ñaàu tænh cuõng ñöôïc döï thi. Tuy ñaây laø kyø thi cuûa nhöõng ngöôøi ñaõ ñoã ñaït, ñaõ hoaëc saép trôû thaønh quan laïi, nhöng noäi quy tröôøng thi vaãn raát nghieâm ngaët. Thí sinh chæ ñöôïc maëc 2 aùo ñôn khoâng ñöôïc maëc aùo keùp (thöôøng thi vaøo caùc thaùng 3,4,5) vaø phaûi qua 3 laàn khaùm môùi vaøo ñeán nôi ngoài thi. Veà noäi dung thi, Thi Hoäi cuõng goàm 4 kyø : Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
  24. Lòch söû Giaùo duïc Vieät Nam - 23 - Kyø thöù nhaát, thi kinh nghóa Kyø thöù hai, thi cheá, chieáu, bieåu Kyø thöù ba, thi thô, phuù Kyø thöù tö, thi moät baøi vaên saùch. Naêm 1434, nhaø Leâ quy ñònh kyø thi thöù nhaát cuûa thi Hoäi thi moät baøi kinh nghóa, töù thö moãi saùch 1 baøi, moãi baøi ñeàu 300 chöõ trôû leân. Kyø thöù tö thi vaên saùch, baøi laøm phaûi daøi 1.000 chöõ trôû leân. Khoa thi Hoäi naêm Nhaâm Thìn (1472) thôøi Leâ Thaùnh Toâng quy ñònh : Kyø thöù nhaát : 8 ñeà Töù thö (luaän ngöõ 4 ñeà, Maïnh Töû 4 ñeà) Thí sinh ñöôïc choïn 4 ñeà laøm 4 baøi vaên. Kinh Xuaân Thu thì hai ñeà goäp laøm moät maø laøm. Kyø thöù hai: thi cheá, chieáu, bieåu, moãi loaïi 3 ñeà. Kyø thöù ba : thi thô phuù, moãi loaïi 2 ñeà. Kyø thöù tö : thi moät baøi vaên saùch, hoûi veà choã dò ñoàng trong nghóa lyù cuûa kinh truyeän, ñieàu hay dôû trong chính söï cuûa caùc ñôøi. Sau khi nöôùc ta trôû thaønh thuoäc ñòa cuûa Phaùp, naêm 1909, noäi dung cuûa thi Höông ñaõ coù moät soá thay ñoåi, neân noäi dung khoa thi Hoäi naêm Canh Tuaát (1910) cuõng thay ñoåi. Cuï theå laø : Kyø thöù nhaát : thi 10 baøi vaên saùch (goàm 5 baøi kinh, 2 baøi truyeän, 2 baøi Baéc söû, 1 baøi nam söû). Kyø thöù hai : 1 baøi chieáu, 1 baøi duï, 1 baøi sôù, 1 baøi bieåu. Kyø thöù ba : 1 baøi luaän chöõ haùn, 2 baøi luaän quoác ngöõ. Kyù thöù tö : 10 baøi vaên saùch goàm 2 baøi söû Phaùp, 2 baøi Caùch trí, 2 baøi Ñòa dö Vieät Nam, 2 baøi nhaân vaät nhaø nöôùc, 2 baøi veà thôøi söï. Kyø thöù nhaát vaø kyø thöù tö neáu moãi kyø laøm ñöôïc 6 baøi laø ñuû leä. Rieâng khoa thi Hoäi cuoái cuøng laø khoa Kyû Muøi (1919), kyø thöù tö phaûi dòch 1 baøi chöõ Quoác ngöõ ra chöõ Phaùp, 1 baøi chöõ Phaùp ra chöõ Haùn, vaø phaûi laøm moät baøi luaän chöõ Phaùp. Veà danh hieäu nhöõng ngöôøi thi ñoã thi Hoäi, tröôùc kia ba ngöôøi ñoã ñaàu vaãn goïi laø Traïng nguyeân, Baûng nhaõn, Thaùm hoa. Naêm 1484 (Hoàng Ñöùc thöù 15), nhaân vieäc vua Leâ Thaùnh Toâng ra leänh döïng bia Tieán Só, Thöôïng thö boä Leã Quaùch Ñình Baûo xin thoáng nhaát quy ñònh : Traïng nguyeân ñoåi thaønh Tieán só caäp ñeä ñeä nhaát danh. Baûng nhaõn : Tieán só caäp ñeä ñeä nhò danh. Thaùm Hoa: Tieán só caäp ñeä ñeä tam danh. Nhöõng ngöôøi ñaäu chaùnh baûng goïi laø Tieán só xuaát thaân. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
  25. Lòch söû Giaùo duïc Vieät Nam - 24 - Nhöõng ngöôøi ñaäu phuï baûng goïi laø Ñoàng Tieán só xuaát thaân. Ñeán ñôøi Nguyeãn coù moät soá thay ñoåi : Tröôùc kia chæ coù ngöôøi ñoã ñaàu ñeä nhò giaùp goïi laø Hoaøng giaùp, nay taát caû ngöõng ngöôøi ñoã ñeä nhò giaùp ñeàu goïi laø Hoaøng giaùp, taát caû nhöõng ngöôøi ñoã ñeätam giaùp ñeàu goïi laø Tieán só. Ngoaøi ra, töø khoa Kyû Söûu (1829), nhaø Nguyeãn ñònh leä chaám ñieåm chia ra chaùnh baûng, phoù baûng. Caùch chaám ñieåm luùc baáy giôø ñöôïc quy ñònh nhö sau : Haïng öu : 10 –9 ñieåm. Haïng öu thöù : 8 – 7 ñieåm. Haïng bình : 6 –5 ñieåm. Haïng bình thöù : 4 – 3 ñieåm. Haïng thöù : 2 – 1 ñieåm. Haïng lieät : 0 ñieåm. Nhöõng ngöôøi 3 kyø lieàn ñöôïc 10 ñieåm trôû leân laø chaùnh baûng, ñöôïc 9 ñieåm trôû xuoáng tôùi 4 ñieåm, hoaëc hai kyø lieàn ñöôïc 10 ñieåm trôû leân laø phoù baûng. Phoù baûng cuõng ñöôïc vaøo thi ñieän. Ñeán naêm 1880 thì quy ñònh chæ coù nhöõng ngöôøi ñöôïc 8 ñieåm trôû leân môùi ñöôïc thi ñieän, nhöõng ngöôøi ñöôïc 4 – 7 ñieåm laø laø phoù baûng, khoâng ñöôïc thi Ñieän. d. Thi Ñình : Thi Ñình töùc thi ñieän laø kyø thi toå chöùc ôû trong cung vua, thí sinh laø nhöõng ngöôøi ñaõ ñaäu thi Hoäi, muïc ñích laø xeáp haïng, chæ tröø moät soá tröôøng hôïp caù bieät (1), noùi chung khoâng ai bò ñaùnh tröôït. Veà danh hieäu nhöõng ngöôøi thi Ñình tuøy theo quyeát ñònh cuûa vua, coù theå laáy caû 3 haïng ñeä nhaát, ñeä nhò vaø ñeä tam giaùp, coù khoa chæ laáy ñeä nhò vaø ñeä tam giaùp, coù khoa chæ laáy ñeä tam giaùp maø thoâi. Ngay trong ñoù ñeä nhaát giaùp töø thôøi Leâ coù Khoa chæ coù ñeä nhò hay ñeä tam danh. Rieâng trieàu Nguyeãn khoâng laáy Traïng nguyeân, neân ñoã cao nhaát chæ coù Baûng nhaõn maø thoâi. Vì vaäy, coù khi ñoã ñaàu nhöng chæ laø Ñình nguyeân Baûng nhaõn hoaëc Ñình nguyeân Thaùm hoa. Neáu (1) Khoa quyù Söûu (1493), Nguyeãn Huyeân ñaõ ñoã ñeä nhò giaùp nhöng khi vua cho aên tieäc, khoâng aên ñöôïc toâm ñaát, vua cho laø baát kính, bò ñaùnh tröôït. Khoa Bính Thìn (1496), thi Hoäi ñaõ laáy ñoã 43 ngöôøi, khi vaøo thi Ñình, vua Leâ Thaùnh Toâng xem dung maïo töøng ngöôøi, chæ cho 30 ngöôøi ñoã, 13 ngöôøi bò loaïi. Khoa Canh Thìn (1520) thi Hoäi ñaõ laáy ñoã 14 ngöôøi. Nguyeãn Ñoác Buøi vaø Phaïm Quang Taù giaáu tang ñeå ñi thi, bò phaùt hieän, khoâng ñöôïc vaøo thi Ñình. Khoa Quyù Hôïi (1623) Nguyeãn Khieâm Hanh ñaõ ñoã thi Hoäi, khi vaøo thi Ñình mang saùch vaøo, bò phaùt hieän, bò ñaùnh hoûng vaø khoâng ñöôïc ñi thi nöõa. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
  26. Lòch söû Giaùo duïc Vieät Nam - 25 - khoâng coù ñeä nhaát giaùp thì chæ coù Ñình nguyeân Hoaøng giaùp, thaäm chí neáu khoâng coù caû ñeä nhò giaùp thì chæ coù Ñình nguyeân Tieán só. Do tình hình laáy ñoã nhö vaäy neân trieàu Nguyeãn ñaõ toå chöùc ñöôïc 38 kyø thi Hoäi vaø thi Ñình nhöng chæ coù 2 baûng nhaõn, 9 thaùm hoa, 54 Hoaøng giaùp, 226 Tieán só. Trong soá ñoù cuï Nguyeãn Khuyeán ñoã Ñình nguyeân Hoaøng giaùp khoa 1871. Vieäc thi cöû ngaøy xöa heát söùc khoù, ngöôøi döï thi raát nhieàu, ngöôøi ñoã raát ít. Thi Höông ñaõ khoù, thi Hoäi laïi caøng khoù hôn, coù Khoa hôn 100 ngöôøi môùi coù moät ngöôøi ñaäu. Sau ñaây laø moät soá ví duï : Naêm thi Soá Thí sinh Soá ngöôøi ñaäu Tyû leä 1442 450 33 7% 1448 750 28 3,7% 1475 3200 43 1,3% 1514 5.700 43 0,75% 1529 4.000 27 0,67% Vì vaäy, ñoái vôùi nhöõng ngöôøi thi ñaäu, nhaø nöôùc ñaõ ban cho hoï raát nhieàu aân hueä nhaèm taêng theâm söï vinh quang cho hoï ñeå toû roõ nhaø nöôùc coi troïng nhaân taøi ñoàng thôøi ñeå khuyeán khích phong traøo hoïc taäp ñoái vôùi thanh thieáu nieân trong caû nöôùc. Thöïc hieän chuû tröông ñoù, naêm 1304, vua Traàn Anh Toâng cho daãn 3 ngöôøi ñoã ñaàu Traïng nguyeân Maïc Ñónh Chi, Baûng nhaõn Buøi Moä, Thaùm hoa lang Tröông Phoøng ñi du ngoaïn ñöôøng phoá Thaêng Long 3 ngaøy. Ñôøi Leâ, ñoái vôùi nhöõng ngöôøi ñoã Tieán só, nhaø nöôùc toå chöùc nhieàu nghi thöùc raát troïng theå nhö leã xöôùng danh, treo baûng vaøng, ban muõ aùo, vua ñaõi tieäc, leã vinh quy, boå laøm quan, ñaëc bieät laø ñöôïc khaéc teân vaøo bia ñaù. Vieäc döïng bia Tieán só ôû Vaên mieáu ñöôïc tieán haønh vaøo naêm 1484, thôøi Leâ Thaùnh Toâng cho nhöõng ngöôøi ñaäu Tieán só töø khoa Nhaâm Tuaát (1442) töùc laø töø khoa thi Hoäi ñaàu tieân cuûa trieàu Leâ ñeán khoa Giaùp Thìn (1484) taát caû coù 10 bia. Moãi bia ñeàu coù moät baøi thuyeát minh ca ngôïi chính saùch troïng duïng trí thöùc cuûa nhaø nöôùc, ñoàng thôøi khuyeân nhöõng ngöôøi ñoã ñaït phaûi soáng vaø laøm vieäc cho xöùng ñaùng vôùi ñaïo thaùnh hieàn vaø nhöõng öu aùi cuûa vua. Ví duï : Bia khoa Nhaâm Tuaát (1442) vieát : “Keû só quan heä vôùi Quoác gia troïng ñaïi nhö theá, cho neân quyù chuoäng keû só khoâng bieát theá naøo laø cuøng. Ñaõ yeâu meán cho khoa danh laïi ñeà cao baèng töôùc traät. Ban aân raát lôùn maø vaãn cho laø chöa ñuû, laïi neâu teân ôû thaùp nhaïn, ban danh Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
  27. Lòch söû Giaùo duïc Vieät Nam - 26 - hieäu Long Hoå, baøy tieäc vaên hyû. Trieàu ñình möøng ñöôïc ngöôøi taøi, khoâng coù vieäc gì khoâng laøm ñeán möùc cao nhaát.” Bia khoa Quyù Muøi (1463) thì vieát : “Keû só may ñöôïc khaéc teân leân bia ñaù naøy coá nhieân phaûi laøm sao cho thöïc xöùng vôùi danh, reøn giuõa ñöùc haïnh, yeân vui phaän mình ngoõ haàu treân khoâng phuï yù toát cuûa trieàu ñình ban khen, döôùi khoâng phuï chí caû phoø vua giuùp daân vaãn thöôøng ngaøy oâm aáp, ñeå laïi vinh döï khoân cuøng, thôm tho muoân thuûa .” Sau ñoù, trong thôøi Leâ Maïc, vieäc döïng bia Tieán só vaãn ñöôïc tieáp tuïc thöïc hieän. Hieän nay ôû khu Vaên mieáu Haø Noäi coøn taát caû 82 bia. Do nöôùc ta laø nöôùc coù neàn giaùo duïc phaùt trieån sôùm vaø phaùt trieån cao nhö vaäy neân trong “Bình Ngoâ ñaïi caùo“ Nguyeãn Traõi ñaõ khaúng ñònh : “Xeùt nhö nöôùc Ñaïi Vieät ta Thöïc laø moät nöôùc vaên hieán” IV. CUOÄC VAÄN ÑOÄNG CAÛI CAÙCH GIAÙO DUÏC CUÛA CAÙC SÓ PHU YEÂU NÖÔÙC: 1. Hoaøn caûnh lòch söû : Ñaàu theá kyû XX, sau khi phong traøo caàn vöông thaát baïi, caùc só phu yeâu nöôùc ñang boân taåu tìm ñöôøng cöùu nöôùc. Trong khi ñoù, ôû Trung quoác ñaõ dieãn ra phong traøo duy taân do Khang Höõu Vi, Löông Khaûi Sieâu ñeà xöôùng. Cuoäc bieán phaùp naêm Maäu Tuaát (1898) tuy chæ toàn taïi ñöôïc 103 ngaøy thì thaát baïi nhöng hai hoï Khang Löông ñaõ xuaát baûn ñöôïc nhieàu saùch baùo môùi, trong ñoù coù moät soá laø nhöõng saùch dòch caùc taùc phaåm cuûa caùc nhaø tö töôûng trong thôøi ñaïi Khai saùng ôû Phöông Taây nhö Daân öôùc cuûa Ruùt xoâ (J.J Rousseau) Daân quyeàn thieân cuûa Moângtexkiô (Montesquieu) Xa hôn moät chuùt, Nhaät Baûn nhôø cuoäc Minh Trò duy taân ñaõ trôû thaønh moät nöôùc huøng maïnh. Rieâng trong lónh vöïc giaùo duïc, töø naêm 1858, ôû Nhaät Baûn ñaõ xuaát hieän moät tröôøng hoïc kieåu môùi theo moâ hình AÂu Myõ goïi laø tröôøng Keio gijuku (Khaùnh ÖÙng nghóa thuïc). Ñeán naêm 1905, tröôøng naøy coù 5 khoa laø kinh teá, chính trò, phaùp luaät, vaên hoïc vaø kinh doanh. Ñoù laø nhöõng ngaønh hoïc raát thieát thöïc ñoái vôùi xaõ hoäi luùc baáy giôø. Nhöõng bieán ñoåi môùi meû ñoù cuûa “caùc nöôùc ñoàng vaên” ñaõ coù aûnh höôûng raát maïnh meõ ñeán tö töôûng caùc só phu yeâu nöôùc cuûa nöôùc ta ñaàu theá kyû XX. Nhìn laïi thöïc traïng cuûa Vieät Nam, nöôùc ta ñaõ maát, trieàu ñình phong kieán thì ngaøy caøng öôn heøn vaø thoái naùt,cheá ñoä giaùo duïc vaãn toàn taïi ôû Trung Kyø vaø Baéc kyø thì laïc haäu, khoâng coù ích gì cho quoác teá daân sinh. Tröôùc tình hình ñoù, caùc só phu yeâu nöôùc ñaàu theá kyû XX ñaõ vaän ñoäng caûi caùch giaùo duïc chuû tröông xoùa boû cheá ñoä giaùo duïc kieåu cuõ thay vaøo ñoù laø moät cheá ñoä giaùo duïc kieåu môùi coù ích lôïi thieát thöïc ñoái vôùi söï giaøu maïnh cuûa ñaát nöôùc. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
  28. Lòch söû Giaùo duïc Vieät Nam - 27 - 2. Ñoâng Kinh nghóa thuïc: Trong cuoäc vaän ñoäng caûi caùch daân chuû, caùc cuï Phan Chaâu Trinh, Traàn Quyù Caùp, Huyønh Thuùc Khaùng ñaõ thaønh laäp ñöôïc ôû Trung Kyø moät soá tröôøng hoïc kieåu môùi nhö tröôøng Duïc Thanh ôû Bình Thuaän, caùc tröôøng Phöôùc Bình, Phuù Laâm, Dieân Phong ôû Quaûng Nam. Caùc tröôøng naøy ñeàu daïy baèng chöõ quoác ngöõ, noäi dung hoïc taäp goàm caùc moân Söû kyù, Ñòa dö, Caùch trí, Veä sinh . Ngoaøi ra hoïc sinh ôû nhöõng tröôøng naøy coøn ñöôïc hoïc haùt vaø taäp theå thao. Coù taøilieäu noùi naêm 1906 chæ rieâng ôû Quang Nam ñaõ coù tôøi 40 tröôøng lôùn nhoû kieåu môùi naøy. Tuy nhieân, tröôøng hoïc kieåu môùi quan troïng nhaát, coù aûnh höôûng lôùn nhaát laø Ñoâng Kinh nghóa thuïc ôû Haø Noäi. Ñoâng kinh nghóa thuïc baét ñaàu thaønh laäp thaùng 3 – 1907 ôû Haøng Ñaøo Haø Noäi. Thaùng 5 – 1907, Ñoâng kinh nghóa thuïc nhaän ñöôïc giaáy pheùp cuûa chính quyeàn thöïc daân cho môû tröôøng vôùi ñieàu kieän “ theo phöông chaâm khai hoùa cuûa chính quyeàn baûo hoä” . Nhöng tröôøng hoïc naøy chæ toàn taïi ñöôïc chín thaùng, ñeán thaùng 12-1907 thì bò ñoùng cöûa. Nhöõng ngöôøi saùng laäp tröôøng laø nhöõng só phu yeâu nöôùc, trong ñoù Thuïc tröôûng laø Löông Vaên Can, Giaùm hoïc laø Nguyeãn Quyeàn. Cuï Löông Vaên Can (1854-1927) queâ ôû Thöôøng Tín, Haø Ñoâng, ñaäu cöû nhaân, khoâng laøm quan. Naêm 1913, sau vuï noå bom ôû khaùch saïn Haø Noäi (23-04-1913) cuûa Vieät Nam Quang Phuïc Hoäi, cuï bò baét vì Phaùp cho raèng Ñoâng kinh nghóa thuïc ñaõ caàm ñaàu vuï baïo ñoäng naøy. Cuï bò an trí ôû Phnom Peânh 10 naêm, naêm 1924 môùi ñöôïc veà nöôùc. Cuï Nguyeãn Quyeàn (1869-1941) queâ ôû Thuaän Thaønh, Baéc Ninh, ñaäu tuù taøi, ñaõ töøng laøm huaán ñaïo tænh Laïng Sôn, sau töø chöùc. Nhaân vuï ñaàu ñoäc lính Phaùp ôû Haø Noäi (1908), cuï bò baét vaø bò keát aùn töû hình, sau giaûm xuoáng chung thaân, bò ñaøy ra Coân Ñaûo, sau moät thôøi gian bò ñöa veà an trí ôû Beán Tre. Naêm 1941, cuï maát ôû Sa Ñeùc. Giaùo vieân cuûa tröôøng ngoaøi caùc trí thöùc Nho hoïc coøn coù moät soá ngöôøi taân hoïc nhö Nguyeãn vaên Vónh, Phaïm Duy Toán, Nguyeãn Baù Hoïc Tröôøng goàm coù 4 ban chuyeân moân : - Ban giaùo duïc : coù nhieäm vuï chieâu sinh, xeáp lôùp, toå chöùc giaûng daïy, phaân phaùt taøi lieäu hoïc taäp. - Ban taøi chính : Nguoàn taøi chính cuûa tröôøng goàm coù soá tieàn ñoùng goùp cuûa caùc hoäi vieân Ñoâng Kinh, hoïc phí cuûa hoïc sinh (moãi thaùng 5 ñoàng/1 ngöôøi), tieàn taøi trôï cuûa nhöõng ngöôøi coù caûm tình vôùi nghóa thuïc. - Ban coå ñoäng : Toå chöùc caùc buoåi dieãn thuyeát, bình vaên, noäi dung taäp trung vaøo caùc vaán ñeà lòch söû, xaõ hoäi, ñôøi soáng, baøi tröø huû tuïc, coå ñoäng hoïc chöõ quoác ngöõ - Ban tu thö : Bieân soaïn, in aán taøi lieäu hoïc taäp. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
  29. Lòch söû Giaùo duïc Vieät Nam - 28 - Nhaø tröôøng coøn coù moät cô quan ngoân luaän laø tôø baùo “Ñaïi Nam Ñaêng Coå tuøng baùo”, sau ñoåi teân thaønh “ Ñaïi nam Ñoàng vaên Nhaät baùo”. Chuû tröông caûi caùch giaùo duïc cuûa Ñoâng Kinh nghóa thuïc goàm nhöõng noäi dung chính sau ñaây : a. Boû cheá ñoä giaùo duïc vaø khoa cöû kieåu cuõ Vaên minh taân hoïc saùch , moät taøi lieäu quan troïng cuûa Ñoâng kinh nghóa thuïc ñaõ pheâ phaùn noäi dung hoïc taäp laïc haäu khoâng thieát thöïc cuûa cheá ñoä giaùo duïc cuõ nhö sau : “Ngöôøi Chaâu aâu ñaët giaùo duïc chia laøm 3 baäc : tieåu hoïc, trung hoïc, vaø ñaïi hoïc, cöù 4 naêm laø moät kyø. Khi vaøo hoïc, laáy nhöõng moân vaên töï nöôùc nhaø ngaøy nay, coå vaên La Maõ, vaên töï, tieáng noùi ngoaïi quoác, toaùn hoïc, ñòa dö laøm nhöõng moân hoïc ñaàu tieân. Khi hoïc ñaõ maõn khoùa, laàn baäc tieán leân, thì cöù tuøy theo naêng khieáu cuûa hoïc sinh, hôïp vôùi moân hoïc naøo thì daïy moân hoïc ñoù : chia ra luaät hoïc, thieân vaên hoïc, voõ bò hoïc, y hoïc, caùch trí hoïc Hoïc thaønh taøi roài môùi duøng, duøng laøm coù ñöôïc vieäc thì sau môùi thaêng chöùc. Nöôùc ta coù theá khoâng? Nhöõng moân ta hoïc vaø nhôù aáy chæ laø saùch Taøu, nhöõng baøi ta chuù thích aáy chæ laø lôøi cuûa coå nhaân, nhöõng thöù ta thi aáy chæ laø kinh nghóa, thô nguõ ngoân, bieàn ngaãu töù luïc! Ñoù laø ñieàu ta traùi vôùi ngöôøi veà giôùi giaùo duïc”. “Ñaêng Coå Tuøng baùo” soá ra ngaøy 28-03-1907 vieát : “Chöõ Haùn quaû laø haøng raøo hieåm, chaén ngang ñöôøng vaên minh, laøm cho keû ñi hoïc moûi löng, toán bieát bao côm gaïo môùi duøng ñöôïc chöõ. Khi duøng ñöôïc chöõ thì traùn ñaõ nhaên, löng ñaõ coøng vì noãi duøi maøi moät ñôøi hoïc caùc ñieàu cao xa quaù. Chöõ thaûm, chöõ haïi, laøm cho ai moù ñeán cuõng phaûi queân caû vieäc thöôøng ñôøi nay ñeå hoïc vieäc ñôøi xöa ” b. Chuû tröông hoïc chöõ Quoác ngöõ : Vaên minh taân hoïc saùch vieát : “Gaàn daây, muïc sö ngöôøi Boà Ñaøo Nha cheá ra chöõ Quoác ngöõ, laáy 26 chöõ caùi Chaâu AÂu phoái hôïp vôùi 6 aâm , 11 vaàn ñaùnh theo loái haøi thanh maø ñoïc ra tieáng ta, raát laø giaûn dò vaø nhanh choùng. Töôûng neân moät loaït hoïc theo. Phaøm ngöôøi trong nöôùc ñi hoïc neân laáy chöõ Quoác ngöõ laøm phöông tieän ñaàu tieân, ñeå cho trong thôøi gian vaøi thaùng ñaøn baø treû con cuõng ñeàu bieát chöõ, vaø ngöôøi ta coù theå duøng chöõ Quoác ngöõ ñeå ghi vieäc ñôøi xöa, cheùp vieäc ñôøi nay, vaø thö töø thì coù theå chuoát lôøi vaø ñaït yù. Ñoù laø böôùc ñaàu tieân trong vieäc môû mang trí khoân vaäy”. c. Chuù tröông hoïc caùc moân thieát thöïc vaø chuù troïng thöïc tieãn Vieät Nam: Chöông trình hoïc cuûa Ñoâng Kinh nghóa thuïc goàm caùc moân : Vieät vaên, Haùn vaên, Phaùp vaên, Lòch söû, Ñòa dö, Toaùn, Phaùp. Caùc saùch caàn ñoïc caàn hoïc tröôùc heát laø saùch Vieät Nam, lòch söû caàn hoïc tröôùc heát laø lòch söû Vieät Nam, lòch söû Trung quoác, lòch söû Phöông Taây chæ hoïc qua thoâi. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
  30. Lòch söû Giaùo duïc Vieät Nam - 29 - Vaên minh taân hoïc saùch vieát :” Nöôùc ta töø xöa ñeán giôø, caùc nhaø vieát vaên keå cuõng khaù nhieàu, nhö Khaâm Ñònh Vieät söû thoâng giaùm cöông muïc, nhö Thöïc luïc, Lieät truyeän, Nhaát thoáng chí, Lòch trieàu chí, Vaân ñaøi loaïi nguõ, Coâng haï kieán vaên, Dö ñòa chí, Gia ñònh chí, Ngheä An phong thoå thoaïi, Ñoà baøn thaønh kyù, Höng Hoùa thaäp luïc chaâu kyù, Phuû Man taïp luïc ñeàu ñuû cung caáp taøi lieäu veà sôn xuyeân, phong tuïc, vaên vaät, ñieån chöông, vaø ñeå cho ngöôøi sau möôïn ñoù laøm göông nöõa. Vaäy maø ngöôøi mình moät khi ñi hoïc laø ñoïc ngay saùch Taøu, boû saùch nöôùc ta khoâng theøm nhìn ñeán!” Hoïc Lòch söû thì phaûi “laáy Nam söû laøm phaàn chính.” “Söû Taøu thì chæ ñoïc qua cho bieát ñaïi löôïc. Söû Taây thì caàn phaûi boû bôùt nhöõng choã röôøm raø ñeå cho ngöôøi ñoïc deã hieåu laø ñöôïc roài”. Tröôøng Ñoâng kinh nghóa thuïc sau khi ra ñôøi ñaõ coù aûnh höôûng lôùn ôû caùc tænh khaùc thuoäc Baéc Kyø. Taïi nhieàu nôi ôû Haø Ñoâng, Haûi döông, Thaùi Bình ñaõ laäp nghóa thuïc tuy quy moâ nhoû nhöng cuõng phoûng theo nghóa thuïc Haø Noäi. Caùc tröôøng lôùp kieåu môùi naøy ñaõ thu huùt ñöôïc raát nhieàu ngöôøi hoïc, rieâng nghóa thuïc Haø Noäi luùc cao ñieåm ñaõ coù khoaûng moät ngaøn hoïc sinh chính thöùc theo hoïc. Chæ moät thôøi gian ngaén, chính quyeàn thöïc daân ñaõ nhaän ra tính chaát caùch maïng cuûa toå chöùc giaùo duïc naøy. Toaøn quyeàn Klobukowsky trong baùo caùo cuûa mình ñaõ noùi : “ Trong nhöõng buoåi noùi chuyeän hay dieãn thuyeát, boïn hoï xuùi nhaân daân thoân queâ choáng laïi chính phuû Phaùp vaø caùc quan laïi laâu nay coäng taùc vôùi söï nghieäp cuûa chuùng ta.” “ Hoï ñoïc thuoäc loøng nhöõng ñoaïn thô ca ñöôïm moät tinh thaàn yeâu nöôùc kích ñoäng.” Vì vaäy ñeán thaùng 12 – 1907, phuû Thoáng söù Baéc kyø thu hoài giaáy pheùp hoaït ñoäng cuûa Ñoâng kinh nghóa thuïc vôùi lyù do Ñoâng kinh nghóa thuïc ñaõ laøm cho loøng daân naùo ñoäng. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
  31. Lòch söû Giaùo duïc Vieät Nam - 30 - Chöông 2. NEÀN GIAÙO DUÏC VIEÄT NAM THÔØI PHAÙP THUOÄC I. Chính Saùch Giaùo Duïc Cuûa Phaùp Ôû Vieät Nam : Trong quaù trình xaâm löôïc vaø nhaát laø sau khi ñaõ chieám ñöôïc nöôùc ta laøm thuoäc ñòa, thöïc daân Phaùp ñaõ thi haønh moät chính saùch giaùo duïc coù tính chaát hai maët : moät maët caàn phaûi truyeàn baù vaên hoùa Phaùp vaø ñaøo taïo tay sai, maët khaùc phaûi haïn cheá daân trí cuûa Vieät Nam. Töø cuoái theá kyû XIX, coá ñaïo Puy-gi-nieâ ñaõ noùi raèng :” chaúng maáy chuïc naêm nöõa, caùi ñaát Vieät Nam naøy seõ sôùm trôû thaønh moät tænh cuûa Phaùp . Nhôø söï truyeàn baù ñaïo Thieân chuùa vaø nhôø vieäc daïy tieáng Phaùp”. Ngay sau khi chieám ñöôïc 3 tænh mieàn Ñoâng Nam kyø naêm 1862, Thoáng ñoác Boâ-na (Bonard) ñaõ coi vieäc môû roäng neàn giaùo duïc Phaùp laø “yeâu caàu ñaàu tieân ñoái vôùi töông lai cuûa Nam kyø” Boâ-na noùi :” Caàn daïy ngoân ngöõ vaø caùch soáng Phaùp cho thanh nieân An Nam ñeå veà sau coù ñöôïc nhöõng nhaân vieân giaøu naêng löïc vaø ñeå ñeàn buø cho nhöõng gia ñình ñaõ chöùng toû loøng taän tuïy ñoái vôùi nöôùc Phaùp.” Ngaøy 31-3-1863, Boâ-na kyù quyeát ñònh toå chöùc laïi vieäc giaùo duïc ôû Saøi Goøn vaø caùc vuøng phuï caän. Hai tröôøng hoïc ñaàu tieân, moät tröôøng nam, moät tröôøng nöõ ñeå daïy con caùi cuûa caùc vieân chöùc vaø “nhöõng ngöôøi coù loøng taän tuïy” (1) ñaõ ñöôïc thaønh laäp. Cheá ñoä khoa cöû Nho hoïc bò baõi boû ôû mieàn Ñoâng Nam kyø sau khoa thi naêm 1861 vaø ôû mieàn taây nam kyø sau khoa thi naêm 1864. Nhöng maët khaùc, Phaùp raát haïn cheá trong vieäc môû tröôøng hoïc vaø chæ chuû yeáu môû caùc tröôøng hoïc töø trung hoïc trôû xuoáng maø thoâi. Chính/Toaøn quyeàn Ñoâng Döông Meùc – lanh (Merlin) ñaõ noùi :” ÔÛ ñaây chaúng neân môû mang neàn giaùo duïc theo chieàu doïc, maø toát hôn heát neân theo chieàu ngang.” Trong khi ôû trong nöôùc khoâng coù tröôøng cao ñaúng, moät soá thanh nieân Vieät Nam muoán ra nöôùc ngoaøi du hoïc thì bò haïn cheá. Toaøn quyeàn Anbe Xaro (Albert Sarraut) noùi : “Thaät laø nguy hieåm neáu ta ñeå cho boïn trí thöùc baûn xöù ñöôïc aên hoïc ôû ngoaøi quyeàn haïn cuûa ta, ôû xöù khaùc döôùi nhöõng aûnh höôûng vaø nhöõng tinh thaàn hoïc hoûi, chính trò khaùc, roài khi veà nöôùc, hoï coù theå duøng nhöõng taøi tuyeân truyeàn vaø hoaït ñoäng hoïc ñöôïc ôû ngoaøi ñeå choáng laïi ngöôøi baûo hoä ñòa phöông ñaõ töø choái khoâng cho hoï aên hoïc.” Neáu coù thanh nieân Vieät Nam naøo ñöôïc pheùp sang Phaùp du hoïc cuõng chæ ñöôïc hoïc moät soá ngaønh quy ñònh maø thoâi. Vì vaäy, khi Nhaát Linh xin sang Phaùp du hoïc noùi laø xin hoïc ngheà chuïp aûnh môùi ñöôïc ñi. Veà sau, vì sôï thanh nieân Vieät Nam sau khi sang caùc nöôùc khaùc du hoïc trôû veà seõ trôû thaønh moät moái nguy haïi ñoái vôùi söï thoáng trò cuûa Phaùp ôû Ñoâng Döông, neân Phaùp 1 Daãn theo Nguyeãn Vaên Y – Giaùo duïc soá 3 - 1970 Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
  32. Lòch söû Giaùo duïc Vieät Nam - 31 - buoäc loøng phaûi môû moät caùch nhoû gioït moät ít tröôøng cao ñaúng ôû Vieät Nam. Veà vaán ñeà ñoù, Anbe Xaroâ noùi : “Tröôùc chieán tranh, nhöõng ngöôøi caùch maïng An Nam taïm truù ôû Hoàng Koâng, ôû Taøu, Nhaät vaø hoïc hoûi ôû caùc tröôøng ñaïi hoïc Nhaät hay Anh Khi ngöôøi ta hoûi hoï taïi sao khoâng theo hoïc ôû Ñoâng Döông, hoï traû lôøi :Thöïc daân khoâng laøm gì ñeå daïy doã hoï, vì chuùng chæ môû moät thöù hoïc chính thaáp leït beït. Cho neân toâi ñaõ môû nhöõng Lyceùe (tröôøng ñaøo taïo Tuù taøi), tröôøng cao ñaúng cho An Nam ñeå khoâng coøn ñöùa naøo ñöôïc quyeàn nhaéc laïi caâu treân vaø troán khoûi Ñoâng Döông ñeå ñi hoïc nhöõng baøi daïy laøm loaïn ôû choã khaùc “ . Tuy vaäy, soá tröôøng hoïc raát ít, soá hoïc sinh ñöôïc thu nhaän vaøo cuõng raát ít. Theo soá lieäu chuû tòch Hoà Chí Minh cung caáp naêm 1924, toaøn Ñoâng Döông coù 19 trieäu daân maø chæ coù 2965 tröôøng hoïc vôùi 148.000 hoïc sinh, nhö vaäy cöù 1.000 ngöôøi môùi coù 7 ngöôøi ñöôïc ñi hoïc. Noùi veà chính saùch haïn cheá giaùo duïc cuûa chính quyeàn thöïc daân, ñoàng chí Nguyeãn Aùi Quoác vieát : “ Nhaân daân Ñoâng Döông khaån khoaûn ñoøi môû tröôøng hoïc vì tröôøng hoïc thieáu moät caùch nghieâm troïng. Moãi naêm, vaøo kyø khai giaûng, nhieàu phuï huynh phaûi ñi goõ cöûa, chaïy choït moïi nôi thaân theá, coù khi chòu traû gaáp ñoâi tieàn noäi truù, nhöng vaãn khoâng tìm ñöôïc choã cho con hoïc. Vaø haøng ngaøn treû em ñaønh chòu ngu doát vì naïn thieáu tröôøng “. (1) II. Cheá Ñoä Giaùo Duïc Cuûa Phaùp Ôû Vieät Nam Töø 1861-1945. 1. Caùc tröôøng hoïc ôû nam Kyø töø 1861-1886. Thaùng 02 – 1859, Saøi Goøn bò quaân Phaùp chieám. Ñeå ñöôïc thuaän lôïi hôn trong vieäc chinh phuïc Vieät Nam, naêm 1861, Phaùp thaønh laäp tröôøng hoïc ñaàu tieân ôû Nam Kyø, ñoù laø tröôøng thoâng ngoân ñöôïc ñaët teân laø tröôøng Baù Ña Loäc (Pigneau de Beùhaine) do coá ñaïo Côroác laøm Hieäu tröôûng. Nhöõng hoïc vieân ñaàu tieân cuûa tröôøng naøy laø moät soá nguïy quaân vaø nhöõng keû saün saøng laøm tay sai cho Phaùp. Sau khi chieám ñöôïc 3 tænh mieàn Ñoâng Nam kyø (Gia Ñònh, Ñònh Töôøng, Bieân Hoøa) vaøo naêm 1862 Phaùp ñaõ baét tay ngay vaøo vieäc thaønh laäp caùc tröôøng tieåu hoïc ôû caùc trung taâm lôùn. Trong caùc tröôøng hoïc ñoù ñaõ baét ñaàu daïy chöõ quoác ngöõ nhöng chöa baét buoäc. Ñeán naêm 1880, thoáng ñoác Lô Mia ñô Vile (Le Myre de Vilers) ra nghò ñònh quy ñònh tröôøng hoïc phaûi daïy song song hai thöù chöõ Haùn vaø chöõ quoác ngöõ. Töø ñoù vieäc daïy chöõ quoác ngöõ môùi coù tính chaát baét buoäc. Ñeå coù giaoù vieân coù theå giaûng daïy trong caùc tröôøng kieåu môùi, naêm 1871, Phaùp baét ñaàu môû tröôøng Sö phaïm ôû Saøi Goøn. Trong tröôøng naøy, hoïc chöõ Phaùp laø chính, chöõ Nho vaø chöõ quoác ngöõ laø phuï. Sau 3 naêm, tröôøng naøy ñaõ ñaøo taïo ñöôïc moät ñoäi nguõ giaùo vieân ñöôïc phaân coâng ñeán giaûng daïy ôû caùc tröôøng tieåu hoïc ôû caùc thò traán. 1 Hoà Chí Minh Toaøn taäp. Taäp 2. NXB Chính trò Quoác gia – Haø Noäi – 1995. Trang 97 Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
  33. Lòch söû Giaùo duïc Vieät Nam - 32 - Ñeán naêm 1874, Phaùp ban haønh baûn quy cheá ñaàu tieân veà giaùo duïc, chia neàn giaùo duïc laøm hai baäc laø tieåu hoïc vaø trung hoïc. Baäc tieåu hoïc, boû caùc tröôøng daïy quoác ngöõ ôû caùc laøng, laäp 6 tröôøng môùi ôû Saøi Goøn, Chôï Lôùn, Myõ Tho, Vónh Long, Beán Tre, Soùc Traêng. Thôøi gian hoïc : 3 naêm. Chöông trình hoïc : chöõ quoác ngöõ, chöõ Nho, chöõ Phaùp, soá hoïc. Cuoái baäc tieåu hoïc, hoïc sinh phaûi thi toát nghieäp vôùi hai hình thöùc thi : thi vieát vaø thi vaán ñaùp. Baäc trung hoïc : Chæ môùi coù moät tröôøng laø Tröôøng Sö phaïm thaønh laäp naêm 1871, ñeán naêm 1874 ñöôïc ñoåi thaønh tröôøng Saùtxôlu Loâba (Chasseloups Laubat – teân cuûa moät boä tröôûng boä Haûi ngoaïi Phaùp). Thôøi gian hoïc : cuõng 3 naêm. Chöông trình hoïc goàm tieáng Phaùp, chöõ quoác ngöõ, Toaùn, Ñaïi lyù, Lòch söû. Cuoái baäc trung hoïc, hoïc sinh phaûi thi toát nghieäp. Naêm 1897, quy cheá ban haønh naêm 1874 ñöôïc söûa ñoåi. Quy cheá môùi chia heä thoáng giaùo duïc thaønh 3 caáp I, II,III. Caùc tröôøng caáp I laø caùc tröôøng haøng toång. Thôøi gian hoïc laø 3 naêm. Chöông trình hoïc goàm chöõ quoác ngöõ, tieáng Phaùp, vaø boán pheùp tính. Cuoái caáp I phaûi thi leân caáp II. Caùc tröôøng caáp II ñöôïc goïi laø tröôøng haøng quaän. Thôøi gian hoïc cuõng 3 naêm. Chöông trình hoïc goàm tieáng Phaùp, chöõ Quoác ngöõ, chöõ Nho, Toaùn, Lòch söû, Ñòa lyù. Chöõ Nho vaø chöõ Quoác ngöõ moãi tuaàn chæ hoïc 2 ngaøy. Caùc moân khaùc ñeàu hoïc baèng tieáng Phaùp. Cuoái caáp II coù moät kyø thi ñeå laáy baèng Sô hoïc (Brevet eùleùmentaire) Tröôøng caáp III laø tröôøng trung hoïc. Thôøi gian hoïc laø 4 naêm. Caùc moân hoïc nhö caáp II nhöng cao hôn. Cuoái caáp III coù moät kyø thi ñeå laáy baèng Cao hoïc (Brevet Supeùrieur). Luùc baáy giôø ôû Saøi Goøn chæ coù 2 tröôøng trung hoïc laø tröôøng Baù Ña Loäc vaø tröôøng Satxôlu Loâba. ÔÛ Myõ Tho naêm 1879 cuõng thaønh laäp moät tröôøng trung hoïc, ñeán naêm 1881 thì ñoåi teân thaønh tröôøng Le Myre de Vilers. Ñeán naêm 1886 töùc laø sau gaàn 20 naêm chieám toaøn boä Nam kyø, veà giaùo duïc , Phaùp ñaõ ñaït ñöôïc keát quaû nhö sau : Loaïi tröôøng Soá tröôøng Soá giaùo vieân Soá hoïc sinh Ngöôøi Phaùp Ngöôøi Vieät Tröôøng Nam Phaùp 10 48 78 1.829 Tröôøng Nöõ Phaùp 7 25 13 992 Tröôøng Quaän 16 24 51 1.553 Tröôøng Toång 219 270 10.441 Tröôøng Xaõ 91 91 3.416 Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
  34. Lòch söû Giaùo duïc Vieät Nam - 33 - Toång coäng : - Soá tröôøng caùc caáp : 343 tröôøng. - Soá giaùo vieân ngöôøi Vieät : 503 ngöôøi. - Soá hoïc sinh caùc caáp : 18.231 hoïc sinh. Tính trung bình, moãi tröôøng haøng quaän coù gaàn 100 hoïc sinh. Moãi tröôøng haøng toång coù : gaàn 50 hoïc sinh. Moãi tröôøng xaõ coù : gaàn 40 hoïc sinh. Sôû dó soá hoïc sinh theo hoïc ôû caùc tröôøng do Phaùp môû haïn cheá nhö vaäy laø vì nhieàu phuï huynh hoïc sinh taåy chay khoâng cho con em mình ñeán hoïc. Trong khi ñoù nhieàu gia ñình vaãn cho con hoïc chöõ Nho vôùi caùc thaày ñoà. Ñeán naêm 1886, ôû Nam kyø vaãn coøn 426 thaày ñoà vaø 8.496 hoïc sinh theo hoïc. Do tình hình ñoù neân ngöôøi Phaùp than phieàn raèng hôn 20 naêm xaâm chieám Vieät Nam maø hoï chæ ñaøo taïo ñöôïc “vaøi traêm ngöôøi An Nam noùi tieáng Phaùp, vaøi ngaøn ngöôøi noùi sai tieáng Phaùp, ñoù laø nhöõng boài beáp, nhöõng ngöôøi keùo xe ” 2. Cheá Ñoä Giaùo Duïc Cuûa Phaùp Ôû Vieät Nam Töø 1886 - 1917 Sau hieäp öôùc Patenoâtre naêm 1884, toaøn boä Vieät Nam trôû thaønh thuoäc ñòa cuûa Phaùp, nhöng veà hình thöùc, chæ coù Nam kyø laø xöù thuoäc ñòa cuûa Phaùp, coøn Trung kyø vaø Baéc kyø laø xöù baûo hoä. Trieàu ñình nhaø Nguyeån duø khoâng coù quyeàn haønh vaãn tieáp tuïc toàn taïi. Do tình hình nhö vaäy, ôû Nam kyø, cheá ñoä khoa cöû ñaõ bò xoùa boû hoaøn toaøn sau khi thi cuoái cuøng ôû An Giang naêm 1864, vaø caùc tröôøng hoïc kieåu môùi ñaõ ñöôïc thaønh laäp sôùm nhaát ôû ñaây, coøn ôû Trung kyø vaø Baéc kyø Phaùp toû ra thaän troïng hôn : ñoàng thôøi vôùi vieäc thaønh laäp cheá ñoä giaùo duïc môùi, Phaùp vaãn duy trì cheá ñoä khoa cöû theâm moät thôøi gian nöõa nhöng cuõng loàng vaøo moät soá noäi dung môùi. a. Söï thieát laäp cheá ñoä giaùo duïc môùi : Trong giai ñoaïn naøy, Phaùp ñaõ môû ñöôïc moät soá tröôøng hoïc môùi, trong ñoù tieâu bieåu laø : Tröôøng thoâng ngoân : Laäp thaùng 01 naêm 1886 ôû Haø Noäi. Naêm 1905, tröôøng chuyeån thaønh tröôøng Cao ñaúng tieåu hoïc, ñeán naêm 1908, cô sôû chuyeån ñeán laøng Böôûi vaø ñoåi teân thaønh Tröôøng Baûo Hoä (Colleøge du Protectorat) nhöng nhaân daân thì quen goïi laø tröôøng Böôûi. Quoác gia hoïc ñöôøng töùc Phaùp töï quoác gia hoïc ñöôøng thaønh laäp ôû Hueá naêm 1896 theo Duï cuûa vua Thaønh Thaùi ngaøy 23-10-1896 vaø Nghò ñònh cuûa Toaøn quyeàn Ñoâng Döông Armand Rousseau ngaøy 18-11-1896. Khi môùi thaønh laäp, tröôøng chæ laø moät tröôøng Tieåu hoïc ñoùng ôû dinh Thuûy sö (traïi lính thuûy xaây döïng töø naêm 1806). Naêm 1918 môùi khaùnh thaønh tröôøng khang trang nhö hieän nay. Ñeán naêm 1936, ñoåi teân thaønh tröôøng trung hoïc (lyceùe) Khaûi Ñònh. Töø naêm 1958 goïi laø tröôøng Quoác hoïc. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
  35. Lòch söû Giaùo duïc Vieät Nam - 34 - Tröôøng Nöõ trung hoïc Saøi Goøn thaønh laäp naêm 1913, coøn goïi laø tröôøng Aùo Tím, sau ñoåi teân thaønh tröôøng Gia Long. Tröôøng Ñoàng Khaùnh thaønh laäp ôû Hueá naêm 1917, daønh rieâng cho nöõ hoïc sinh. Tröôøng Marie Curie thaønh laäp ôû Saøi Goøn naêm 1917, daønh rieâng cho nöõ sinh ngöôøi Phaùp vaø moät soá ít nöõ sinh ngöôøi Vieät. Tröôøng Noäi truù ôû Caàn Thô thaønh laäp naêm 1917. Naêm 1925 ñoåi teân thaønh tröôøng Trung hoïc Caàn Thô. Ngoaøi ra coøn nhieàu tröôøng Tieåu hoïc ôû caùc ñòa phöông. Beân caïnh heä thoáng caùc tröôøng phoå thoâng, thôøi kyø naøy Phaùp ñaõ thaønh laäp ôû Haø Noäi, Hueá, Saøi Goøn moät soá tröôøng chuyeân nghieäp. Caùc tröôøng chuyeân nghieäp ôû Haø Noäi : - Tröôøng Daïy ngheà thaønh laäp naêm 1898. Thôøi gian hoïc laø 3 naêm. Tröôøng coù 3 ngaønh : Kyõ ngheä goàm hai phaân ban ñoà saét vaø ñoà goã. Kyõ ngheä noâng nghieäp goàm : laøm vöôøn, chaên nuoâi, chaên taèm. Myõ ngheä goàm : sôn, ñuùc ñoàng. Ñieàu kieän ñöôïc döï thi tuyeån laø phaûi bieát tieáng Phaùp vaø bieát laøm 4 pheùp tính. Muïc ñích nhaèm ñaøo taïo nhöõng coâng nhaân coù hoïc, coù khaû naêng trôû thaønh ñoác coâng hoaëc xöôûng tröôûng. - Tröôøng Coâng Chính thaønh laäp naêm 1902, muïc ñích nhaèm ñaøo taïo nhaân vieân kyõ thuaät coâng chính. Khi tröôøng môùi thaønh laäp, thôøi gian hoïc laø 2 naêm. Ñieàu kieän vaøo hoïc laø neáu coù baèng Trung hoïc thì ñöôïc mieãn thi tuyeån, neáu chæ coù baèng Tieåu hoïc thì phaûi thi. Tröôøng Haäu boå (Ecole d’apprentis mandarins) thaønh laäp naêm 1903. Naêm 1912 ñoåi thaønh tröôøng Só hoaïn (Ecole des mandarins). Muïc ñích nhaèm ñaøo taïo caùc quan laïi nhö tri phuû, Tri huyeän, Giaùo thuï, Huaán ñaïo. Ñieàu kieän nhaäp hoïc laø nhöõng ngöôøi ñaõ ñaäu Cöû nhaân Tuù taøi Nho hoïc hoaëc laø aám sinh. Thôøi gian hoïc laø 3 naêm. Naêm 1917, tröôøng ñoåi thaønh tröôøng Phaùp Chính Ñoâng Döông (Ecole de Droit et d’Administration) ñeå ñaøo taïo quan laïi ngaïch Taây. Nhöõng ngöôøi toát nghieäp ôû ñaây ñöôïc boå laøm Tham bieän. Tröôøng Y khoa Ñoâng Döông thaønh laäp naêm 1904. Hieäu tröôûng ñaàu tieân laø baùc só Alexandre Yersin. Thôøi gian hoïc laø 3 naêm. Naêm 1913, tröôøng ñöôïc caûi toå vaø ñoåi teân thaønh tröôøng Y Döôïc Ñoâng Döông, goàm caùc khoa Y, Döôïc, Hoä sinh. Ñeán naêm 1919 thì theâm khoa Maét. Tröôøng Cao ñaúng Sö phaïm Ñoâng Döông thaønh laäp naêm 1917. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
  36. Lòch söû Giaùo duïc Vieät Nam - 35 - Tröôøng Cao Ñaúng Thuù Y Ñoâng Döông thaønh laäp naêm 1917. Thôøi gian hoïc laø 4 naêm. Caùc tröôøng chuyeân nghieäp ôû Hueá : - Tröôøng Canh Noâng thaønh laäp theo Duï cuûa vua Thaønh Thaùi ngaøy 26-10- 1898 vaø nghò ñònh cuûa toaøn quyeàn Ñoâng Döông ngaøy 17-02-1900. - Tröôøng Haäu boå Hueá : thaønh laäp theo Duï cuûa vua Duy Taân ngaøy 5-5- 1911. Thôøi gian hoïc laø 3 naêm. Muïc ñích nhaèm boå tuùc “kieán thöùc cai trò hieän ñaïi” cuûa nöôùc Phaùp cho nhöõng ngöôøi ñaõ ñoã Tieán só, Phoù Baûng, Cöû nhaân, Tuù taøi Nho hoïc tröôùc khi chính thöùc boå nhieäm hoï ra laøm quan thuoäc chính phuû Nam trieàu ôû Trung kyø. Ñeán naêm 1917, tröôøng Haäu boå Hueá cuøng vôùi tröôøng Só hoaïn Haø Noäi bò tröôøng Phaùp chính Ñoâng Döông thay theá. Caùc tröôøng chuyeân nghieäp ôû Saøi Goøn: - Tröôøng Y teá thöïc haønh baûn xöù thaønh laäp naêm 1903. Muïc ñích nhaèm ñaøo taïo y taù vaø nöõ hoä sinh ngöôøi Vieät. -Tröôøng hoïc ngheà thaønh laäp naêm 1904. Tröôøng goàm coù 3 ngaønh : nguoäi, moäc, ñuùc. Thôøi gian hoïc laø 3 naêm. Muïc ñích nhaèm ñaøo taïo coâng nhaân kyõ thuaät. Nhöõng ngöôøi muoán vaøo hoïc phaûi laø “thaàn daân cuûa nöôùc Phaùp” vaø phaûi 16 tuoåi trôû leân. - Tröôøng taäp söï (Colleøge des Stagiaires) do Tröông Vónh Kyù ñieàu haønh nhaèm ñaøo taïo nhaân vieân haønh chính. Ñeå ñieàu haønh heä thoáng giaùo duïc môùi, töø naêm 1879, Phaùp laäp sôû Hoïc chính Nam kyø , naêm 1912 laïi thaønh laäp Nha toång Thanh tra hoïc chính Ñoâng Döông. Soå Hoïc chính Trung Kyø. Ñeán naêm 1917 thì thaønh laäp b. Söï söûa ñoåi cheá ñoä giaùo duïc vaø thi cöû kieåu cuõ : Ñoàng thôøi vôùi vieäc thieát laäp cheá ñoä giaùo duïc môùi, Phaùp coøn thoâng qua chính phuû Nam trieàu ñeå söûa ñoåi cheá ñoä giaùo duïc vaø thi cöû kieåu cuõ ñeå thích nghi daàn vôùi cheá ñoä thuoäc ñòa cuûa Phaùp. Ngaøy 3-3-1906, toaøn quyeàn Ñoâng Döông ra nghò ñònh thaønh laäp Hoäi ñoàng hoaøn thieän neàn giaùo duïc baûn xöù, nhieäm vuï chuû yeáu laø caûi caùch cheá ñoä giaùo duïc ñoái vôùi ngöôøi baûn xöù, söûa ñoåi chöông trình thi Höông ôû Baéc kyø vaø Trung kyø. Ngaøy 16-5-1906, toaøn quyeàn Ñoâng Döông ra nghò ñònh laäp caùc hoäi ñoàng hoaøn thieän giaùo duïc baûn xöù taïi 5 xöù Ñoâng Döông (Baéc kyø, Trung kyø, Nam kyø, Campuchia, Laøo), Hoäi ñoàng naøy laøm vieäc tröïc tieáp vôùi ban thöôøng tröïc Hoäi ñoàng Hoaøn thieän giaùo duïc toaøn Ñoâng Döông. Ngaøy 31-5-1906, vua Thaønh Thaùi ra duï veà vieäc caûi caùch thi Höông vaø Thi hoäi, chöõ Phaùp ñöôïc ñöa vaøo chöông trình thi. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
  37. Lòch söû Giaùo duïc Vieät Nam - 36 - Naêm 1907 (naêm Duy Taân thöù nhaát), trieàu ñình Hueá laäp theâm boä Hoïc, vieäc thi cöû töø ñoù do boä Hoïc phuï traùch. Thöïc hieän chuû tröông caûi caùch naøy, khoa thi Höông naêm 1909, ôû 4 tröôøng Thöøa Thieân, Bình Ñònh, Ngheä An, Thanh Hoùa baét ñaàu theâm moân luaän chöõ quoác ngöõ. Ñaây laø moät moân baét buoäc, ñoàng thôøi coøn coù moät moân tình nguyeän laø moân dòch chöõ Phaùp ra chöõ quoác ngöõ. Moân naøy chæ laáy soá ñieåm leû sau 10 ñeå coäng vaøo thaønh tích chung cuûa caû kyø thi maø thoâi. Ngoaøi chöõ quoác ngöõ vaø chöõ Phaùp, khoa thi Höông naêm 1909 ôû tröôøng Haø Nam, caùc moân thô phuù, kinh nghóa ñeàu boû nhöng laïi theâm caùc moân Luaân Lyù, Ñòa Dö, Chính Trò Ñoâng Döông. Ñeán khoa thi Höông naêm 1912, ôû caùc tröôøng Trung kyø thì theâm moân Hình luaät, coøn ôû Tröôøng Haø Nam coøn thi caùc moân Toaùn, Caùch trí. Ñeán khoa thi Höông cuoái cuøng ôû Trung Kyø (1918), moân tieáng Phaùp goàm moät baøi dòch töø chöõ quoác ngöõ ra chöõ Phaùp vaø moät baøi vaên vieát baèng tieáng Phaùp trôû thaønh moân baét buoäc ôû kyø thi thöù ba vaø kyø thi thöù tö. 3. Cheá Ñoä Giaùo Duïc Cuûa Phaùp Ôû Vieät Nam Töø 1917-1945 Neàn giaùo duïc Phaùp thi haønh ôû Vieät Nam trong hôn 30 naêm sau khi chieám ñöôïc toaøn boä nöôùc ta vôùi hai heä thoáng giaùo duïc: giaùo duïc Phaùp Vieät vaø giaùo duïc Nho hoïc laø moät neàn giaùo duïc quaù ñoä. Ñeán naêm 1917, neàn thoáng trò cuûa Phaùp ôû Ñoâng Döông coi nhö ñaõ vöõng, cheá ñoä khoa cöû Nho hoïc ôû Baéc kyø ñaõ boû naêm 1915 vaø ôû Trung kyø cuõng saép boû, ngaøy 21-12-1917. Toaøn quyeàn Albert Sarraut ñaõ ban haønh moät vaên baûn ñeå caûi caùch cheá ñoä giaùo duïc hieän haønh goïi laø “quy cheá chung veà giaùo duïc ôû Ñoâng Döông” (Reøglement geùneùral de l’Instruction publique en Indochine) luùc baáy giôø goïi laø “Hoïc chính toång quy”. Noäi dung chuû yeáu cuûa baûn quy cheá naøy quy ñònh veà caùc caáp hoïc vaø nhöõng vaán ñeà coù lieân quan nhö thi toát nghieäp, tieâu chuaån giaùo vieân, boä maùy quaûn lyù . Baûn quy cheá ghi roõ raøng giaùo duïc ôû Ñoâng Döông chuû yeáu laø giaùo duïc phoå thoâng (instruction geùneùrale) vaø giaùo duïc thöïc nghieäm (instruction professionnelle). Caùc tröôøng hoïc chia laøm hai loaïi laø tröôøng Phaùp vaø tröôøng Phaùp Vieät. Tuy vaäy ngöôøi Vieät cuõng coù theå hoïc tröôøng Phaùp. Caùc caáp hoïc goàm coù : Ñeä nhaát caáp tuûc Tieåu hoïc (primaire) Ñeä nhaát caáp tuûc Trung hoïc (secondaire) Ñeä tam caáp goàm Ñaïi hoïc vaø Cao ñaúng (supeùrieur) a. Caáp Tieåu hoïc : goàm 5 lôùp laø : lôùp Naêm, lôùp Tö, lôùp Ba, lôùp Nhì, lôùp Nhaát. Veà sau theâm lôùp Nhì ñeä nhò (lôùp Nhì cuõ goïi laø lôùp nhì ñeä nhaát), do ñoù caáp Tieåu hoïc coù 6 lôùp. Tröôøng tieåu hoïc coù hai loaïi laø : Tröôøng Sô ñaúng tieåu hoïc (e’coles eùleùmentaires) chæ coù ba lôùp : Naêm, Tö, Ba. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
  38. Lòch söû Giaùo duïc Vieät Nam - 37 - Tröôøng Tieåu hoïc kieâm bò (eùcoles primaires de plein exercice) goàm caû 6 lôùp Trong chöông trình hoïc, ngoaøi caùc moân Thöôøng thöùc, Theå duïc, Thuû coâng coù moät moân raát ñöôïc coi troïng laø moân tieáng Phaùp. Tuy vaäy, caùc tröôøng sô ñaúng Tieåu hoïc khoâng daïy tieáng Phaùp cuõng ñöôïc. Nhöng caùc tröôøng Tieåu hoïc kieâm bò phaûi daïy tieáng Phaùp töø lôùp döôùi trôû leân. Tröôøng sô ñaúng Tieåu hoïc môû ôû caùc xaõ. Veà nguyeân taéc, moãi xaõ coù moät tröôøng, nhöõng xaõ döôùi 500 suaát ñinh thì maáy xaõ laäp moät tröôøng. Kinh phí do ñòa phöông chòu, nhöng giaùo vieân do nhaø nöôùc boå nhieäm vaø traû löông. Tröôøng Tieåu hoïc kieâm bò laäp ôû caùc Phuû, huyeän, vaø tænh lî. Baûn quy cheá khuyeán khích neân laäp tröôøng rieâng cho nöõ sinh. Neáu khoâng laäp ñöôïc tröôøng rieâng thì phaûi môû lôùp rieâng tröø lôùp Ñoàng Aáu (lôùp naêm). Trong tröôøng Sô Ñaúng Tieåu hoïc vaø Tieåu hoïc kieâm bò coù theå ñaët theâm moät ban phuï ñeå daïy ngöôøi lôùn. Giaùo vieân daïy ôû caùc tröôøng Tieåu hoïc phaûi toát nghieäp Tieåu hoïc sö phaïm hoaëc coù baèng Trung hoïc. Trôï giaùo phaûi coù baèng Tieåu hoïc vaø phaûi taäp söï moät naêm, coù khaû naêng môùi ñöôïc boå nhieäm. Ngöôøi quaûn lyù cao nhaát caùc tröôøng Tieåu hoïc ôû moãi xöù trong Lieân Bang Ñoâng Döông laø “ Giaùm ñoác Tieåu hoïc” (Directeur de l’Enseignement primaire). Giaùm ñoác Tieåu hoïc ôû döôùi quyeàn laõnh ñaïo cuûa Thuû hieán moãi xöù töùc laø Khaâm söù hoaëc Thoáng söù. Döôùi Giaùm ñoác Tieåu hoïc coù caùc Thanh tra do caùc giaùo vieân ngöôøi Phaùp hoaëc ngöôøi Vieät ñaûm nhieäm. Ngaøy 17-06-1933, Toaøn quyeàn Ñoâng Döông ñaõ kyù moät nghò ñònh taïi Ñaø Laït söûa ñoåi moät soá quy ñònh veà cheá ñoä giaùo duïc caáp Tieåu hoïc vaø caáp cao ñaúng Tieåu hoïc Phaùp Vieät. Veà caáp Tieåu hoïc, Nghò ñònh quy ñònh moät soá vaán ñeà cuï theå nhö sau : - Caáp Tieåu hoïc chia laøm hai baäc laø baäc Sô ñaúng yeáu löôïc vaø baäc Tieåu hoïc. Baäc Sô ñaúng yeáu löôïc goàm 3 lôùp laø lôùp Ñoàng Aáu (lôùp naêm), lôùp Döï bò (lôùp Tö), lôùp Sô ñaúng (lôùp ba). Cuoái lôùp Sô ñaúng hoïc sinh phaûi döï moät kyø thi ñeå laáy baèng Sô hoïc yeáu löôïc. Baäc Tieåu hoïc cuõng goàm 3 lôùp : Trung ñaúng naêm thöù nhaát (lôùp Nhì ñeä nhaát), Trung ñaúng naêm thöù hai (lôùp Nhì ñeä nhò), Cao ñaúng (lôùp Nhaát). Ñieàu kieän ñeå ñöôïc vaøo hoïc lôùp Trung ñaúng naêm thöù nhaát laø phaûi coù baèng Sô hoïc yeáu löôïc. Neáu hoïc sinh xin vaøo hoïc quaù ñoâng thì phaûi thi tuyeån, vì moãi toång coù 1 tröôøng Sô ñaúng yeáu löôïc, nhöng caû huyeän chæ coù moät vaøi tröôøng Tieåu hoïc kieâm bò. Noäi dung thi laø moät baøi luaän vaø hai baøi tính ñoá. Hoïc xong lôùp Trung ñaúng naêm thöù nhaát, hoïc sinh coù theå phaûi thi leân lôùp Trung ñaúng naêm thöù hai. Noäi dung thi laø moät baøi Aùm taû baèng tieáng Phaùp töø 8-10 doøng. Keøm theo baøi Aùm taû coù 2 caâu hoûi : 1 caâu giaûi nghóa, 1 caâu ngöõ phaùp. Baøi thi thöù hai laø moät baøi dòch töø tieáng Phaùp ra tieáng Vieät. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû