Mối quan hệ giữa nghệ thuật âm nhạc và nghệ thuật sân khấu trong Opera

Nội dung text: Mối quan hệ giữa nghệ thuật âm nhạc và nghệ thuật sân khấu trong Opera

1. MỐI QUAN H Ệ GI ỮA NGH Ệ THU ẬT ÂM NH ẠC VÀ NGH Ệ THU ẬT SÂN KH ẤU TRONG OPERA Trong sân kh u luôn có s tham gia c a ngh thu t âm nh c. T nh ng hình th c s khai c a sân kh u nh ư các trò di n, các hình th c k chuy n s thi c a các dân t c trên th gi i n các hình th c sân kh u l n nh ư k ch nói c a ph ư ng Tây; Tu ng, Chèo, C i l ư ng c a Vi t Nam u có mt c a âm nh c. Th m chí, có ng ưi còn cho r ng, m t v kch dù nh n âu n u nh ư không có s tham gia c a âm nh c thì có th nói ó là m t tác ph m hoàn chnh. Trong sân kh u luôn có s tham gia c a ngh thu t âm nh c. T nh ng hình th c s khai c a sân kh u nh ư các trò di n, các hình th c k chuy n s thi c a các dân t c trên th gi i n các hình th c sân kh u ln nh ư k ch nói c a ph ư ng Tây; Tu ng, Chèo, C i l ư ng c a Vi t Nam u có m t c a âm nh c. Th m chí, có ng ưi còn cho r ng, m t v k ch dù nh n âu n u nh ư không có s tham gia c a âm nh c thì có th nói ó là m t tác ph m hoàn ch nh. Trong nh ng hình th c sân kh u s khai nh ư Kể khan c a các dân tc Tây Nguyên, Đẻ đấ t đẻ n ước c a dân t c M ưng th ưng có các nh c c gõ, nh c c h i m theo. Tuy ó có th không có các làn iu hát, nh ưng có y u t hát trong các câu k th hay có th nói ó là nh ng câu hát th mang tính ngâm ng i. Trong sân kh u k ch nói, âm nh c th ưng tham gia vào các ph n m màn, k t thúc, làm nh c n n, nh c chen, nh c chuy n màn, chuy n cnh góp ph n t o hình t ưng, t ng thêm tính k ch và nhi u khi còn có
2. nh ng ti t m c âm nh c hoàn ch nh miêu t tâm tr ng nhân vt ho c làm n n b sung cho tình ti t k ch. Thí d , trong v k ch nói Pergun , nh c s Edvard Grieg ã vi t ph n âm nh c nh ư nh ng ti t m c âm nh c hoàn ch nh, trong ó giai iu y ch t th p nh ư hoa ng n i c a bài hát “Khúc hát nàng Solvei” (làm n n cho c nh Solvei tóc b c tr ng ng trên b bi n ch ón Pergun tàn t tr v và ch t trong vòng tay c a Solvei) ã làm cho ng ưi xem ph i xúc ng. Ph n âm nh c c a v k ch Pergun sau này ã ưc Grieg tách ra vi t thành t khúc (suite) cho dàn nh c giao hưng và là m t trong nh ng t khúc xu t s c c a âm nh c lãng m n th k XIX. Còn trong Tu ng, Chèo và C i l ư ng thì gi a âm nh c sân kh u khó có th nói ngh thu t nào là chính và ngh thu t nào là ph . Vì th , có th kh ng nh trong sân kh u luôn có vai trò c a âm nh c. V y trong opera, m t ngh thu t nh cao c a âm nh c bác h c chuyên nghi p thì sân kh u có vai trò nh ư th nào? Opera ra i châu Âu, ưc ánh d u trong s nghi p sáng tác ca các nh c s ng ưi ý cu i th k XVI u th k XVII v i tác ph m u tiên là Dafné c a Peri (1560 – 1633) sáng tác n m 1594. Quá trình phát tri n c a l ch s opera c ng là quá trình c a nh ng quan ni m khác nhau v vai trò c a âm nh c và k ch trong ngh thu t này. Có th nói, c i ngu n xa x ưa c a opera xu t phát t bi k ch c i Hy L p - ngh thu t t ng h p k t h p sân kh u v i th ca, nh c và múa, m u cho các v bi k ch th ưng có s tham gia c a m t dàn h p xưng. G n h n n a là t các tích trò hay còn g i là trò di n trong n n âm nh c c a các hi p s th k XI th i Trung c 1. Các hi p s di n các trò theo m t n i dung tích truy n nào ó và sáng tác các bài hát theo trình t
3. ca tích truy n. Có m t tác ph m là “ Trò di ễn v ề Robin và Marion ” ã ưc trình di n n t n th k XV và theo sách Lịch s ử âm nh ạc th ế gi ới do Nguy n Xinh biên so n ã cho r ng ó là m t trong nh ng “ hình nh báo hi u cho s ra i c a nh c k ch thông t c Pháp sau này” 2. Tuy nhiên, bi k ch c i và các trò di n trên, ngh thu t sân kh u óng vai trò ch y u. n các th lo i nh ư ca c nh hay ca k ch sau này thì âm nh c ã chi m m t v trí quan tr ng. các th lo i này, âm nh c g n bó h u c vi sân kh u. Âm nh c không còn óng vai trò m n a mà ưc c u trúc thành các ti t m c thanh nh c. c bi t, âm nh c trong ca k ch không ch gm các ti t m c mà còn c u trúc thành các tr ưng on, th m chí xuyên su t toàn b quá trình phát tri n c a v k ch và có c nh ng y u t t a nh ư hát nói trong opera. iu ó ch ng t ca c nh và ca k ch là nh ng ngu n g c tr c ti p c a opera. Có th l y ngay các ca k ch c a Vi t Nam làm thí d c ng ch ng minh cho iu ó. Trong v ca k ch “ Sóng c không ngã tay chèo” c a Nhu n, tác gi ã dùng mô-tip và ch t li u chèo B c b làm s i ch xuyên su t tác ph m. Sau này, v opera Vi t Nam u tiên Cô Sao chính là k t qu c a m t quá trình sáng tác nhi u tác ph m ca c nh và ca k ch c a nh c s Nhu n. Ngh thu t opera th gi i th c s ưc ánh d u b ng Dafné c a Peri, nh ưng Dafn ộ không còn t ng ph n n Eurydice (1600), c ng c a Peri, ưc coi là m t trong hai tác ph m u tiên. Trong Eurydice n ội dung cốt truy ện được d ẫn d ắt b ằng l ời d ẫn chuy ện, và ở đây âm nh ạc đãng vai trò ch ủ ch ốt. Nhi ều khán gi ả xem opera th ường để th ưởng th ức ngh ệ thu ật âm nh ạc là ch ủ y ếu b ởi r ất nhi ều v ở opera có n ội dung c ốt truy ện l ấy t ừ các tích truy ện ho ặc t ừ các tác ph ẩm v ăn h ọc n ổi ti ếng c ủa th ế gi ới mà khán gi ả xem opera nhi ều khi bi ết tr ước n ội dung c ủa v ở.
4. Tuy nhiên, đã có m ột th ời k ỳ, do quá đề cao vai trò c ủa âm nh ạc (đặc bi ệt là đề cao k ỹ thu ật thanh nh ạc), d ẫn đế n s ự tr ống r ỗng trong n ội dung k ịch . Các ti t m c thanh nh c và c các ti t m c múa g n nh ư ưc sp x p quy nh theo l i mòn nên opera châu Âu ã b suy thoái (cu i th k XVII - u th k XVIII). n th i k c in Viên (n a sau th k XVIII), nh c s C.W. Gluck ã c i cách opera trên nguyên t c âm nh c ph i ph thu c vào n i dung k ch. Ông ch ng l i khuynh h ưng sùng bái k thu t thanh nh c n thu n. Cng là nhà c i cách opera nh ưng W.A. Morazt l i có quan im khác Gluck là k ch ph i ph thu c âm nh c. Ông cao vai trò c a âm nh c nh ư các ti t m c thanh nh c c a ông không sáng tác theo khuôn mu quy nh, ông chú ý t i v p c a âm nh c, tính hình t ưng trong tng tình hu ng k ch và hi u qu c a dàn nh c giao h ưng em l i cho v kch. Nh ưng iu quan tr ng là âm nh c trong tác ph m c a ông ưc g n bó m t cách th ng nh t v i n i dung k ch. Chính vì v y, Mozart không nh ng cao ưc vai trò c a âm nh c, k thu t thanh nh c và dàn nh c giao h ưng mà ông còn làm phong phú cho n i dung k ch và tr thành nhà ci cách v i sau Gluck. S phát tri n c a ngh thu t opera các th i k sau (th k XIX, XX) cho th y ngh thu t âm nh c ngày càng óng vai trò ch ch t trong opera. Tuy nhiên, ph i kh ng nh r ng, ngh thu t sân kh u có vai trò r t quan tr ng trong opera. Nhi u ý ki n cho r ng trong opera, vai trò hàng u là âm nh c, sau ó là sân kh u. Có ý ki n ánh giá sân kh u quan tr ng ngang hàng v i âm nh c. Trong cu n Ngh ệ thu ật opera c a PGS- NSND Trung Kiên có vi t: “Trong tác ph m opera t p trung hai ngh thu t
5. gi vai trò ch y u là âm nh c và k ch” 1. N u l y hình nh ví thì có th coi sân kh u là b cho âm nh c c t cánh. Tính sân kh u ưc bi u hi n trong opera nhi u ph ư ng di n. Tr ước h ết là v ề m ặt k ịch b ản. Kch b n trong opera v c b n c ng gi ng nh ư sân kh u k ch nói là có n i dung c t truy n, ưc chia thành các màn, các c nh. K ch b n có th ưc chuy n th t tác ph m th ca, t tác ph m v n h c c a nhà th nhà v n nào ó nh ư opera Con đầm pích ca nh c s P.I. Tchaikovsky có kch b n ưc chuy n th t ti u thuy t th cùng tên c a i thi hào ng ưi Nga - Puskin, opera La Traviata ca G. Verdi ã l y n i dung k ch bn t ti u thuy t Trà hoa n ữ c a A. Dumas. K ch b n có th do m t nhà vn hay nhà biên k ch vi t nh ư v opera Eurydice do nh c s – ca s Peri sáng tác ph n âm nh c, còn ph n k ch b n do nhà th Rinuccini m nhi m. Ngoài ra, k ch b n còn ưc chính các nh c s vi t. Nhi u nh c s t vi t k ch b n cho mình nh ư R. Wagner, M. Mussorgsky, A. Borodin Vi t Nam, nh c s Nhu n c ng t vi t k ch b n cho opera Cô Sao, Ng ười t ạc t ượng. N i dung k ch b n c a hai opera này khá s nh ư m t tác ph m sân kh u th c th , là nh ng b c tranh s thi hoành tráng v cu c kháng chi n ch ng Pháp c a ng bào dân t c mi n núi Tây B c (opera Cô Sao ) và chi n u ch ng M c a ng bào các dân t c Tây Nguyên (opera Ng ười t ạc t ượng ). V c b n, k ch b n trong opera có nhi u im g n v i k ch b n c a sân kh u k ch nói, nh ưng c ng có nhi u im khác so v i sân kh u k ch nói. c tr ưng c b n c a opera là các nhân v t hát ch không nói. Có khi hát cùng lúc ba, b n ng ưi ho c ông h n, v i nh ng l i ca khác nhau, giai iu c ng khác nhau th hi n nh ng suy ngh tình c m c a nhi u
6. nhân v t ho c nhi u tuy n nhân v t cùng m t lúc nên ng ưi nghe khó mà hi u ưc ý ngh a c a l i ca. Chính vì v y tính ước l ệ trong opera r ất khác so v ới k ịch nói . Ng ưi xem opera ph i hi u nh ng quy nh mang tính ưc l trong opera nh ư các ti t m c thanh nh c nh ư th nào, quy nh v ph n c a dàn nh c, các màn múa ra sao, th m chí là cách hát c a opera ph i nh ư th nào thì m i có th hi u ưc cái hay cái p c a opera. Ni dung c t truy n trong k ch b n c a a s các v opera ch xây dng nh ng tình ti t chính. K ch b n c a k ch nói c ng có th ưc xây dng d a trên n i dung chính l y t c t truy n c a tác ph m v n h c nào ó, nh ưng opera thì tình ti t trong c t truy n có khi còn l ưc b t h n r t nhi u so v i sân kh u k ch nói. Thí d nh ư trong opera Orpheus and Eurydice c a C.W. Gluck, n i dung màn I ch r t n gi n là Orpheus và nh ng ng ưi b n ưa tang Eurydice ra ng và Orpheus khóc th ư ng ng ưi v x u s . N u ch nh ư v y thì sân kh u k ch nói s vô cùng nh t nh o, nh ưng opera thì ng tr trong màn I là b n h p x ưng m c ng, là nh ng l i ca trong n ưc m t au th ư ng c a Orpheus và giai iu chân tình c a hai v th n khuyên gi i chàng. Âm nh c ây ã làm xúc ng khán gi và ng ưi xem v n hoàn toàn hi u ưc n i dung câu chuy n. V im này, opera g n v i ngh thu t ballet. Trong ballet, vai trò chính là ngh thu t múa, k ch b n ch có tính ch t s l ưc tóm t t nh ng n i dung chính quan tr ng nh t nh m d n d t câu chuy n và ng ưi xem ch y u th ưng th c v p c a các ti t m c múa c in, múa dân gian, các ti t mc múa n, múa ôi, múa t p th Tính sân kh ấu trong opera còn được th ể hi ện trong c ấu trúc . Cu trúc c a opera gi ng các tác ph m sân kh u là ưc chia thành các màn các c nh. M màn có m t khúc nh c do dàn nh c di n t u g i là
7. ouverture . Gi a các màn có các ph n nh c chuy n màn, có nh ng opera có ph n nh c chuy n màn s nh ư khúc m màn th c th nh ư ph n nh c chuy n t màn III sang màn IV trong opera Carmen c a Bizet. Tuy nhiên, các c nh các l p trong sân kh u k ch nói ưc trình di n b ng các hành ng xuyên su t theo trình t n i dung k ch. Còn v i opera nhi u khi li không nh ư v y. Tình ti t k ch còn ph thu c vào các ti t m c âm nh c mà tác gi sáng tác âm nh c xây d ng cho v opera. Cn c vào c u trúc c a opera ng ưi ta chia ra hai d ng: - D ng opera c u trúc s g m các ti t m c aria, n ca, h p ca, h p xưng ưc ánh s . Di n bi n c a opera là s luân phiên các s nh c và các ph n recitativo secco (hát nói không m) ho c i tho i. - D ng opera có c u trúc theo hành ng xuyên su t: Không có s tách riêng gi a các s nh c v i recitativo (hát nói). Âm nh c ưc bi u hi n liên t c, xuyên su t các tình ti t trong gi i h n c a c nh ho c màn. Mt c im n a c a ngh thu t k ch trong opera c ng gi ng m t s lo i hình sân kh u khác là có h th ng nhân v t và i kèm theo là ngh thu t ph c trang, hóa trang và ngh thu t di n xu t . Di n xu t là linh h n c a k ch nói. T ng ng tác, c ch , b ưc i, nét m t, ánh m t, ngh thu t tho i c a di n viên là c tr ưng ngôn ng ca k ch nói. Ng ưi di n viên thành công hay không ch y u là do di n xu t có t t hay không. Y u t v ngo i hình c ng quan tr ng nh ưng dù p n m y mà di n xu t t i thì không bao gi có th tr thành ngh s ích th c. Còn trong ngh thu t sân kh u c truy n Vi t Nam nh ư Tu ng, Chèo thì tiêu chu n u tiên tr thành di n viên c a hai lo i hình sân kh u này là hát, sau ó là di n xu t. T ng ng tác v cách i, dáng ng, cách c m o c nh ư c m qu t, vung roi, phi ng a u có nh ng
8. qui ưc nghiêm ng t trong Tu ng và Chèo, òi h i tài di n xu t c a di n viên không kém gì k ch nói. Thanh nh c v n là linh h n c a opera nên ph m ch t s m t c a ngh s opera là gi ng hát. Tuy nhiên, opera òi h i di n xu t nh ư các lo i hình sân kh u khác cho nên các di n viên hát opera ngoài tài n ng c a gi ng hát c n ph i t v m t ngo i hình và bi t di n xu t. Tuy nhiên, cách di n xu t c a di n viên trong opera có nh ng c tr ưng mang tính ưc l riêng khác v i k ch nói và các lo i hình sân kh u khác. Là s n ph m c a ng ưi châu Âu nên di n xu t sân kh u trong opera c ng mang nh ng c tr ưng c a ng ưi ph ư ng Tây và có nhi u im g n v i sân kh u k ch nói c ng là ngh thu t con c a ph ư ng Tây. Nhi u v opera òi h i ngh thu t di n xu t c a di n viên r t cao không kém gì k ch nói. Thí d : C nh hát múa c a các cô gái sau gi tan t m v i các chàng trai màn I trong v Carmen c a Bizet, Carmen v a múa v a hát b n aria “Tình yêu nh ư con chim bay ” cùng v i m t s anh lính canh tr n gác. Don José (nhân v t chính c a v Carmen ) ã n yêu c u các anh lính quay v làm nhi m v . Carmen v n không ng ng hát múa và nhìn th ng vào mt José m t cách y ng o m n, trêu tr c. José nhíu lông mày nhìn ôi mt en hoang d i c a cô gái Digan xinh p. Ng ưi xem c m th y d ưng nh ư có m t lu ng in vô hình ch y trong con ng ưi c a José. Cách bi u hi n c a hai di n viên y bi u c m nh ư di n xu t c a di n viên k ch nói ho c di n viên in nh th c th . N u không có tài di n xu t h n h ã không th bi u hi n ưc nh ư v y. các th i k u tiên (th k XVII và u XVIII), s l ưng di n viên trong các v opera th ưng không nhi u. Càng v sau này, s l ưng di n viên càng t ng lên nhi u h n. Trong các opera nh ư Aida c a G. Verdi, Faust c a C. Gounod, Samson et Dalila c a Saint Saens, Thais ca L.
9. Gallet v.v có nh ng c nh s v i s l ưng di n viên có khi lên t i tr m ng ưi. S d nh ư v y là do th i k u các v opera ít s d ng nh ng c nh qu n chúng s , càng v sau các nh c s s d ng nhi u cnh qu n chúng v i nhi u ti t m c h p x ưng và các màn múa h n. Ch riêng h p x ưng c ng c n t i dàn di n viên ít nh t trên d ưi n m m ư i ng ưi. Còn các màn múa ballet thì có nhi u v d ng các c nh múa s vi r t nhi u di n viên nh ư v Orpheus and Eurydice c a Gluck, Thais c a Gallet Hp x ưng trong opera là ti t m c thanh nh c ch y u th hi n nh ng c nh qu n chúng. Nh ưng v a hát h p x ưng v a di n xu t là m t khó kh n, d b nh h ưng n ch t l ưng c a âm nh c. Nh ư trên ã nêu là h p x ưng ưc s d ng trong ngh thu t sân kh u tr ưc c opera, trong các v bi k ch c i Hy L p làm nhi m v m màn cho v kch. Và chính các th i k u c a ngh thu t opera, h p x ưng c ng ch y u dùng cho các c nh m màn và k t thúc, các di n viên trong dàn hp x ưng ch ng trên sân kh u và hát không th hi n di n xu t. Sau này, chính nh c s Gluck ã kh c ph c tình tr ng t nh t i c a h p x ưng, các di n viên v a hát h p x ưng v a di n xu t và th m chí còn v a nh y múa n a. Thí d trong Orpheus and Eurydice màn 2 c nh 1, các qu th n v a nh y múa man r v a hát b n h p x ưng ng âm anh khô và tàn nh n nh m ng n tr Orpheus không cho chàng xu ng âm ph . Gluck ã bi t ph i h p tài tình gi a hát v i di n xu t và múa các y u t này không làm nh h ưng n nhau, m b o ưc ch t l ưng ngh thu t. Các opera th i k lãng m n và các th i k sau ngày càng chú ý n di n xu t và nh y múa ngoài y u t chính là âm nh c. Xét riêng v opera thì ây là ngh thu t t ng h p có s tham gia ca nhi u lo i hình ngh thu t là âm nh c, sân kh u, múa, v n ch ư ng,
10. hi h a trang trí Xét v phư ng di n âm nh c thì opera l i là m t th lo i c a âm nh c bên c nh các th lo i thanh nh c và khí nh c khác nh ưng là th lo i có hình th c l n có tính chuyên nghi p bác h c. Có th nói, ngh thu t thanh nh c ưc t n nh cao trong opera, hay nói cách khác là trong opera, thanh nh c có iu ki n th hi n phong phú nh t, y nh t m i s c di n t n gi n t i ph c t p c v m t ngh thu t c ng nh ư k thu t h n b t c m t th lo i thanh nh c nào khác. S d t ưc nh ư v y là do thanh nh c trong opera ưc th hi n thông qua hình th c sân kh u. B ng n i dung c t truy n v i nhi u tình ti t a d ng, s phát tri n có mâu thu n và k ch tính t ng d n, có mâu thu n, có gi i quy t, y u t sân kh u trong opera là m nh t cho các ti t m c thanh nh c bi u t m i hoàn c nh và tr ng thái c m xúc c a con ng ưi. Ng ưi nh c s sáng tác opera không nh ng gi i c vi t thanh nh c và khí nh c giao h ưng mà còn ph i th u hi u sâu s c ngh thu t sân kh u thì m i có th sáng tác thành công. Nh ng tác ph m opera b t h th gi i nh ư Don Giovani, Đám c ưới Figaro c a Mozart; Ng ười th ợ c ạo thành Seviglia c a Rossini; Carmen c a Bizet; Aida, La T raviatta c a Verdi; Evgeni Onegin c a Tchaicovsky; Chi ến tranh và hòa bình c a Procofiev; Madame Buterfly c a Puccini và các opera c a các nh c s Vi t Nam nh ư Cô Sao , Ng ười t ạc tượng c a Nhu n; Bên b ờ Krôngpa ca Nh t Lai ã ch ng t iu ó.