Lũ lụt miền Trung - Nguyên nhân các giải pháp phòng tránh (Phần 2)

pdf 157 trang ngocly 450
Bạn đang xem 20 trang mẫu của tài liệu "Lũ lụt miền Trung - Nguyên nhân các giải pháp phòng tránh (Phần 2)", để tải tài liệu gốc về máy bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên

Tài liệu đính kèm:

  • pdflu_lut_mien_trung_nguyen_nhan_cac_giai_phap_phong_tranh_phan.pdf

Nội dung text: Lũ lụt miền Trung - Nguyên nhân các giải pháp phòng tránh (Phần 2)

  1. 175 Bng 35: Di n tích và kích thc các m phá ven b di duyên hi mi!n Trung Vi t Nam Kích thc (km) *+ sâu (m) Kích thc c.a (m) Di n tích STT *m phá (km2) Dài R+ng TB Ln nh3t Dài R+ng Sâu 1 Tam Giang - C�u Hai 216 68 2-10 1,6 4 Thu�n An: 6000 T� Hi�n: 1000 350 100 2-11 1 2 L�ng Cô 16 1,6 4 1,2 2 1000 150 3-8 Nguy � 3 Tr��ng Giang 36,9 14,7 4 1,1 2 500 500 4 n L � p 4 An Khê 3,5 2,9 1,1 1,3 2 - - - Dân, Nguy 5 N��c M�n 2,8 2,3 1,2 1,0 1,6 300 70 1,5 � 6 Trà � 14,4 6,2 2,1 1,6 2,2 5000 150 - n Th 7 N��c Ng�t 26,5 8,5 3,1 0,9 1,4 2000 125 1,6 � Th � o 8 Th� N�i 50 15,6 3,9 1,2 2,5 1200 900 7 H �ơ 9 Cù Mông 30,2 17,6 2,2 1,6 3,5 300 350 5 ng, V 10 Ô Loan 18 9,3 1,9 1,2 2 6300 50 1,5 � Th � 11 Thu� Tri�u 25,5 17,5 3 - - - 1000 - Lan Thu 12 ��m N�i 8 6 3,5 2,8 3,2 2500 500 4-6
  2. Chng II CÁC Y U T TÁC NG GÂY L LT CÁC LU VC SÔNG DI DUYÊN HI MI!N TRUNG 1. Tác '(ng c)a 'i,u ki/n khí h1u gây ma l6n d8i duyên h8i mi,n Trung 1. 1. Phân b� l��ng m�a theo không gian và th�i gian d�i duyên h�i mi�n Trung Trên quan �i�m sinh khí h�u, mùa m�a ���c ��nh ngh�a là th�i k� liên t�c có l��ng m�a tháng trung bình trên 100mm. Theo quan �i�m này, mùa m�a � các khu v�c thu�c d�i duyên h�i mi�n Trung di�n bi�n r�t ph�c t�p, không nh�ng khác nhau v� th�i gian b�t ��u mùa m�a, �� dài mùa m�a và c� m�c �� t�p trung m�a c�ng r�t khác nhau, th� hi�n tác ��ng c�a các nhân t� ��a hình t�i l��ng m�a. Y�u t� ��a hình tác ��ng làm thay ��i ch� �� phân mùa c�a m�a và cơ ch� gây m�a � d�i duyên h�i mi�n Trung. * Khu v�c t� Thanh Hóa – b�c �èo Ngang: Khí h�u � �ây mang tính ch�t chuy�n ti�p gi�a ki�u khí h�u mi�n B�c (khí h�u nhi�t ��i gió mùa có mùa �ông l�nh) và ki�u khí h�u d� th��ng c�a mi�n �ông Tr��ng Sơn. S� xu�t hi�n c�a gió Tây khô nóng vào ��u mùa h� liên quan ��n hi�u �ng “fn” c�a dãy Tr��ng Sơn v�i gió mùa tây nam �ã làm sai l�ch s� di�n bi�n mùa m�a �m � trong khu v�c. Ch� �� m�a �m d�ch chuy�n v� cu�i mùa h�. Tháng V, l��ng m�a v��t trên 100mm ���c tính vào mùa m�a nh�ng gi�m xu�ng vào tháng VI, VII ��t c�c ti�u nh� trong quá trình m�a n�m. L��ng m�a l�n nh�t rơi vào tháng IX, X (l��ng m�a 2 tháng này chi�m 40 - 50% t�ng l��ng m�a n�m). L��ng m�a mùa m�a dao ��ng t� 1.400 - 1.600mm chi�m 85% t�ng l��ng m�a n�m. L��ng m�a mùa m�a có xu th� t�ng d�n vào phía nam khu v�c nghiên c�u c� v� l��ng và c��ng �� m�a. Ba tháng có l��ng m�a l�n nh�t có xu th� ch�m d�n vào phía nam khu v�c. N�u nh� ��i v�i Thanh Hóa l��ng m�a ba tháng l�n nh�t t� tháng VII - IX chi�m 60 - 62% l��ng m�a n�m, thì � Ngh� An l��ng m�a ba tháng l�n nh�t t� tháng VIII - X chi�m
  3. 116 Nguy�n L�p Dân, Nguy�n Th� Th�o H�ơng, V� Th� Thu Lan 60 - 65% l��ng m�a n�m và t�i Hà T�nh xu�t hi�n IX – XI chi�m 60% l��ng m�a n�m. �ây là khu v�c ch�u �nh h��ng tr�c ti�p c�a bão và tháng IX có s� cơn bão �� b� nhi�u nh�t. Tháng có l��ng m�a l�n nh�t n�m c�ng d�ch chuy�n d�n vào phía nam, � Thanh Hóa là tháng VIII (t� 250 - 400mm), Ngh� An là tháng IX (300 - 450mm, có nơi v��t trên 500mm) và Hà T�nh là tháng X (500 – 600mm). M�a c�c l�n trong khu v�c t� Thanh Hóa ��n b�c �èo Ngang ��u liên quan ��n bão ho�c bão k�t h�p không khí l�nh. L��ng m�a c�c ��i trong 24 gi� l�n hơn 400 - 500mm, cá bi�t có nơi lên t�i trên 700mm (Thanh Hóa là 731mm) *Khu v�c s��n �ông Tr��ng Sơn: N�m trong mi�n khí h�u có nh�ng nét d� th��ng trong s� phân hóa mùa m�a �m ph�n ánh tác ��ng c�a ��a hình Tr��ng Sơn ��i v�i hoàn l�u. Mùa m�a �m � khu v�c này b�t ��u t� gi�a mùa h� kéo dài ��n gi�a mùa �ông. Trong ��u mùa h�, ch�u tác d�ng “fn” c�a lu�ng gió tây qua dãy Tr��ng Sơn �em l�i khí h�u khô nóng cho vùng, l��ng m�a các tháng này d��i 100mm/tháng. Mùa m�a trong vùng ch� th�t s� b�t ��u vào tháng VIII khi có lu�ng gió mùa h� th�i t� phía nam theo d�c ���ng b� bi�n, cùng v�i tác ��ng c�a bão nên mùa m�a kéo dài ��n tháng XII, I. L��ng m�a ba tháng l�n nh�t th��ng xu�t hi�n t� tháng IX - XI chi�m trên 65% l��ng m�a n�m, liên quan v�i d�i h�i t� nhi�t ��i, bão và áp th�p nhi�t ��i. Phân b� m�a trong n�m cùng có s� khác bi�t gi�a vùng núi và ��ng b�ng, phân hóa theo ph�ơng b�c nam. Vùng núi (s��n �ông Tr��ng Sơn), mùa hè có m�a khá l�n nên mùa m�a kéo dài, t� tháng V ��n tháng XII ho�c tháng I. Ngoài th�i k� m�a l�n vào các tháng IX, X, XI còn có m�t c�c ��i vào ��u hè, th��ng g�i là m�a ti�u mãn. Khu v�c ��ng b�ng duyên h�i, mùa m�a rút ng�n so v�i vùng núi, � phía b�c mùa m�a kéo dài 5 - 7 tháng, � phía nam gi�m xu�ng còn 4 - 5 tháng và ch� còn 3 tháng (IX - XI) � vùng Ninh Thu�n. Do tr�i dài qua nhi�u v� �� ��a lý và �i�u ki�n khí h�u phân hóa m�nh, trong khu v�c này có th� phân chia thành các khu v�c khí h�u khác nhau: +) Khu v�c t� nam �èo Ngang t�i b�c �èo H�i Vân: là vùng lãnh
  4. Ch5ng II. Các y�u t� gây l� l�t các l�u v�c sông d�i duyên h�i mi�n Trung 117 th� h�p ngang nh�t Vi�t Nam, v� m�t khí h�u, �ây là khu v�c có mùa �ông l�nh và r�t �m ��t còn mùa hè nóng và khô. Mùa m�a t� tháng VIII – I (ph� thu�c vào c�p n�n m�a n�m), hai tháng (X, XI) có l��ng m�a l�n nh�t chi�m 45% l��ng m�a n�m, liên quan ��n ho�t ��ng c�a bão �� b� vào b� bi�n c�a khu v�c này. L��ng m�a tháng l�n nh�t ch�m d�n t� tháng X � Qu�ng Bình, Qu�ng Tr� t�i tháng XI � Hu�, chi�m 25 - 30% l��ng m�a n�m. L��ng m�a ngày c�c ��i ��t t�i trên 500mm và do m�a bão gây nên. +) Khu v�c Trung Trung b� (nam �èo H�i Vân ��n b�c �èo C�): l��ng m�a có xu th� gi�m d�n t� b�c vào nam và mùa m�a c�ng ng�n d�n. Khu v�c Qu�ng Nam, Qu�ng Ngãi mùa m�a kéo dài 5 tháng t� tháng IX - I, còn khu v�c Bình ��nh, Phú Yên mùa m�a xu�t hi�n trong 4 tháng, t� tháng IX - XII. M�a l�n t�p trung trong 2 tháng X, XI chi�m t�i 60% l��ng m�a n�m và liên quan ��n ho�t ��ng c�a bão và áp th�p nhi�t ��i. Tháng XI có l��ng m�a l�n nh�t chi�m 25% t�ng l��ng m�a n�m. L��ng m�a ngày l�n nh�t � khu v�c này ��t trên 500mm, th�m chí ��t t�i x�p x� 700mm. +) Khu v�c Nam Trung b�: L��ng m�a � �ây gi�m h�n và mùa m�a c�ng ng�n d�n. B�c Khánh Hoà mùa m�a kéo dài t� tháng IX - XII và khu v�c trung tâm ��ng b�ng Phan Rang - Phan Thi�t, mùa m�a trong 3 tháng (IX - XI) chi�m 60 - 75% l��ng m�a n�m. Tháng có l��ng m�a l�n nh�t là tháng XI � phía b�c khu v�c (Khánh Hòa) và tháng X � phía nam khu v�c (Phan Rang) chi�m trên 30% t�ng l��ng m�a n�m. L��ng m�a hai tháng l�n nh�t có m�i quan h� ch�t ch� v�i l��ng m�a n�m (h� s� t�ơng quan t�i các khu v�c m�a l�n trên 3.000mm ��t t�i 0,92, còn ��i v�i các khu v�c m�a nh� h� s� t�ơng quan ��t 0,85). Nh� v�y có th� th�y r�ng l��ng m�a hai tháng l�n nh�t quy�t ��nh ��n l��ng m�a c� n�m. 1. 2. Cơ ch� hình thành m�a d�i duyên h�i mi�n Trung M�a l�n � d�i duyên h�i mi�n Trung là h� qu� t�ng h�p c�a 3 nhân t�: lu�ng gió �ông dày v�i hàm l��ng �m cao; các nhi�u ��ng khí quy�n quy mô l�n và tác ��ng ��ng l�c m�nh m� c�a ��a hình Tr��ng Sơn. C� ba nhân t� nêu trên ��u r�t quan tr�ng nh�ng m�a l�n ch� x�y ra khi có nhi�u ��ng khí quy�n, ch� y�u là các vùng gió xoáy (bão, áp th�p nhi�t ��i), d�i h�i t� nhi�t ��i và front l�nh.
  5. 118 Nguy�n L�p Dân, Nguy�n Th� Th�o H�ơng, V� Th� Thu Lan 1. 2. 1. Rãnh xích o và di hi t nhit i * Rãnh xích o (còn g�i là áp th�p xích ��o, rãnh n�i chí tuy�n): Trên b�n �� khí áp toàn c�u, � mi�n xích ��o có m�t d�i áp th�p phân b� theo h��ng v� tuy�n (�ông - tây) g�i là áp th�p xích ��o hay rãnh xích ��o. Hàng n�m, rãnh xích ��o d�ch chuy�n theo chuy�n ��ng bi�u ki�n c�a m�t tr�i, ti�n v� bán c�u mùa h�. S� d�ch chuy�n này chính là nguyên nhân phát sinh gió mùa nhi�t ��i. � mi�n Nam và �ông Nam châu Á, s� k�t h�p c�a nguyên nhân hình thành v�i s� t�ơng ph�n l�n v� nhi�t �� gi�a l�c ��a Châu Á � phía b�c và �n �� D�ơng � phía nam làm cho rãnh xích ��o d�ch chuy�n trong ph�m vi r�t r�ng. Vào mùa hè, rãnh xích ��o ti�n xa lên phía b�c ��t ��n v� tuy�n 25 - 300B trong tháng VII. T� hè sang �ông, rãnh xích ��o chuy�n d�n v� phía nam, lui v� mi�n nhi�t ��i Nam Bán C�u vào tháng I. Do s� d�ch chuy�n m�nh m� c�a rãnh xích ��o nên � Nam Á và �ông Nam Á gió mùa phát tri�n r�t m�nh, nh�ng mi�n này ���c xem là khu v�c gió mùa �i�n hình c�a th� gi�i. * Rãnh gió mùa: Là nơi hút gió, t�o nên gió mùa tây nam, vì v�y nhi�u ng��i g�i nó là rãnh gió mùa [59]. Rãnh gió mùa là hình th� gây m�a ch� y�u trên mi�n l�c ��a Nam Á và �ông Nam Á. Trong th�i k� xuân - hè trên l�c ��a Nam Á và bán ��o Trung �n th��ng xu�t hi�n m�t vùng áp th�p r�ng l�n do b� m�t tr�i hun nóng ���c g�i là là áp th�p nhi�t (�ôi khi g�i là áp th�p nóng). Áp th�p nhi�t hình thành trong �i�u ki�n � bên trên có vùng áp cao th�ng tr�, nên áp th�p nhi�t có b� dày không l�n, ít khi ��t t�i �� cao 3km. �ây là hình th� th�i ti�t n�ng nóng v�i dông nhi�t xu�t hi�n r�i rác. Rãnh gió mùa là nguyên nhân ch� y�u c�a nh�ng tr�n m�a l�n � các mi�n n�i ��a n��c ta và c�ng là nguyên nhân c�a m�a mùa hè � mi�n núi phía �ông dãy Tr��ng Sơn, trong �ó có th�i k� m�a ti�u mãn. M�a l�n � Bình Thu�n (c�c Nam Trung b�) và � Thanh Hóa trong mùa hè c�ng có liên quan v�i rãnh gió mùa. * Di hi t nhit i còn g�i là d�i h�i t� n�i chí tuy�n và tên c� là front nhi�t ��i: Trên bi�n �ông và mi�n Tây Thái Bình D�ơng, rãnh xích ��o là nơi hút gió t� 2 phía: phía nam rãnh xích ��o là gió mùa tây nam và phía b�c là tín phong �ông b�c. Nơi g�p g� gi�a gió mùa tây nam và tín phong �ông b�c g�i là d�i h�i t� nhi�t ��i. Trong th�c t�, s� h�i t� x�y ra � tr�c rãnh khí áp, v� cơ b�n d�i h�i t� nhi�t ��i có v� trí trùng v�i rãnh xích ��o. S� h�i t� c�a 2 lu�ng gió t�o
  6. Ch5ng II. Các y�u t� gây l� l�t các l�u v�c sông d�i duyên h�i mi�n Trung 119 �i�u ki�n ��ng l�c thu�n l�i �� dòng th�ng phát tri�n và d�i h�i t� nhi�t ��i là hình th� gây m�a l�n. D�i h�i t� nhi�t ��i là hi�n t��ng ��c tr�ng c�a mi�n nhi�t ��i trong th�i k� hè - thu. V� mùa hè, d�i h�i t� nhi�t ��i ti�n lên phía b�c, ��n n��c ta vào kho�ng tháng V. D�i h�i t� trên bi�n ph�i h�p v�i rãnh gió mùa trên ��t li�n t�o nên th�i k� m�a l�n vào ��u hè, � d�i duyên h�i mi�n Trung g�i là m�a ti�u mãn. Sau �ó v� trí trung bình c�a d�i h�i t� nhi�t ��i ti�p t�c di chuy�n lên phía b�c, tháng VII ti�n lên ��n t�n v� tuy�n 300B � �ông Á và sau �ó lui d�n v� phía nam. Tháng VIII, d�i h�i t� n�m � b�c bi�n �ông, theo h��ng �ông - tây và tháng IX d�i h�i t� n�m ngang B�c Trung b�, tháng X � Nam Trung b� và Nam b�. Nh� v�y, d�i h�i t� nhi�t ��i �nh h��ng ��n khí h�u d�i duyên h�i mi�n Trung ch� y�u trong hai tháng: tháng IX và tháng X. M�a � d�i h�i t� th��ng là m�a kéo dài có c��ng �� không l�n. D�i h�i t� còn là nơi phát sinh bão và áp th�p nhi�t ��i. Tuy nhiên, sau khi hình thành thì bão và áp th�p nhi�t ��i tách kh�i vùng h�i t�, ��t nh�p vào ��i gió �ông (tín phong) và tr� thành nh�ng nhi�u ��ng t�ơng ��i tách bi�t, s� ���c xem xét � m�c sau. 1. 2. 2. Bão và áp th&p nhit i Theo ��nh ngh�a, bão là vùng gió xoáy r�t m�nh trên ph�m vi r�ng, s�c gió ��t t� c�p 7 tr� lên theo thang gió Bôpho. Gió xoáy theo h��ng ng��c v�i chi�u quay kim ��ng h� n�u là � B�c bán c�u và thu�n chi�u kim ��ng h� n�u � Nam bán c�u. ���ng kính vùng bão bi�n thiên trong kho�ng 600 - 1.000km. Nh�ng vùng gió xoáy có ��c �i�m t�ơng t� nh� bão nh�ng s�c gió y�u hơn, t� c�p 6 tr� xu�ng g�i chung là áp th�p nhi�t ��i. � Vi�t Nam, s� phân chia c�p gió xoáy nh� sau: • Bão là vùng gió xoáy r�t m�nh, s�c gió m�nh nh�t ��t t� c�p 8 tr� lên (17m/s). • Áp th�p nhi�t ��i là nh�ng vùng gió xoáy t�ơng ��i m�nh, bi�n thiên trong kho�ng c�p 6, 7. • Áp th�p là nh�ng vùng gió xoáy y�u, t� c�p 5 tr� xu�ng. Thu�t ng� “xoáy thu�n nhi�t ��i” v�i hàm ý bao g�m c� bão và áp
  7. 120 Nguy�n L�p Dân, Nguy�n Th� Th�o H�ơng, V� Th� Thu Lan th�p nhi�t ��i [59]. D�i duyên h�i mi�n Trung n��c ta là nơi h�ng ch�u tác ��ng r�t l�n c�a các nhi�u ��ng th�i ti�t gây m�a l�n. Theo s� li�u th�ng kê nhi�u n�m (1891 - 2002) cho th�y có t�i 533 cơn bão �� b� vào b� bi�n Vi�t Nam (tính trung bình là 4,3 cơn/n�m), trong �ó �� b� vào b� bi�n mi�n Trung 412 cơn bão chi�m t�i 77,3% (trung bình 3,71 cơn/n�m). Trong nh�ng n�m g�n �ây s� cơn bão �� b� vào b� bi�n lãnh th� Vi�t Nam ngày càng gia t�ng, ��c bi�t ��i v�i b� bi�n mi�n Trung. Trong th�i gian (1956 - 2002) s� cơn bão �� b� vào b� bi�n mi�n Trung trung bình ��t 4,11 cơn/n�m (b�ng 28). Bng 27: S8 c5n bão và áp th3p nhi t i nh h;ng tr nh di duyên hi mi!n Trung (Th�i k� 1956 – 2002) S8 c5n bão và áp th3p nhi t i nh h;ng tr<c ti=p T�nh III IV V VI VII VIII IX X XI XII N@m Thanh Hóa 4 6 9 9 2 30 Ngh� An 3 1 5 5 1 15 Hà T�nh 1 1 5 4 5 16 Qu�ng Bình 3 6 8 7 24 Qu�ng Tr� 1 1 3 1 6 TT Hu� 2 3 3 8 Qu�ng Nam 1 4 1 4 4 1 15 Qu�ng Ngãi 1 1 1 5 2 2 12 Bình ��nh 1 1 5 5 1 13 Phú Yên 1 10 6 1 18 Khánh Hòa 2 1 7 7 17 Ninh Thu�n 1 2 5 5 13 Bình Thu�n 1 1 2 TAng s8 2 1 2 14 13 24 44 53 29 7 189 (Ngu*n: TT. Khí t-.ng th/y v1n Qu3c gia) Th�i k� xu�t hi�n bão trên d�i duyên h�i mi�n Trung t� tháng VI ��n tháng XII, nh�ng t�p trung ch� y�u vào các tháng VIII ��n tháng XI chi�m 79,4% t�ng s� cơn bão, trong �ó tháng X có s� cơn bão và áp th�p nhi�t ��i �� b� l�n nh�t (53 cơn trên t�ng s� 189 cơn
  8. Ch5ng II. Các y�u t� gây l� l�t các l�u v�c sông d�i duyên h�i mi�n Trung 121 bão). Tháng xu�t hi�n bão c�ng d�ch chuy�n d�n t� b�c vào nam d�c theo d�i ven bi�n mi�n Trung. Tháng IX có s� cơn bão xu�t hi�n l�n nh�t � d�i ven bi�n B�c Trung b� (t� Thanh Hóa vào ��n Th�a Thiên - Hu�) chi�m t�i 32,3% s� cơn bão c� n�m. ��i v�i d�i ven bi�n Trung Trung b� (t� �à N�ng t�i Khánh Hòa) tháng X bão xu�t hi�n cao nh�t, chi�m 37,3% s� cơn bão c� n�m. D�i ven bi�n c�c Nam Trung b� (Ninh Thu�n - Bình Thu�n) bão �� b� nhi�u nh�t vào tháng XI chi�m 40% s� cơn bão c� n�m. Cùng v�i s� gia t�ng v� s� l��ng cơn bão trong th�i gian g�n �ây, th�i gian xu�t hi�n bão và áp th�p nhi�t ��i c�ng thay ��i. Tháng có s� bão nhi�u nh�t d�ch chuy�n d�n v� cu�i mùa bão. Th�p k� 1956 - 1965, tháng VIII xu�t hi�n nhi�u cơn bão và áp th�p nhi�t ��i nh�t, 2 th�p k� 1966 - 1975 và 1976 - 1985 tháng nhi�u bão và áp th�p nhi�t ��i nh�t là tháng IX, d�ch chuy�n ��n tháng X vào th�p k� (1986 - 1995) và trong nh�ng n�m (1996 - 2001) tháng XI là tháng ch�u �nh h��ng c�a bão và áp th�p nhi�t ��i l�n nh�t. Trung bình hàng n�m có 4 cơn bão và 4 áp th�p nhi�t ��i �nh h��ng ��n d�i duyên h�i mi�n Trung. Phân b� s� cơn bão �� b� hàng n�m vào các khu v�c � mi�n Trung nh� sau: T� Thanh Hóa ��n Hà T�nh 31,1% T� Qu�ng Bình ��n Th�a Thiên - Hu� 26,2% T� �à N�ng ��n Bình ��nh 20,4% T� Phú Yên ��n Bình Thu�n 22,3%. Ho�t ��ng c�a bão và áp th�p nhi�t ��i r�t th�t th��ng, có nh�ng n�m ch� có m�t vài cơn, nh�ng c�ng có n�m ��n 9 - 10 cơn bão và áp th�p nhi�t ��i liên ti�p �� vào d�i duyên h�i mi�n Trung. S� b�t ��u và k�t thúc mùa bão c�ng có th� s�m mu�n khác nhau. Bão �nh h��ng ��n d�i duyên h�i mi�n Trung s�m nh�t vào cu�i tháng III (bão Mamie, ngày 25/III/1982 vào b� bi�n Nam Trung b�, suy y�u thành áp th�p nhi�t ��i gây m�a t�i 200mm � Ninh Thu�n - Bình Thu�n làm xu�t hi�n tr�n l� ngay trong mùa khô). Bão s� 8 (Faith) là cơn bão mu�n nh�t, �� b� vào Phú Yên - Khánh Hòa ngày 14/XII/1998, gây m�a l�n trên di�n r�ng t� Th�a Thiên - Hu� ��n Ninh Thu�n. �áng l�u ý là tr��ng h�p bão �� b� liên ti�p trong th�i gian
  9. 122 Nguy�n L�p Dân, Nguy�n Th� Th�o H�ơng, V� Th� Thu Lan ng�n. Tháng IX/1964, IX/1978, ch� trong kho�ng 15 ngày, 3 cơn bão m�nh �� b� liên ti�p vào d�i duyên h�i mi�n Trung gây ra l� l�ch s� ho�c l� l�t ��c bi�t l�n trên toàn mi�n, thi�t h�i thu�c lo�i l�n nh�t trong nhi�u n�m qua. Tr��ng h�p 2 cơn bão ho�c bão và áp th�p nhi�t ��i �� b� liên ti�p vào cùng m�t khu v�c c�ng gây ra thiên tai nghiêm tr�ng. ��c bi�t, do �i�u ki�n ��a hình, quy lu�t chung c�a khí h�u và cơ ch� hoàn l�u khí quy�n, các tháng nhi�u bão � d�i duyên h�i mi�n Trung, trùng v�i th�i k� ��u ho�t ��ng c�a các ��t không khí l�nh t� phía b�c tràn xu�ng. Bão, áp th�p nhi�t ��i ho�c d�i h�i t� nhi�t ��i có tác ��ng c�a không khí l�nh th��ng gây m�a to, di�n r�ng, c��ng �� m�a r�t l�n, th�i gian m�a kéo dài hơn, gây l� l�t nghiêm tr�ng trên ph�m vi r�ng. 1. 3. Các hình th� gây m�a l�n � d�i duyên h�i mi�n Trung 1. 3. 1. Nh6ng cn bão mnh c&p 12, trên c&p 12 Bão �� b� gây ra gió m�nh c�p 12, trên c�p 12, gió gi�t có khi ��t ��n c�p 13-15 ho�c m�nh hơn, tr��c khi bão vào th��ng có l�c m�nh; vùng gió m�nh c�p 9, 10 th��ng r�ng, v�i bán kính 50 - 100km, bão m�nh th��ng �� b� vào vùng Qu�ng Bình, Qu�ng Tr�; 1. 3. 2. Bão, áp th&p nhit i ; b liên ti=p Bão ho�c bão và áp th�p nhi�t ��i �� b� liên ti�p vào d�i duyên h�i mi�n Trung r�t th��ng g�p, �ó là lo�i hình th� th�i ti�t r�t nguy hi�m gây l� l�t l�n. T� n�m 1964 ��n nay, có 12 ��t bão ho�c bão và áp th�p nhi�t ��i �� b� liên ti�p vào d�i duyên h�i mi�n Trung. ��c �i�m chính c�a hình th� th�i ti�t này nh� sau:  Trong th�i k� ng�n (8 - 15 ngày) có 2 ��n 3, th�m chí 4 cơn bão ho�c bão và áp th�p nhi�t ��i �� b� liên ti�p, có khi vào cùng m�t khu v�c, không ít tr��ng h�p còn có tác ��ng c�a không khí l�nh;  M�a th��ng r�t to, c��ng �� r�t l�n, di�n r�ng, kéo dài nhi�u ngày (7-15 ngày), tâm m�a có th� ��t t� 800 - 1.000mm, ho�c trên d��i 1.500mm khi có tác ��ng c�a không khí l�nh.
  10. Ch5ng II. Các y�u t� gây l� l�t các l�u v�c sông d�i duyên h�i mi�n Trung 123  Gây l� l�t nghiêm tr�ng trên nhi�u tri�n sông, bao trùm nhi�u t�nh trong d�i duyên h�i mi�n Trung;  Gây thi�t h�i l�n v� ng��i và tài s�n. �i�n hình cho nh�ng tr��ng h�p bão ho�c bão và áp th�p nhi�t ��i �� b� liên ti�p gây l� l�t nghiêm tr�ng có th� là các tr��ng h�p sau: N<m 1964, t� ngày 4 - 16/XI, liên ti�p 3 cơn bão �� b� vào d�i duyên h�i mi�n Trung gây ra thiên tai l� l�t l�n r�ng kh�p, thi�t h�i nghiêm tr�ng ch�a t�ng th�y trong nhi�u n�m qua. N<m 1978, t� ngày 15 - 26/IX, có 1 áp th�p nhi�t ��i và 2 cơn bão m�nh s� 8, 9 v�i gió trên c�p 9, liên ti�p �� b� vào Qu�ng Nam - �à N�ng (15/IX), vào Th�a Thiên - Hu� - Qu�ng Nam (20/IX) và vào Hà T�nh - Qu�ng Bình (26/IX) cùng k�t h�p v�i không khí l�nh (bão s� 9), gây ��t m�a kéo dài 17 ngày, di�n r�t r�ng, m�a r�t to (l��ng m�a t� Thanh Hóa ��n Th�a Thiên - Hu� v��t trên 1.000mm có tâm m�a trên 1.800mm t�i Ngh� An, khu v�c t� Qu�ng Nam ��n Qu�ng Ngãi trên 400mm), c��ng �� m�a ��t k� l�c (t�i �ô L�ơng), m�a 12gi� là 527,9mm, m�a 24gi� là 788,4mm; m�a 48gi� ��t 1.497mm (t�i K� Anh) và 1.787,3mm (t�i Bàu N��c) là ngày 26 - 28/IX; l� l�t nghiêm tr�ng trên nhi�u tri�n sông: t�i Nam �àn trên sông Lam xu�t hi�n l� l�ch s� có m�c n��c ��t 10,38m gây thi�t h�i r�t l�n. N<m 1983, trong vòng 3 tu�n, t� 9 - 29/X, có 3 cơn bão và 1 áp th�p nhi�t ��i �� b� vào d�i duyên h�i mi�n Trung t� Qu�ng Bình ��n Tuy Hòa, gây ra m�a l�n � h�u h�t các khu v�c mi�n Trung, l� trên báo ��ng III xu�t hi�n ��ng th�i trên các sông t� Th�a Thiên - Hu� ��n Quy Nhơn. N<m 1987, t� 19 - 25/XI, liên ti�p có bão s� 6 vào Bình ��nh - Phú Yên (19/XI), áp th�p nhi�t ��i vào Phú Yên - Khánh Hòa; nên t� 18 - 26/IX, có m�a to ��n r�t to t� Qu�ng Ngãi ��n Phú Yên, tâm m�a t�i trên 800mm; các sông thu�c khu v�c này ��u có l� l�n, riêng ��nh l� sông V� x�p x� m�c l� l�ch s� n�m 1964; l� l�n l�i g�p k� tri�u c��ng �ã gây l�t nghiêm tr�ng nhi�u huy�n, thi�t h�i l�n v� ng��i và tài s�n. N<m 1995, t� ngày 26/X ��n 1/XI, có 2 cơn bão m�nh s� 10, 11 �� b� vào Bình ��nh (26/X) và Qu�ng Ngãi - Bình ��nh (1/XI)
  11. 124 Nguy�n L�p Dân, Nguy�n Th� Th�o H�ơng, V� Th� Thu Lan cùng v�i tác ��ng c�a không khí l�nh gây m�a kéo dài trong các ngày 26/X ��n 2/XI t� Hà T�nh ��n Phú Yên, m�a l�n, ph� bi�n t� 350 - 800mm; l� l�t l�n trên các sông t� Qu�ng Bình ��n Bình ��nh, gây thi�t h�i nghiêm tr�ng. N<m 1996, t� gi�a tháng X ��n ��u tháng XII, � các t�nh t� Th�a Thiên - Hu� ��n Bình ��nh liên ti�p 4 cơn bão gây ra 4 - 6 ��t m�a l� l�n làm ng�p l�t dài ngày; m�t s� nơi �ã xu�t hi�n l� ��c bi�t l�n nh� � sông B��i t�i Th�ch Thành, sông Kôn t�i Tân An và sông L�y t�i tr�m sông L�y. Ng�p l�t nghiêm tr�ng � các t�nh t� Qu�ng Bình ��n Khánh Hòa. Thi�t h�i r�t l�n � h�u h�t các t�nh. N<m 1998, liên t�c trong 12 ngày tháng XI, Nam Trung b� �ã ch�u �nh h��ng tr�c ti�p 3 cơn bão (bão s� 4 vào Bình Thu�n, Ninh Thu�n ngày 14/XI, bão s� 5 �� b� vào Phú Yên - Khánh Hòa ngày 20/XI, bão s� 6 �� b� vào Phú Yên, Bình ��nh ngày 26/XI) có ���ng �i cùng v� trí �� b� r�t ph�c t�p. Do m�a l�n t�p trung trong m�t th�i gian ng�n nên xu�t hi�n l� l�n ��ng b� trên toàn d�i Trung và Nam Trung b� có m�c �� ��nh l� cao nh�t k� t� 10 n�m tr� l�i �ây, ��nh l� � nhi�u �i�m �o x�p x� l� l�ch s� nh� t�i tr�m Ái Ngh�a (S.Vu Gia) v��t báo ��ng III là 1,57m, x�p x� l� l�ch s� 1964 v�i biên �� l� dao ��ng t� 4 - 8m và c��ng su�t l� t� 33 - 67cm/h, m�c n��c các h� ch�a ��u v��t ng��ng tràn t� 1 - 5m gây ng�p l�t nghiêm tr�ng trên toàn khu v�c c� di�n tích canh tác l�n khu v�c ���ng giao thông v�i m�c ng�p sâu t� 1 - 2m. 1. 3. 3. Bão, áp th&p nhit i k=t h.p vi front lnh Ho�t ��ng c�a bão và áp th�p nhi�t ��i � mi�n Trung di�n ra vào mùa thu và ��u �ông. �ây c�ng là th�i k� ti�n tri�n c�a gió mùa �ông B�c, ��a không khí l�nh v� d�i duyên h�i mi�n Trung v�i t�n su�t và c��ng �� ngày càng t�ng. S� trùng h�p v� th�i gian nh� v�y làm xu�t hi�n hình th� k�t h�p gi�a bão ho�c áp th�p nhi�t ��i v�i front l�nh. Front l�nh ti�n v� phía nam, còn bão di chuy�n v� phía tây, gây m�a to và l� l�t trên ph�m vi r�ng. Tr��ng h�p �i�n hình c�a s� k�t h�p này là tr�n m�a l� l�ch s� ��u tháng XI/1999, x�y ra � khu v�c t� Qu�ng Tr� ��n Qu�ng Ngãi, kéo dài t� 1 - 6/XI, gây l� l�t nghiêm tr�ng; � r�t nhi�u nơi có l��ng m�a lên ��n 1.500 - 2.000mm trong c� ��t. Ph�n l�n s� cơn bão trong tháng XII ��u có s� k�t h�p v�i front l�nh, nh�ng tháng này l�i ít bão. S� liên k�t
  12. Ch5ng II. Các y�u t� gây l� l�t các l�u v�c sông d�i duyên h�i mi�n Trung 125 gi�a bão và áp th�p nhi�t ��i v�i không khí l�nh di�n ra trong th�i k� t� tháng IX - XII; kho�ng 1/3 s� cơn bão và áp th�p nhi�t ��i vào duyên h�i mi�n Trung có s� k�t h�p c�a front l�nh, ch� y�u trong tháng X, XI. 1. 3. 4. Front lnh Trong th�i k� thu - �ông, d�i duyên h�i mi�n Trung xu�t hi�n nh�ng tr�n m�a l�n không liên quan ��n bão hay áp th�p nhi�t ��i, mà liên quan v�i các ��t không khí l�nh. Không khí l�nh ��n d�i duyên h�i mi�n Trung có b� dày r�t h�n ch�, 1 - 2km và hàm l��ng �m không cao cho nên khó có th� gây m�a l�n. M�a l�n � �ây chính là m�a front l�nh v�i tác ��ng t�ng c��ng c�a dãy Tr��ng Sơn. Gió mùa �ông b�c th�i m�nh d�c theo s��n �ông Tr��ng Sơn, tr� thành gió tây b�c � B�c Trung b� và gió b�c � Nam Trung b�. Trong th�i k� thu - �ông - xuân, tín phong th�ng tr� mi�n tây Thái Bình D�ơng và bi�n �ông, g�p không khí l�nh ch�n ���ng, lu�ng tín phong ph�i tr��n lên cao, v��t qua không khí l�nh và dãy Tr��ng Sơn �� ti�p t�c ti�n v� phía Tây. Gió mùa �ông b�c ��n d�i duyên h�i mi�n Trung b� bi�n tính nhi�u cho nên t�ơng ph�n nhi�t �� không còn l�n nh� � front l�nh �i�n hình. Front l�nh ho�t ��ng m�nh m� nh�t � d�i duyên h�i mi�n Trung vào tháng XI, XII. Các ��t m�a th��ng kéo dài 1 - 4 ngày, có th� m�a v�a, m�a to ��n r�t to. Tr�n m�a l� l�ch s� � Th�a Thiên - Hu� ��u tháng XI/1999 v�i l��ng m�a nhi�u nơi ��t ��n 1.000 - 1.500mm/��t, c�ng x�y ra trong khu v�c front l�nh. Front l�nh gây m�a d�c mi�n �ông Tr��ng Sơn, t� Ngh� An vào Ninh Thu�n, m�a l� l�n nh�t là khu v�c Trung Trung b�. Bình Thu�n h�u nh� không m�a trong th�i k� gió mùa �ông b�c. Gió mùa �ông b�c ��n �ây �ã bi�n tính m�nh m� và ��i h��ng, hoà nh�p v�i tín phong Thái Bình D�ơng. Nh� v�y, có th� th�y r�ng các hình th� th�i ti�t chính gây ra m�a l� trên các sông d�i duyên h�i mi�n Trung là: Bão, áp th�p nhi�t ��i, không khí l�nh, d�i h�i t� nhi�t ��i. Tùy theo v� trí c�a l�u v�c sông và v� trí �� b� c�a bão ho�c áp th�p nhi�t ��i, c�ng nh� t� h�p c�a chúng v�i không khí l�nh mà m�a trên l�u v�c c�ng khác nhau. M�a th��ng l�n, c��ng �� cao, th�m chí l�n hơn � m�t s� vùng m�a l�n mi�n B�c. M�a phân b� không ��u theo không gian � toàn vùng. ��c �i�m riêng bi�t là các tr�n l� l�t l�n, l� l�t l�ch s� ch�
  13. 126 Nguy�n L�p Dân, Nguy�n Th� Th�o H�ơng, V� Th� Thu Lan x�y ra khi có tác ��ng t� h�p c�a bão, áp th�p nhi�t ��i v�i không khí l�nh. L� l�t l�n do m�a bão, áp th�p nhi�t ��i ho�c bão, áp th�p nhi�t ��i k�t h�p v�i không khí l�nh chi�m 73%; do không khí l�nh k�t h�p v�i các d�ng hoàn l�u khác ��t 21% t�ng s� tr�n. Quy lu�t xu�t hi�n các nhi�u ��ng th�i ti�t trên d�i ven bi�n Vi�t Nam nói chung và d�i duyên h�i mi�n Trung nói riêng khá ph�c t�p. Theo các th�ng kê nhi�u n�m cho th�y trong nh�ng n�m g�n �ây ��c bi�t trong hai th�p k� 80 và 90 s� l��ng các nhi�u ��ng th�i ti�t t�ng r�t �áng k� trên d�i ven bi�n Vi�t Nam ��ng th�i t� tr�ng phân b� trên t�ng �o�n d�i ven bi�n c�ng thay ��i. N�u nh� trong các th�p k� tr��c bão và áp th�p nhi�t ��i �� b� ch� y�u vào d�i ven bi�n B�c b� thì trong nh�ng n�m g�n �ây s� l��ng bão và áp th�p nhi�t ��i �� b� vào d�i duyên h�i mi�n Trung ��c bi�t khu v�c Nam Trung b� gia t�ng m�t cách �áng k� (th��ng chi�m t�i 64,3% s� cơn bão �� b� vào b� bi�n Vi�t Nam). Thêm vào �ó c�p �� c�a các cơn bão c�ng l�n hơn nhi�u so v�i tr��c �ây, các cơn bão làm n��c bi�n dâng cao trên 2m chi�m 11% s� l��ng cơn bão �� b� vào d�i ven bi�n Nam Trung b�. V�i các ho�t ��ng c�a các hình th� th�i ti�t khác nhau, vi�c hình thành m�a (c� v� l��ng l�n phân b� m�a theo không gian, v� trí trung tâm m�a) c�ng là nguyên nhân gây l� l�n và ng�p l�t các l�u v�c sông vùng nghiên c�u. Các l�u v�c tr�i dài t� vùng núi xu�ng vùng ��ng b�ng nên m�a xu�t hi�n không ��u trên toàn l�u v�c. N�u tâm m�a n�m � khu v�c th��ng ngu�n và trung l�u th��ng x�y ra l� quét nh�ng kh� n�ng ng�p l�t vùng h� du ít hơn n�u tâm m�a n�m � ph�n trung l�u xu�ng h� l�u. Các l�u v�c sông thu�c vùng Nha Trang - Khánh Hòa, Ninh Thu�n, Bình Thu�n l� l�n do ch�u tác ��ng c�a không khí l�nh chi�m t� tr�ng l�n nh�t. D�a trên cơ s� phân tích trên cho th�y, l� l�t ��c bi�t l�n, l� l�t l�ch s� � d�i duyên h�i mi�n Trung trong th�i gian qua do m�a r�t to, ��c bi�t to d��i tác ng c/a bão, áp th&p nhit i; c/a bão hoBc bão và áp th&p nhit i ; b liên ti=p; c/a bão và áp th&p nhit i có tác ng c/a không khí lnh và tác ng c/a không khí lnh lên rìa phía bEc c/a di hi t nhit i. Tác ��ng �ơn l� c�a các hình th� th�i ti�t khác ho�c t� h�p c�a chúng ��u ch�a th�y gây ra l� l�t ��c bi�t l�n � các sông mi�n Trung.
  14. Ch5ng II. Các y�u t� gây l� l�t các l�u v�c sông d�i duyên h�i mi�n Trung 127 1. 4. Xây d�ng b�n �� l��ng m�a ngày l�n nh�t d�i duyên h�i mi�n Trung Trong vùng nhi�t ��i �m gió mùa n��c ta, m�a là ngu�n cung c�p n��c cho h� th�ng sông ngòi. Do v�y, l��ng n��c sông và ch� �� n��c sông ph� thu�c ch� y�u vào l��ng m�a và ch� �� m�a. ��i v�i l� l�t, l��ng m�a m�t ngày l�n nh�t là ��c tr�ng cơ b�n r�t c�n cho tính toán l�u l��ng l� l�n nh�t trong tr��ng h�p thi�u s� li�u. Trong vòng 10 n�m g�n �ây, do s� bi�n ��i khí h�u toàn c�u, l� l�t h�n hán �ã x�y ra r�t nghiêm tr�ng � các n��c trên th� gi�i và � n��c ta. ��c bi�t là �ã xu�t hi�n nh�ng tr�n m�a r�t l�n v�i giá tr� l��ng m�a ngày l�n nh�t vào lo�i k� l�c trong chu�i quan tr�c. Vì v�y “Xây d�ng b�n �� m�a m�t ngày l�n nh�t d�i duyên h�i mi�n Trung” (t� Thanh Hóa ��n Bình Thu�n) v�i t� l� 1/500.000 là vi�c làm c�n thi�t �áp �ng cho yêu c�u phòng ch�ng và gi�m nh� thiên tai l� l�t � d�i duyên h�i mi�n Trung. L��ng m�a ngày l�n nh�t là l��ng m�a l�n nh�t c�a m�t ngày tính t� 19gi� hôm tr��c ��n 19gi� hôm sau. Chu�i s� li�u l��ng m�a ngày l�n nh�t (Xmaxngày) t�i các tr�m �ã ���c phân tích và ki�m tra tính ch�t h�p lý. T� chu�i s� li�u m�a m�t ngày l�n nh�t trong m�t n�m, xây d�ng ���ng t�n su�t lý lu�n d�ng PearsonIII b�ng ch�ơng trình máy tính, xác ��nh giá tr� m�a �ng v�i t�n su�t 1%, sau �ó th� hi�n trên b�n �� ��a hình t� l� 1/500.000. C�n c� vào biên �� dao ��ng c�a Xmaxngày �ã l�a ch�n c�p ���ng ��ng tr� là 100mm. Các ���ng ��ng tr� ���c xác ��nh b�ng ph�ơng pháp n�i suy hay ngo�i suy tuy�n tính t� các giá tr� Xmaxngày t�i các tr�m k� c�n. Ngoài ra, còn xét thêm �nh h��ng c�a ��a hình. Các b�n �� Xmaxngày còn ���c ki�m tra tính ch�t h�p lý b�ng cách so sánh t� s� l��ng m�a ngày l�n nh�t gi�a các t�n su�t Xmaxngày(5%)/Xmaxngày(1%), t� s� này luôn luôn nh� hơn 1. Giá tr� l��ng m�a ngày l�n nh�t t�n su�t 1% (Xmaxngày1%) trong khu v�c nghiên c�u bi�n ��i t� 120mm ��n hơn 950mm (hình 6). Các tâm m�a có Xmaxngày(1%) l�n hơn 900mm xu�t hi�n � Th�a Thiên - Hu� t�i Bình ��nh. Khu v�c ven bi�n Ninh Thu�n, Bình Thu�n Xmaxngày1% khá nh� (d��i 200mm).
  15. 128 Nguy�n L�p Dân, Nguy�n Th� Th�o H�ơng, V� Th� Thu Lan h×nh 6: b¶n ®å ®¼ng trÞ l−îng m−a 1 ngµy lín nhÊt ( mm) tÇn suÊt p = 1% d¶i duyªn h¶i miÒn trung 104°00' 105°00' 106°00' 107°00' 108°00' 109°00' 20° 20° 300 40' 40' 262 0 ) 0 4 0 315 351 0 ) 5 ) ) 350 255 361 ) ) 0 298 0 342 ) ) 4 S 20° 332 «n 426 ) g M ) 20° u ) B 00' h C 350 00' . 427 g ) S 454 ) ) 500 668 cöa L¹ch Tro 6 370 thanh ho¸ 00 2 Sg 00 . C¶ ) cöa L¹ch GhÐp 5 177 454 ) 00 ) 318 203 ) 500 ) ) 334 ) nghÖ an284 300 n 698 471 Co ) 700 Sg. cöa L¹ch Qu¸n 19° ) 672 19° 400 ) 00' VÞnh DiÔn Ch©u 00' 500 ) 699 §¶o H¶i Nam 700454 589 452 ) 577 ) 598 ) ) 523 ) ) cöa Héi 500 421) ) 643 ) 444 ) 0 t 791 0 Sã ) ) 438 487 7 öa b ) 635c 585 669 ) g ) h6în ) 683 cöaN i hµ tÜnh ) 632 529 ) Sg. Gi l ) 510 a Héi Ó 18° ) ) 453 690 18° 00' n ) 572 00' 663 ) 600 µ cöa Rßn ) 633 465 )  Lý Ho ® ) cöa o 529 500 730 cöa Doanh qu¶ng b×nh « ) ) 547 n 00 5 0 ) 0 776 680 ) 6 521 g ) 17° 513 cöa Tïng 17° 00' ) 00' 700 Cöa ViÖt s ) 600 qu¶ngg. C trÞ am 577 ) 600 412 Lé 564 ) 800 ) å Cöa ThuËn An 887 B 918 ) g 935 n « 0 S ) S 0 g. 6 thõa thiªn) 5H5 huÕ7 900 6 Vông CÇu Hai ) ¬ ) 953 n 787 6g 31 800 VÞnh § N½ng ) 700 Cg § N½ng 00 556 ) 572 7 ) 16° 16° 0 445 )®µ n½ng) 561 60 00' 500 ¹i 00' 580 ) 718 § 612) ) ) a 709 ) 414 ö ) 566 C 733 ) 605) ) 534 ) 410 qu¶ng nam700 ) 580 500 ) 436 ) ng an hßa ) 542 vò ) 600 622 678 ) ng 50 Bå chó gi¶i 0 ) r 605 S. T 682 4 ) 00 0 577 ó) c 5 0 S. Tr Kh 15° 465 15° 755 ) ) 00' 690 ) §−êng ®¼ng trÞ l−îng m−a ) 506 00' 00 3 1 ngµy lín nhÊt P = 1% (mm) kon tum ) qu¶ng) ng·i535 ) 719 0 230 778 30 ) ) 436 c 266 ö ) §iÓm m−a a 700 T 188 a 209 439 m ) 600 ) Q u 382 a ) ) n Ranh giíi quèc gia 420 ) 0 0 2 402 ) ) 266 14° Ranh giíi tØnh 267 ) 14° ) 235 335 00' ) S 445 00' gia lai ) . C¶ 386 b×nh ®Þnh ) V S«ng, suèi 500Þn ) 405 h ) L ¨ 300 n 198 545 ) g 200 M a 584 ) i 276 511 ) V ) ô n 560 ) g X 0 phó yªn 60u © S n . B § 184 a  ) i ) 672 778 13° ) 0 13° 289 ng 0 00' 185 920 ) R» 6 ) ) § 479 0 00' ) 0S. 822 50 ®¨k l¨k 244 90 0 ) 200 80 240 ) ) 400 ) 496 222 536 337 ) ) kh¸nh) hoµ 152 537 ) 516 ) VÞ ) 214 nh 500 V¨ ) n P ho ) ) ng 331 s4«4n9g C¸i ) 435 ) 50 366 364 570 0 12° 269 ) ) 12° ) 00' 200 ) 00' 591 ) V c a m p u c h i a b×nh ph'íc ) 121 264 362 Þn h C ninh) thuËn) am 397 310 Ra l©m ®ång 40 nh ) ) 0 ) 142 0 V. 215 0 Ph 2 an 311 Ra ) ) ng 225 ) 351 288 ) 322 ) ) VÜnh H¶o 222 ) 222 300 300 V .Phan RÝ 11° b×nh thuËn ) 11° 268 179 ) 182 00' ®ång) nai ) 00' VÞnh200 Phan ThiÕt ) 2 255 0 bµ rÞa - Vòng Tµu 0 Tû lÖ 1: 5.000. 000 (Sè hãa tõ b¶n ®å tû lÖ 1: 500 000) 10° 10° 00' 00' 104°00' 105°00' 106°00' 107°00' 108°00' 109°00' Nguån: §Ò tµi KC - 08 -12
  16. Ch5ng II. Các y�u t� gây l� l�t các l�u v�c sông d�i duyên h�i mi�n Trung 129 S� phân b� theo không gian c�a Xmaxngày1% có liên quan ��n ��a hình và v� trí ��a lý. D�i duyên h�i mi�n Trung n�m � phía �ông Tr��ng Sơn, ch�u �nh h��ng tr�c ti�p c�a bão, áp th�p nhi�t ��i và không khí l�nh, m�a c�ng nh� c��ng �� m�a r�t l�n. Còn � c�c Nam Trung b� thì m�c �� �nh h��ng c�a các hình th� th�i ti�t gây m�a l� không m�nh nh� � khu v�c trên. Giá tr� Xmaxngày1% khá l�n � các t�nh t� Hà T�nh ��n Khánh Hòa. Các khu v�c c�c Nam Trung b� có Xmaxngày1% không l�n, d��i 200mm. 2. Các yFu tH mIt '/m tác '(ng 'Fn lJ lKt d8i duyên h8i mi,n Trung 2. 1. Tác ��ng c�a y�u t� ��a ch�t, ��a m�o, ��a hình ��n s� hình thành l� l�t d�i duyên h�i mi�n Trung 2. 1. 1. C&u trúc Ha ch&t và ch=  Ha ng lIc ��c �i�m sông ngòi, ch� �� th�y v�n và ��c bi�t là l� l�t c�a vùng nghiên c�u ph� thu�c m�t ph�n quan tr�ng vào ��c �i�m ��a ch�t trong �ó nghiên c�u c�u trúc ��a ch�t, ��c �i�m ki�n t�o, thành ph�n th�ch h�c c�a các l�u v�c sông s� góp ph�n tích c�c vào vi�c xác ��nh nguyên nhân l� l�t vùng nghiên c�u. D�i duyên h�i mi�n Trung bao g�m nhi�u c�u trúc ��a ch�t v�i các ch� �� ki�n t�o, thành ph�n th�ch h�c khác nhau. Nh�ng m�t nét chung nh�t là có gradien ��a hình theo m�t c�t t� l�c ��a ra bi�n, do �ó các sông trong vùng ph�n l�n ng�n và ch� y�u phát tri�n quá trình xâm th�c sâu, còn quá trình b�i t� và xâm th�c b� ch� y�u x�y ra � khu v�c ��ng b�ng ven bi�n [50]. Các ��i c�u trúc ki�n t�o �ã tác ��ng ��n vùng nghiên c�u: Võng ch�ng S�m N�a: n�m k� ngay � phía tây nam ��i sông Mã, võng ch�ng S�m N�a nh� m�t ���ng vi�n ch� Z ôm l�y ��i ph�c n�p lõm sông C� và ��i ph�c n�p l�i Phu Ho�t � phía tây nam. ��a hình chung c�a võng ch�ng này là vùng núi ��a hình b� phân c�t ph�c t�p và mi�n ��i v�i ��ng b�ng h�p ven bi�n Thanh - Ngh�. Võng ch�ng S�m N�a là nơi x�y ra d� d�i ho�t ��ng macma và phá hu� ��t gãy. Ngoài h� th�ng ��t gãy phân ��i mang tính kh�ng ch� s� t�n t�i c�a võng ch�ng, các ��t gãy phát sinh trong n�i ��i di�n ra trong th�i k� Triat c�ng góp ph�n vào vi�c phân c�t c�u trúc
  17. 130 Nguy�n L�p Dân, Nguy�n Th� Th�o H�ơng, V� Th� Thu Lan móng, ��ng th�i c�ng là ti�n �� cho vi�c t�o nên các h� th�ng dòng ch�y c�a võng ch�ng này. ��i ph�c n�p l�i Phu Ho�t: kéo dài t� phía th��ng Lào sang Vi�t Nam, c�u t�o thành nh�ng kh�i núi có �� cao trung bình và ��nh h��ng không rõ r�t. B� 2 ��t gãy sâu ch�y hai bên theo ph�ơng tây b�c - �ông nam kh�ng ch�, ��i Phu Ho�t nh� là m�t ��a l�y có d�ng nêm ch�n gi�a võng ch�ng S�m N�a và ��i ph�c n�p lõm sông Lam. ��i ph�c n�p lõm sông C�: kéo dài trên 600km và ���c gi�i h�n b�i các ��t gãy phân ��i. ��c tr�ng c�a ��i là mi�n núi, phía tây b�c có nhi�u ��nh cao: Phu Si Lung (3.076m), Phuxalaileng (2.711m), Phudonc�n (1.365m) h� th�p d�n xu�ng l�u v�c sông Lam. ��a hình � �ây b� chia c�t thành các thung l�ng sâu và các d�i núi song song ph�ơng tây b�c - �ông nam th�p d�n v� phía bi�n. ��i u�n n�p Tr��ng Sơn: ��i có ph�ơng tây b�c - �ông nam , kéo dài t� �èo Ngang ��n �èo H�i Vân n�m song song v�i ���ng b� bi�n hi�n t�i. C�u t�o nên ��i u�n n�p Tr��ng Sơn bao g�m t�ng c�u trúc d��i tu�i Ocdovic th��ng - Silua h� (03 - S1) có b� dày trên 3.500m g�m ch� y�u là �á phi�n sét xen k� �á phi�n silic, cát k�t, grauvac, cu�i k�t xen t�ng và nh�ng t�p andezit pocfirit và tuf c�a chúng phân b� ch� y�u � vùng phía tây Qu�ng Bình, Qu�ng Tr� t�o thành ph�c n�p l�i nh� kéo dài theo ph�ơng tây b�c v�i tr�c u�n l��n thay ��i b�t chéo qua sông B�n H�i c�ng nh� l�u v�c sông Long ��i, ��i Giang. T�ng c�u trúc trên là tr�m tích Silua th��ng - Devon h� (S2 - D1) dày kho�ng 3.500m ��c tr�ng ch� y�u b�i thành h� cát - sét k�t có c�u t�o phân nh�p dày xen k� không ��u và ph�n trên chúng còn g�p nh�ng l�p �á vôi �ng v�i giai �o�n ngh�ch ��o �� t�o thành ��a v�ng c�a ��a máng Tr��ng Sơn. � ph�n �ông nam c�a ��i u�n n�p Tr��ng Sơn, tr�m tích Devon là cát k�t màu �� s�m l�n �á phi�n sét, �á vôi n�m tr�c ti�p lên móng k�t tinh � vùng Hu�. So v�i tr�m tích Ocdovic - Silua, tr�m tích Devon l� ra trên nh�ng vùng di�n tích r�ng hơn nhi�u, ch� y�u d�c theo cánh �ông b�c c�a ��i, ��c bi�t phía tây Hà T�nh (d�c biên gi�i Vi�t - Lào) tr�m tích Devon t�o thành n�p l�i l�n d�ng con thoi có tr�c theo h� núi Rào C� (2.235m), chi�u ngang kho�ng 40km và nhân c�a nó b� m�t th� granit xuyên d�c lên. Ph�n �ông b�c c�a ��i ���c gi�i h�n b�i h� ��t gãy Rào N�y qua H�ơng Khê, H�ơng Sơn và hàng lo�t
  18. Ch5ng II. Các y�u t� gây l� l�t các l�u v�c sông d�i duyên h�i mi�n Trung 131 các h� ��t gãy c�p 2 d�ng lông chim �âm chìa ra � vùng Quy ��t, Minh Hóa. N�m ch�ng lên các thành t�o Paleozoi là thành h� màu �� Jura có l�n phun trào axit. Chúng n�m tho�i d�ng các tr�ng gi�a núi � khu v�c �èo M� Gi�, vùng núi Co Ta Rum (1.624m) � tây Qu�ng Bình. � nh�ng vùng này các ��t gãy tr� theo ph�ơng �ông b�c - tây nam d�c th��ng ngu�n sông Rào Tr�c, Rào Cái còn gây phá h�y các tr�m tích l�c ��a Jura và Kreta. Các tr�m tích Neogen g�p ��ng H�i, các l�p ph� bazan olivin, dolerit l� ra � V�nh Linh. ��i khâu Tam K� - Ph��c Sơn: �ây là ��i c�u trúc n�m gi�a u�n n�p Tr��ng Sơn � phía b�c và ��a kh�i Kon Tum � phía nam. Gi�i h�n phía b�c c�a ��i là ��t gãy sông Cu �ê và phía nam là ��t gãy sông Trà B�ng. ��i có ph�ơng kéo dài theo h��ng tây b�c - �ông nam (ph�n bên Lào) sang ��n ��a ph�n Vi�t Nam thì chuy�n sang h��ng á v� tuy�n. ��i khâu Tam K� - Ph��c Sơn có v� l�c ��a ���c hình thành vào ��u k� Devon. Vào th�i k� Mezozoi ��i b� s�t lún l�p ��y b�i tr�m tích l�c nguyên t�o nên tr�ng Nông Sơn. Sang th�i k� Kainozoi, rìa �ông c�a ��i b� s�t lún và ���c ��n bù b�i các tr�m tích b� r�i có tu�i Neogen - �� t�. Các thành t�o ��a ch�t c�u t�o nên ��i khá �a d�ng bao g�m các thành t�o có tu�i t� Proterozoi cho ��n �� t�. Các �á có tu�i Proterozoi và Paleozoi ��u r�t b�n v�ng, các �á xâm nh�p thu�c ph�c h� Qu� Sơn, ��i L�c, Chu Lai, Bà Nà và các tr�m tích l�c nguyên h� t�ng Nông Sơn, Th� Lâm. Các thành t�o Kainozoi ch� y�u là tr�m tích b� r�i l�p ��y tr�ng sông Thu B�n v�i t�ng chi�u dày trên 100m. V� phía nam m�i Ba Làng An là l�p ph� bazan tu�i �� t�. ��a kh�i Kon Tum: ti�p giáp v�i ��i u�n n�p Tr��ng Sơn � phía b�c qua ��i khâu Tam K� - Ph��c Sơn. ��a kh�i Kon Tum không ��ng nh�t v� ki�n trúc th� hi�n � 2 ph�n b�c và nam c�a ��a kh�i khá rõ r�t. Phía b�c ch� y�u là các thành t�o siêu bi�n ch�t ti�n Cambri b� bi�n c�i trong Paleozoi, còn ph�n phía nam là tr�m tích núi l�a sinh, phun trào Mezozoi ch�ng lên các kh�i sót �á c� � trung l�u sông Ba, Madrac. Nét c�u trúc �áng l�u ý ��i v�i m�ng l��i th�y v�n phân b� trong ��a kh�i Kon Tum là các v�n ��ng nâng h� mang tính kh�i t�ng d�c theo các ��t gãy ki�n t�o và khe n�t theo hai h��ng ch�
  19. 132 Nguy�n L�p Dân, Nguy�n Th� Th�o H�ơng, V� Th� Thu Lan y�u là �ông b�c - tây nam và tây b�c - �ông nam, �i�n hình là các ��t gãy sông Ba, Hà Giao, Trà B�ng, sông Re. Các ��t gãy này qui ��nh v� trí h��ng dòng ch�y c�a các sông � �ây. T�i các nơi ��t gãy giao nhau t�o thành các ��i n�t v� ki�n t�o làm ti�n �� cho thung l�ng sông m� r�ng, ho�c hình thành các h� s�t ��a ph�ơng làm cho m�ng l��i sông su�i có �i�u ki�n phát tri�n theo chi�u ngang, hình thành nên các ��ng b�ng có di�n tích �áng k� và là nơi t�p trung n��c m�i khi có m�a l�n t� th��ng ngu�n các sông ��a xu�ng. ��i ki�n trúc ch�ng �à L�t: n�m v� phía nam ��a kh�i Kon Tum có ph�ơng chung �ông b�c - tây nam, bao g�m h�u h�t Nam Trung b� và �ông Nam b�. ��i có c�u trúc c�a m�t võng ch�ng g�i trên v� l�c ��a �ã c� k�t và m�t bên là mi�n s�t r�t m�nh rìa bi�n �ông trong ��i Mezozoi. Trong giai �o�n tân ki�n t�o ��i ki�n trúc ch�ng �à L�t b� nâng m�nh m�, t�n t�i nhi�u b� m�t san b�ng � các m�c �� cao 400 - 600m, 800 - 1.000m, ��c bi�t là các thành t�o cát �� ���c nâng cao t�i 150 - 200m, ngoài ra trong giai �o�n này c�ng xu�t hi�n 2 ��t phun trào có tu�i N2 - QI và QII-IV phân b� r�ng rãi � Xuân L�c, B�n Kh�. Các h� th�ng ��t gãy theo các ph�ơng tây b�c - �ông nam , �ông b�c - tây nam, kinh tuy�n - á kinh tuy�n, v� tuy�n - á v� tuy�n phát tri�n m�nh t�o các thung l�ng và qui ��nh h��ng dòng ch�y c�a các sông: Cái (Nha Trang), Cái (Phan Rang), sông Lòng Sông, sông L�y, sông Cái (Phan Thi�t), sông Dinh. Trên cơ s� các ��c �i�m ��a ch�t �ã trình bày, cho th�y các tác ��ng ��a ��ng l�c trong phát sinh l� l�t d�i duyên h�i mi�n Trung là: *1. Tác '(ng trong hình thành và biFn 'Ri cSu trúc mIt '/m:  � mi�n Trung có th� th�y rõ dòng ch�y sông chính � các l�u v�c sông Mã, sông Lam, sông Rào N�y, sông H��ng Hóa, sông Bung, sông Trà Khúc, sông Ba ��u n�m vào di�n các ��i ��t gãy cùng tên. Hình thái c�a các l�u v�c (to� tia, lông chim, cành cây v.v ) ph� thu�c vào c�u trúc ��a ch�t - ��a hình khu v�c, còn �� d�c, chi�u dài và di�n tích l�u v�c ph� thu�c vào tính t�ơng ph�n trong c�u trúc ��a hình hi�n ��i, có ngh�a, ��u ���c ti�n ��nh b�i các quá trình n�i ��ng l�c hi�n ��i. �a s� các sông � d�i duyên h�i mi�n Trung ��u ng�n, di�n tích l�u v�c không
  20. Ch5ng II. Các y�u t� gây l� l�t các l�u v�c sông d�i duyên h�i mi�n Trung 133 l�n, �� d�c s��n và gradient dòng ch�y cao.  L�p v� phong hóa - th� nh��ng, các t�ng ch�a n��c d��i ��t t�ng nông, t�ng sâu ���c hình thành do quá trình ��a ch�t b� m�t, s� tác ��ng t�ơng h� c�a các quá trình n�i ��ng l�c và ngo�i ��ng l�c. Các ��c �i�m v� qui mô, v�t ch�t, hình thái và phân b� trong không gian c�a chúng ��u có m�i quan h� ngu�n g�c v�i các quá trình ��a ��ng l�c và ��ng l�c c�a th�y quy�n, sinh quy�n và khí quy�n. S� phân hóa l�p v� phong hóa - th� nh��ng theo các �ai cao và c�u trúc ��a ch�t t�ng m�t là m�t minh ch�ng c� th� � mi�n Trung. *2. Tác '(ng trong diUn biFn môi trWng 'Xa chSt gây lJ lKt Y mi,n Trung Các hi�m h�a c�a môi tr��ng ��a ch�t trong h� th�ng các quá trình ��a ��ng l�c hi�n ��i có tác ��ng gây l� l�t � mi�n Trung, th� hi�n � m�t s� �i�m cơ b�n:  Các �i�u ki�n t� nhiên c�a môi tr��ng ��a ch�t d�i duyên h�i mi�n Trung do các quá trình ��a ��ng l�c th�ch quy�n t�o ra nghiêng v� phía thu�n l�i trong phát sinh l� l�t. Di�n thu n��c (ch� y�u là mi�n ��i núi) c�a các l�u v�c d�i duyên h�i mi�n Trung chi�m kho�ng 80% di�n tích t� nhiên toàn mi�n, l�n g�p 6 l�n di�n tích ít d�c và ��ng b�ng.  Các quá trình ��a ch�t b� m�t �ã t�o nên các ch��ng ng�i v�t t� nhiên nh� các d�i c�n cát ven bi�n (chi�m ��n kho�ng 5% di�n tích t� nhiên d�i duyên h�i mi�n Trung) gây b�i l�ng, xói l� b� sông và bi�n làm l�p c�a sông, phá ho�i �ê �i�u, tác ��ng nghiêm tr�ng ��n kh� n�ng tiêu thoát l� c�a các l�u v�c ra bi�n, làm tr�m tr�ng thêm tác h�i c�a l� l�t. C�ng chính các quá trình ��a ch�t b� m�t này l�i t�o ra các môi tr��ng thu�n l�i � vùng núi cho vi�c n�y sinh l� quét (hi�n t��ng tr��t l� s��n núi và b� sông su�i, làm t�c ngh�n dòng ch�y, phá h�y các c�nh quan b� m�t có ch�c n�ng �i�u ti�t l� ) làm suy thoái ch�t l��ng c�a m�t ��m (xói mòn ��t, phá h�y l�p ph� th�c v�t ) d�n ��n gi�m di�n tích và kh�i l��ng ��t th�m n��c, bi�n ��i cơ c�u �i�u ti�t l� c�a th�m th�c v�t � các l�u v�c.  Ho�t ��ng tân ki�n t�o và hi�n ��i là ��ng l�c ch� ��o trong
  21. 134 Nguy�n L�p Dân, Nguy�n Th� Th�o H�ơng, V� Th� Thu Lan vi�c duy trì h� th�ng cân b�ng ��ng c�a m�t ��m và môi tr��ng ��a ch�t, �ang và s� ti�p t�c phân hóa hình thái c�a các l�u v�c sông mi�n Trung d�n ��n vi�c bi�n ��i ch� �� th�y v�n, ��c bi�t là ch� �� dòng ch�y; làm sâu s�c thêm s� khác bi�t c�a môi tr��ng ��a ch�t sinh l� c�a t�ng l�u v�c. �i�u này h�t s�c quan tr�ng trong vi�c xác ��nh các qui lu�t l� l�t � khu v�c, d� báo l� l�t cho t�ng l�u v�c.  M�t ��c tr�ng quan tr�ng c�a môi tr��ng ��a ch�t d�i duyên h�i mi�n Trung là các ki�u ��a hình thái c�a b� bi�n. Các quá trình th�y th�ch ��ng l�c �ã làm ph�c t�p thêm bình �� ki�n trúc ��a hình hi�n ��i c�a ��i ven bi�n, ��c bi�t là các vùng c�a sông và ��m phá ven bi�n, gây c�n tr� cho vi�c thoát l� ra bi�n c�ng nh� l�n tràn c�a bi�n vào l�c ��a. H� th�ng cân b�ng ��ng t� nhiên c�a môi tr��ng ��a ch�t d�i duyên h�i mi�n Trung �ang b� tác ��ng ngày càng m�nh m� b�i các ho�t ��ng khai thác l�u v�c và phát tri�n kinh t� xã h�i c�a con ng��i. 2. 1. 2. JHa hình, Ha mo N�m tr�i dài t� Thanh Hóa ��n Bình Thu�n, phân b� trên nhi�u c�u trúc ��a ch�t khác nhau, ��a hình khu v�c nghiên c�u �a d�ng g�m núi, cao nguyên, ��i và ��ng b�ng ven bi�n. Theo tính phân b�c ��a hình, vùng nghiên c�u ���c chia thành 9 b�c ��a hình chính: 0 - 100m, 100 - 300m, 300 - 600m, 600 - 900m, 900 - 1.200m, 1.200 - 1.600m, 1.600 - 2.000m, 2.000 - 2.500m và trên 2.500m. �i�m ��c bi�t c�a dãy núi Tr��ng Sơn B�c là s� h� th�p �� cao nhanh chóng t� 1.600 - 2.000m ��n 300 - 600m và th�p hơn, trong �ó các b�c ��a hình 600 - 900m và 900 - 1.200m phân b� r�ng rãi hơn c� � vùng Nam Trung b�. Kh�i Ng�c Linh và Lâm Viên có các b� m�t ��nh � �� cao trên 2.000m và cao hơn. V� tr�c l��ng hình thái c�a vùng duyên h�i mi�n Trung, �� d�c ��a hình chia thành 7 c�p:  C�p �� d�c 0 - 30: chi�m di�n tích �áng k� bao g�m toàn b� ��ng b�ng ven bi�n t� Thanh Hóa t�i Bình Thu�n và m�t lo�t các tr�ng gi�a núi nh� tr�ng sông Ba  C�p �� d�c 3 - 80: B� m�t nghiêng tho�i phân b� ch� y�u
  22. Ch5ng II. Các y�u t� gây l� l�t các l�u v�c sông d�i duyên h�i mi�n Trung 135 trên b� m�t các d�i ��i th�p ch�y d�c theo ��ng b�ng duyên h�i mi�n Trung.  C�p �� d�c 8 - 150: Bao g�m các b� m�t nghiêng tho�i phân b� t�p trung � vùng ��i núi th�p Ninh Thu�n, Bình Thu�n, Qu�ng Ngãi, Nh� Xuân (Thanh Hóa).  C�p �� d�c 15 - 250: chi�m h�u h�t các ��a hình núi th�p có �� cao trung bình 500 - 1.000m. Di�n phân b� c�a c�p này th� hi�n rõ � khu v�c sông Mã, tây Qu�ng Bình, Qu�ng Tr�, Th�a Thiên - Hu�.  C�p �� d�c 25 - 350: chi�m di�n tích ch� y�u � ��a hình núi trung bình có �� cao 1.000 - 2.000m t�p trung t�i các t�nh Qu�ng Ngãi, Khánh Hoà, Ninh Thu�n.  C�p �� d�c trên 350: phân b� h�n ch� � các khu v�c núi cao s��n �ông b�c Tr��ng Sơn giáp biên gi�i Vi�t - Lào (khu v�c M��ng Xén) và m�t lo�t các núi cao � Nam Trung b�. ��c �i�m ��a hình d�c, hi�m tr�.  Khu v�c núi �á vôi: t�p trung thành d�i �á vôi � b�c Thanh Hóa, Minh Hóa (Qu�ng Bình). Các núi �á vôi này ��u có vách và s��n d�c, ��a hình hi�m tr�. ��c �i�m phân b� m�t �� chia c�t ngang trên lãnh th� Vi�t Nam có s� dao ��ng khá l�n gi�a các vùng, phù h�p v�i s� phân hóa không gian c�a �i�u ki�n khí h�u, c�u trúc ��a ch�t và ��a hình. ��i v�i d�i duyên h�i mi�n Trung n��c ta, các c�p phân c�t ngang c�ng th� hi�n khá rõ nét.  C�p m�t �� phân c�t ngang t� 1,5 - 2km/km2 ���c phân b� t�i các tâm m�a l�n �èo Ngang, B�c �èo H�i Vân  C�p m�t �� phân c�t ngang t� 1,0 - 1,5km/km2 phân b� � vùng có l��ng m�a t�ơng ��i l�n t� 1.800 - 2.000mm � Tây Qu�ng Nam, Qu�ng Ngãi.  C�p m�t �� phân c�t ngang t� 0,6 - 1,0km/km2 phân b� r�ng rãi trong nh�ng vùng có l��ng m�a trung bình 1.200 - 1.600mm thu�c ��a hình ��i núi th�p và ��ng b�ng duyên h�i mi�n Trung.  C�p m�t �� chia c�t ngang 0,1 - 0,6km/km2 xu�t hi�n � nh�ng khu v�c có l��ng b�c hơi l�n (Ninh Thu�n - Bình Thu�n) hay nh�ng vùng có c�u t�o n�n nham th�ch �á vôi (Minh Hóa - Qu�ng Bình).
  23. 136 Nguy�n L�p Dân, Nguy�n Th� Th�o H�ơng, V� Th� Thu Lan M�t �� phân c�t sâu ��a hình liên quan ch�t ch� v�i các ki�u ��a hình và th� hi�n tính qui lu�t rõ r�t.  C�p m�t �� chia c�t sâu 0 - 15m/km2 ���c phân b� h�n ch�, t�p trung � các ��ng b�ng th�p Thanh Hóa, Th�a Thiên - Hu�, Qu�ng Nam, Tuy Hòa.  C�p m�t �� chia c�t sâu 15 - 50m/km2 phân b� h�n ch� hơn � các ��ng b�ng cao, ��ng b�ng th�m, ��ng b�ng ��i các t�nh Ngh� An, Qu�ng Bình, Qu�ng Ngãi, Nha Trang, Phan Rang.  C�p m�t �� chia c�t sâu 50 - 100m/km2 ���c phân b� r�ng rãi m�t s� khu v�c c�a cao nguyên Pleiku, ��c L�c, Lâm ��ng.  C�p m�t �� chia c�t sâu 100 - 200m/km2 t�p trung t�i d�i ��i cao n�m ti�p giáp v�i d�i ��ng b�ng duyên h�i mi�n Trung.  C�p m�t �� chia c�t sâu 200 - 400m/km2 liên quan ��n các ki�u ��a hình núi th�p kéo dài su�t t� Hà T�nh ��n Bình Thu�n.  C�p m�t �� chia c�t sâu trên 400m/km2 chi�m di�n tích nh� � khu v�c núi cao M��ng Xén, Tây Ngh� An, Qu�ng Bình. Trên cơ s� các ch� tiêu trên phân thành các nhóm ki�u ��a hình núi, nhóm ki�u ��a hình cao nguyên, nhóm ki�u ��a hình thung l�ng, nhóm ki�u ��a hình ��i và ��ng b�ng ��i và nhóm ki�u ��a hình ��ng b�ng. Trong m�i nhóm ki�u �ó ti�n hành phân các ki�u ��a hình theo ngu�n g�c và hình thái (b�ng 28). ��a hình d�i duyên h�i mi�n Trung ���c phân chia thành 5 nhóm v�i 22 ki�u th� hi�n nh�ng nét ��c tr�ng nh�t v� m�t ��a m�o c�a vùng nghiên c�u. Các ki�u ��a hình theo th� t� trên b�n �� ��a m�o ���c mô t� chi ti�t nh� sau: Nhóm các ki[u 'Xa hình núi 1. Dãy núi bóc mòn thch hLc c&u to dng Ha lMy trên các á xâm nhOp ��c �i�m n�i b�t c�a ki�u ��a hình là nh�ng d�ng ��a hình núi cao v�i các s��n r�t d�c, �� d�c ph� bi�n 30 - 350 �ôi ch� l�n hơn 450 v�i �� chia c�t sâu khá l�n. Ki�u ��a hình này t�o nên các dãy núi thu�c lo�i cao nh�t khu v�c nghiên c�u nh� dãy B�ch Mã (1.708m), dãy núi Ch� M� - Hòn Ngang � phía B�c Ninh Hoà (2.015,8 - 1.364m), Cacan - Aron (1.314m), �á Vách (1.089m).
  24. Ch5ng II. Các y�u t� gây l� l�t các l�u v�c sông d�i duyên h�i mi�n Trung 137 Bng 28. Các kiGu Ha hình di duyên hi mi!n Trung Nhóm kiGu KiGu Ha hình Ha hình Nhóm các 1. Dãy núi bóc mòn th�ch h�c c�u trúc d�ng ��a l�y trên các �á ki�u ��a xâm nh�p. hình núi 2. Kh�i núi vòm bóc mòn, �� l� trên các �á xâm nh�p. 3. Dãy núi kh�i t�ng vòm bóc mòn, �� l� trên các �á xâm nh�p. 4. Dãy và kh�i núi bóc mòn c�u trúc trên các �á tr�m tích phun trào. 5. Dãy núi bóc mòn ki�n t�o c�u trúc d�ng ��a l�y, u�n n�p kh�i t�ng trên các �á bi�n ch�t. 6. Dãy núi xâm th�c - bóc mòn c�u trúc u�n n�p kh�i t�ng trên các �á tr�m tích l�c nguyên. 7. Dãy núi và kh�i núi bóc mòn, hoà tan r�a l�a trên �á cacbonat. 8. Kh�i núi sót bóc mòn trên các c�u trúc khác nhau. 9. Vách và s��n ki�n t�o - xâm th�c trên các �á tr�m tích phun trào. Nhóm các 10. Cao nguyên bóc mòn - r�a trôi trên các �á bazan. ki�u ��a 11. Cao nguyên xâm th�c - bóc mòn trên các tr�m tích, bi�n hình cao ch�t. nguyên Nhóm các 12. Thung l�ng và tr�ng ki�n t�o xâm th�c - tích t� c�u t�o ki�u ��a b�i các tr�m tích h�n h�p. hình thung 13. Thung l�ng và tr�ng xâm th�c - tích t� c�u t�o b�i các l�ng tr�m tích h�n h�p. 14. Thung l�ng và tr�ng hoà tan r�a l�a - tích t� trên �á cacbonat. Nhóm các 15. ��i và ��ng b�ng ��i bóc mòn - xâm th�c trên các �á ki�u ��a tr�m tích, phun trào và bi�n ch�t. hình ��i và 16. ��i bóc mòn th�ch h�c trên các �á xâm nh�p. ��ng b�ng 17. ��i bóc mòn r�a trôi trên các �á bazan. ��i 18. ��ng b�ng ��i tích t� - xâm th�c trên các c�n cát ven bi�n. Nhóm các 19. ��ng b�ng bóc mòn - xâm th�c tr��c núi trên các �á g�c ki�u ��a khác nhau. hình ��ng 20. ��ng b�ng cao tích t� - xâm th�c trên các thành t�o b�ng ngu�n g�c sông, bi�n, sông bi�n h�n h�p. 21. ��ng b�ng th�p tích t� ngu�n g�c sông - bi�n, ��m l�y, v�ng v�nh. 22. ��ng b�ng tích t� bi�n - gió.
  25. 138 Nguy�n L�p Dân, Nguy�n Th� Th�o H�ơng, V� Th� Thu Lan 2. Kh3i núi vòm bóc mòn, ; lP trên các á xâm nhOp Tùy thu�c v� trí phân b� mà các kh�i núi vòm này có �� cao tuy�t ��i khác nhau nh� � th��ng ngu�n sông Mã có các ��nh PhuMo (2.194m), Phà Màu (1.160m); Hòn Bà tây b�c Nha Trang (1.361m), Hòn Nóc tây b�c Qui Nhơn (913m) hay các kh�i núi vòm �ông b�c Phan Rang nh� HaoChuLi (1.451m), núi Chúa (1.040m) ��c tr�ng chung c�a ki�u ��a hình này là có d�ng vòm d�c 20 - 250 �ôi ch� tho�i hơn, nh� � khu v�c hai bên b� sông Ba còn 15 - 200. Quá trình phong hóa m�nh m� �ã t�o nên l�p v� phong hóa khá dày (m�t vài mét) trên các �á xâm nh�p có tu�i khá tr�, c�ng v�i quá trình bóc mòn xâm th�c m�nh chân s��n, t�o �i�u ki�n cho quá trình �� l� phát tri�n trên s��n c�a ki�u ��a hình này. 3. Dãy núi kh3i tng vòm bóc mòn, ; lP trên các á xâm nhOp V� m�t ��a m�o, ki�u ��a hình này bao g�m m�t s� d�ng ��a hình núi th�p v�i m�t s� ��nh cao trên 1.000m d�ng vòm tho�i b� chia c�t thành các dãy riêng bi�t b�i m�t s� thung l�ng sông nh� các nhánh thu�c th��ng ngu�n sông Thu B�n, Trà Khúc, Hà Thanh. Ki�u ��a hình này có m�c �� chia c�t sâu trung bình và �� d�c th��ng 20-250, 4. Dãy và kh3i núi bóc mòn c&u trúc trên các á trQm tích phun trào Ki�u ��a hình này phân b� ch� y�u � ranh gi�i l�u v�c sông Mã, sông Chu, sông Ba và sông Hà Thanh, m�t ph�n nh� � th��ng ngu�n sông Lòng Sông, bao g�m các núi khá th�p (d��i 1.000m) có d�ng vòm tho�i, các y�u t� bóc mòn, xâm th�c � �ây th��ng trùng kh�p v�i các y�u t� ��a ch�t nh� các v�a, các l�p �á và ranh gi�i gi�a các tr�m tích phun trào v�i các �á khác. 5. Dãy núi bóc mòn ki=n to, c&u trúc dng Ha lMy, u3n n=p kh3i tng trên các á bi=n ch&t Chi�m di�n tích l�n � th��ng ngu�n các l�u v�c sông Mã, sông Lam, sông Thu B�n, sông Trà Khúc, sông Kôn , bao g�m các d�ng ��a hình núi th�p và trung bình v�i các s��n u�n l��n m�m m�i, các ��nh ph�n l�n th�p có �� cao trung bình 1.000 - 1.500m, nhi�u ��nh th�p hơn 700m � phía h� l�u các sông và cao d�n ��n trên 2.000m � trung tâm các kh�i nâng tân ki�n t�o (Ng�c L�nh 2.598m).
  26. Ch5ng II. Các y�u t� gây l� l�t các l�u v�c sông d�i duyên h�i mi�n Trung 139 6. Dãy núi xâm thIc - bóc mòn, c&u trúc u3n n=p kh3i tng trên các á trQm tích lc nguyên. Phân b� thành dãy d�c thung l�ng sông Mã, sông Lam, th��ng ngu�n sông Gianh, sông H�ơng, sông Thu B�n. Các dãy núi này th��ng xen v�i các kh�i và dãy núi c�u t�o b�i �á bi�n ch�t và tr�m tích phun trào. Chúng ���c hình thành do s� nâng ngh�ch ��o ki�n t�o trong Neogen và �� t� c�a các �á tr�m tích l�c nguyên và b� chia c�t xâm th�c t�o thành các dãy núi th�p, có �� cao ph�n l�n d��i 1.000m có �� d�c s��n trung bình. 7. Dãy và kh3i núi bóc mòn hoà tan rVa lMa trên á cacbonat Ki�u ��a hình này có di�n tích không l�n, t�p trung ch� y�u � b�c Thanh Hóa, tây Qu�ng Bình d��i d�ng các dãy núi có ph�ơng tây b�c - �ông nam và các kh�i núi d�ng ��ng th��c. Ngoài ra trên ��ng b�ng Thanh Hóa, Ngh� An chúng t�n t�i d��i d�ng các kh�i núi sót. ��c tr�ng hình thái c�a d�ng ��a hình này có �� cao tuy�t ��i dao ��ng t� 200m ��n 1.800m v�i các s��n d�c ��ng, quá trình karst di�n ra m�nh, h� th�ng các dòng ch�y ng�m chi�m �u th�. Quá trình ngo�i sinh th�ng tr� nh� là �� v�, s�p l�, r�a l�a. 8. Kh3i núi sót bóc mòn trên các c&u trúc khác nhau T�p trung ch� y�u � Nam Trung b�, ngoài ra d�c theo d�i ��ng b�ng ven bi�n còn g�p chúng phân b� r�i rác ���c c�u t�o b�i �á xâm nh�p, tr�m tích phun trào, l�c nguyên. Ki�u ��a hình này ���c thành t�o trong �i�u ki�n n�m rìa mi�n nâng, ch�u �nh h��ng c�a nâng ki�n t�o y�u ho�c trung bình v�i quá trình bóc mòn m�nh. V� hình thái chúng là các kh�i núi sót ��ng ��c l�p v�i �� cao tuy�t ��i th��ng t� 200 - 300m, m�t s� núi sót cao 800 - 900m (núi Bé - Hàm Tân), s��n d�c trung bình và chia c�t ngang y�u. 9. Vách và s-[n ki=n to trên các á trQm tích phun trào Ki�u ��a hình này thu�c s��n �ông Tr��ng Sơn, kéo thành d�i dài t� sông L�y ��n Tánh Linh. ���c hình thành do quá trình xâm th�c bóc mòn m�nh kh�i nâng ki�n t�o m�nh, d�ng ��a hình có s��n dài và d�c l�n (30 - 400).
  27. 140 Nguy�n L�p Dân, Nguy�n Th� Th�o H�ơng, V� Th� Thu Lan Nhóm ki[u 'Xa hình cao nguyên 10. Cao nguyên bóc mòn rVa trôi trên các á bazan Ki�u ��a hình này là t�p h�p các b� m�t san b�ng bóc mòn cao nguyên trên �á bazan c� có tu�i Plioxen - Pleistoxen s�m (N2 - QI). �ây là các b� m�t có �� cao tuy�t ��i trên d��i 1.000m b� chia c�t m�nh do quá trình nâng tân ki�n t�o và xâm th�c bóc mòn �� t�o nên b� m�t chia c�t d�ng ��i. 11. Cao nguyên xâm thIc bóc mòn trên á bi=n ch&t và trQm tích Ki�u ��a hình này phân b� khá r�ng d�c theo thung l�ng sông Ba. Cao nguyên ���c hình thành do quá trình bóc mòn, xâm th�c m�nh c�a sông Ba trên các �á bi�n ch�t có tu�i Protezozoi (PR) trong ch� �� ki�n t�o t�ơng ��i �i�u hoà. V� hình thái �ây là cao nguyên có �� cao trung bình 200 - 400m, b� m�t khá b�ng ph�ng hơi nghiêng v� phía lòng sông, b� r�ng có nơi ��t hàng ch�c km d�c theo sông. Nhóm ki[u 'Xa hình thung lJng 12. Thung lMng và trMng ki=n to xâm thIc - tích t c&u to bPi các trQm tích h^n h.p Các thung l�ng sông ���c hình thành b�i quá trình xâm th�c trên các ��t gãy sâu. �i�n hình cho ki�u ��a hình này là các thung l�ng sông Lam, Gianh, Trà B�ng, Kôn, Ba. ��c tr�ng c�a ki�u ��a hình thung l�ng này là ph�n th��ng ngu�n h�p, hai bên s��n khá d�c (d�ng ch� V) b� xâm th�c m�nh, ph�n trung l�u thung l�ng m� r�ng và b�t ��u x�y ra quá trình tích t� các s�n ph�m h�n h�p sông - l�. 13. Thung lMng và trMng xâm thIc, tích t c&u to bPi các trQm tích h^n h.p Bao g�m h�u h�t các thung l�ng sông su�i khác trong khu v�c nghiên c�u, ���c hình thành do quá trình chia c�t xâm th�c c�a các sông làm m� r�ng các h� th�ng thung l�ng này. ��c tr�ng c�a thung l�ng là có �� d�c l�n, nhi�u thung l�ng có b� r�ng �áng k� nh� sông Hà Thanh, sông V� v�i các bãi b�i t�ơng ��i r�ng.
  28. Ch5ng II. Các y�u t� gây l� l�t các l�u v�c sông d�i duyên h�i mi�n Trung 141 14. Thung lMng và trMng hoà tan rVa lMa trên á cacbonat �ây là các thung l�ng karst phân b� � khu v�c �á vôi K� Bàng (Qu�ng Bình), sông Tr�c, chúng trùng v�i ��i phá h�y ki�n t�o. Các thung l�ng này h�p kéo dài và ���c tích t� b�i các s�n ph�m terarosa c�a �á vôi, bên d��i phát tri�n các dòng ch�y ng�m. Nhóm ki[u 'Xa hình '\i và '\ng b]ng '\i 15. J*i và *ng b_ng *i bóc mòn, xâm thIc trên các á trQm tích, phun trào và bi=n ch&t Chi�m di�n tích l�n và �áng k� là các d�i ��i, ��ng b�ng ��i tr��c núi � Thanh Hóa, Ngh� An, Hà T�nh, Qu�ng Bình, Th�a Thiên - Hu�. �ây là ��a hình chuy�n ti�p gi�a vùng núi xu�ng ��ng b�ng có �� cao dao ��ng 25 - 200m, �� d�c t� 5 - 120, c��ng �� phân c�t sâu trung bình 10 - 50m/km2 T� �èo H�i Vân tr� vào Bình Thu�n, ��a hình núi th�p th��ng ch�y ra sát bi�n nên di�n tích ��i không �áng k�, b�t g�p � B�c Qu�ng Ngãi và Tây Bình Thu�n. V� m�t hình thái �ây là các ��i th�p có b� m�t l��n sóng tho�i, ch�u �nh h��ng c�a quá trình bóc mòn r�a trôi b� m�t. 16. J*i bóc mòn thch hLc trên các á xâm nhOp D�i ��i h�p � Tây ��ng b�ng Th�a Thiên - Hu� và m�t s� nơi khác v�i di�n tích không �áng k�. ��i l��n sóng tho�i, �� cao trên d��i 200m, �� d�c t� 8 - 150 b� chia c�t, xâm th�c b�i dòng ch�y. Trên b� m�t tích t� các s�n ph�m eluvi, deluvi c�a quá trình bóc mòn, r�a trôi. L�p th� nh��ng m�ng, không có kh� n�ng th�m n��c m�i khi có m�a l�n. 17. J*i bóc mòn rVa trôi trên các á bazan Phân b� h�n ch� � Ph� Qu�, V�nh Linh, Ba Làng An, Dung Qu�t, Tuy Hoà, Sông L�y. V� hình thái là các ��i sót hay dãy ��i � Ph� Qu� có kích th��c khác nhau và hình d�ng khác nhau t� ��ng th��c (��i sót - V�nh Linh, Ba Làng An) kéo dài ��n dãy ��i - Ph� Qu�, Ngh� An. �� cao tuy�t ��i c�a các ��i này dao ��ng t� 50 - 150 m v�i s��n d�c 50 - 80 �ôi ch� 80 - 120 ch�u �nh h��ng c�a quá trình bóc mòn, r�a trôi b� m�t m�nh m�. Ki�u v� phong hóa th��ng g�p là
  29. 142 Nguy�n L�p Dân, Nguy�n Th� Th�o H�ơng, V� Th� Thu Lan Ferosialit có b� dày l�n 4 - 5m, trên là l�p th� nh��ng dày 2 - 3m có màu nâu ��. L�p ph� bazan này th�m n��c t�t song khi �ã bão hòa n��c l�i gây ra hi�n t��ng tr��t trôi trên s��n. 18. J*ng b_ng *i tích t - xâm thIc trên các c*n cát ven bian Là các kh�i cát �� phân b� d�c ven bi�n Ninh Thu�n - Bình Thu�n có di�n tích trên 1.000km2, ���c các nhà ��a ch�t g�i tên “Cao nguyên cát ��”. S� d� x�p ki�u ��a hình này vào ��ng b�ng ��i vì �� cao tuy�t ��i c�a chúng ��t t�i 50 - 200m, hình thái b� m�t có d�ng b�ng ph�ng, l��n sóng tho�i �ôi ch� b� chia c�t b�i các dòng ch�y t�m th�i và các tr�ng th�i mòn do gió. Ti�p giáp gi�a kh�i cát �� v�i ��ng b�ng là các vách cao 20 - 50m. C�u t�o ��ng b�ng ��i là các thành t�o cát bi�n có ngu�n g�c bi�n - gió, màu ��, vàng, nâu �� tu�i Pleistoxen gi�a - mu�n (QII - III). Nhóm ki[u 'Xa hình '\ng b]ng 19. J*ng b_ng bóc mòn, xâm thIc tr-c núi trên các á g3c khác nhau Phân b� r�i rác d�c theo ven bi�n, nh�ng di�n tích �áng k� và t�p trung nh�t d�c chân núi ven bi�n c�a t�nh Ninh Thu�n, Bình Thu�n - nơi có ch� �� nâng tân ki�n t�o trung bình và các quá trình bóc mòn xâm th�c gi�t lùi di�n ra m�nh m�. T�i �ây b� m�t ��ng b�ng c�t qua h�u h�t các c�u trúc ��a ch�t t�o nên b� m�t pediplen b�ng ph�ng � �� cao tuy�t ��i 50 - 80m. V�t li�u tích t� trên b� m�t là các thành t�o h�n h�p aluvi - proluvi - deluvi. 20. J*ng b_ng cao tích t - xâm thIc ngu*n g3c sông, sông - bian h^n h.p Là t�p h�p các d�ng b� m�t ��a hình tích t� c�a các th�m sông, bi�n, sông bi�n h�n h�p có �� cao tuy�t ��i dao ��ng t� 10 - 15m ��n 40 - 50m, phân b� d�c d�i duyên h�i mi�n Trung (t� Thanh Hóa ��n Bình Thu�n) n�m ti�p giáp v�i vùng ��i và ��ng b�ng ��i. Khu v�c có nhánh núi �âm ngang ra bi�n, d�i ��ng b�ng th��ng h�p ch� m�t vài km. Khu v�c g�n các c�a sông l�n, có ��ng b�ng r�ng t�i vài ch�c km. C�u t�o ��ng b�ng là các tr�m tích ngu�n g�c sông, bi�n, sông bi�n h�n h�p. Trên b� m�t ��ng b�ng ch�u �nh h��ng b�i dòng ch�y chia c�t và quá trình r�a trôi b� m�t. ��ng b�ng cao tích t� xâm th�c này ít ch�u �nh h��ng c�a l�.
  30. Ch5ng II. Các y�u t� gây l� l�t các l�u v�c sông d�i duyên h�i mi�n Trung 143 21. J*ng b_ng th&p tích t ngu*n g3c sông bian, bian, Qm lQy vMng vHnh Ki�u ��a hình này ph� bi�n nh�ng ch� chi�m di�n tích nh�, t�p trung t�i các khu v�c c�a sông v�i b� r�ng vài km, �ôi ch� t�i 10 - 20km. �� cao tuy�t ��i c�a ��ng b�ng th�p hơn 10 m, ki�u ��a hình này là t�p h�p c�a các d�ng ��a hình bãi b�i th�p và cao, th�m b�c I c�a bi�n, các bãi tri�u, các b� m�t tích t� ngu�n g�c sông - bi�n, bi�n - ��m l�y - v�ng v�nh tu�i Holoxen, th��ng xuyên b� ng�p khi có l�. 22. J*ng b_ng tích t bian gió Phân b� su�t d�c d�i duyên h�i mi�n Trung, trong �ó �áng k� nh�t là � Qu�ng Bình, Qu�ng Ngãi, Khánh Hòa, Bình Thu�n. Ki�u ��a hình này bao g�m các dãy c�n cát kéo dài ch�y song song v�i ���ng b� bi�n. Các c�n cát ven bi�n cao ��n 10 - 20m, r�ng vài tr�m mét, các c�n cát phân b� phía trong th�p hơn. Các c�n cát ven bi�n này ��u có s��n phía bi�n (s��n �ón gió) tho�i, s��n phía trong (s��n khu�t gió) d�c. M�t s� nơi b�t g�p các thành t�o phong thành ph� lên t�n các s��n núi cao 100 - 200m (bán ��o Ph��c Mai). Các c�n cát ven bi�n này do giáp v�i ���ng b� t�o thành nh�ng �ê cát t� nhiên gây c�n tr� cho vi�c tiêu thoát n��c m�i khi có l� là m�t trong nh�ng nhân t� gây quá trình ng�p úng kéo dài. Qua phân tích ��c �i�m ��a hình, ��c �i�m tr�c l��ng hình thái c�ng nh� các ki�u ��a hình có th� th�y các tác ��ng c�a y�u t� ��a hình ��a m�o t�i quá trình l� và ng�p l�t c�a d�i duyên h�i mi�n Trung r�t b�t l�i:  Hình th� núi (cao - trung bình) và s� s�p x�p d�ng cung, hình ph�u c�a các b�n thu n��c vào sông, ��c bi�t t�i nh�ng nơi nhánh núi �âm ngang ra bi�n làm cho các b�n thu n��c r�ng ��ng th�i tr� thành các b�y m�a gây nên tính ch�t l� t�i các khu v�c này s� kh�c nghi�t hơn. Ví d� nh� � vùng Qu�ng Tr�, - Th�a Thiên - Hu� v�i các cánh cung B�ch Mã - ��ng Ngài - ��ng Voi M�p.  Các núi cao và trung bình chi�m di�n tích l�n � phía Tây vùng nghiên c�u, gradien ��a hình có giá tr� cao và b� bi�n ��i nhanh, nh�t là trên s��n, m�c �� phân c�t xâm th�c l�n. T� h�p nh�ng ��c tính này t�o nh�ng nguy cơ l�n ��i v�i các b�n thu n��c có di�n tích r�ng, dòng sông ng�n và h�p trong các khu núi cao
  31. 144 Nguy�n L�p Dân, Nguy�n Th� Th�o H�ơng, V� Th� Thu Lan th��ng t�o ra l� quét  ��a hình khu v�c nghiên c�u có t�i 70% di�n tích núi và ��i - là vùng sinh l�; trong khi �ó di�n tích ��ng b�ng nh� h�p - là nơi t�p trung l�. Tính ch�t b�t ��i x�ng v� m�t t� l� di�n tích làm cho vùng ��ng b�ng ng�p l�t n�ng n� m�i khi có l�. 2. 2. Tác ��ng �i�u ki�n ��a ch�t thu� v�n ��n l� l�t d�i duyên h�i mi�n Trung 2. 2. 1. Các tQng chba n-c di duyên hi micn Trung N��c d��i ��t tàng tr� trong các thành t�o ��a ch�t d��i hai d�ng ch� y�u là n��c l� h�ng trong các tr�m tích b� r�i và n��c khe n�t. 2. 2. 1. 1. Các tQng chba n-c trong trQm tích bP r[i 1. TQng chba n-c trQm tích J tb không phân chia (Q): Phân b� trên di�n h�p c�a các thung l�ng sông mi�n núi, các s��n ��m l�y tr��c núi. Khu v�c B�c Trung b�: m�c n��c d��i ��t dao ��ng theo mùa, vào mùa m�a kho�ng 0,5 - 3m. L�u l��ng � các m�ch l� thay ��i t� 0,15 - 0,21l/s và � gi�ng t� 0,04 - 0,17 l/s, th��ng g�p là 0,04 - 0,09 l/s. �ây là t�ng ch�a n��c r�t nghèo ��n nghèo và n��c thu�c lo�i siêu nh�t. Khu v�c Nam Trung b�: Các m�ch l� có l�u l��ng thay ��i t� 0,07 - 0,4l/s, th��ng g�p là 0,07 - 0,3l/s. Gi�ng có l�u l��ng dao ��ng trong kho�ng 0,01 - 2,2l/s th��ng g�p là 0,01 - 0,5l/s. �ây là t�ng ch�a n��c r�t nghèo ��n nghèo và n��c thu�c lo�i siêu nh�t ��n nh�t. Ngu�n cung c�p n��c cho t�ng này là n��c m�a. 2. TQng chba n-c trQm tích bP r[i Holocen (QIV) Khu v�c B�c Trung b� phân b� ch� y�u � các ��ng b�ng ven bi�n có m�c n��c dao ��ng theo mùa, trong mùa m�a cách m�t ��t kho�ng 2 - 4m. L�u l��ng � các m�ch l� dao ��ng t� 0,05 - 1,23l/s và � gi�ng t� 0,05 - 1,24l/s, th��ng g�p là 0,01 - 0,10l/s. �ây là t�ng ch�a n��c trung bình và n��c nh�t. Khu v�c Nam Trung b� phân b� ch� y�u � ven các sông và c�a sông. L�u l��ng � các m�ch l� dao ��ng t� 0,07 - 0,5l/s và � gi�ng t�
  32. Ch5ng II. Các y�u t� gây l� l�t các l�u v�c sông d�i duyên h�i mi�n Trung 145 0,01 - 0,45l/s, ph� bi�n là 0,04 - 0,30l/s. �ây là t�ng ch�a n��c trung bình ��n giàu và n��c nh�t. Ngu�n cung c�p n��c cho t�ng này là n��c m�a, có quan h� th�y l�c ch�t ch� v�i n��c sông. 3. TQng chba n-c trQm tích bP r[i Pleitocen QI - III Khu v�c B�c Trung b�, t�ng ch�a n��c này phân b� ch� y�u � các ven ��ng b�ng ven bi�n, b� các tr�m tích tr� ph� lên. M�c n��c dao ��ng trong mùa m�a t� 2 - 5m. L�u l��ng các m�ch l� thay ��i t� 0,01 - 3,10l/s và t�i gi�ng dao ��ng t� 0,01 - 0,88l/s th��ng g�p là 0,01 - 0,45l/s. �ây là t�ng ch�a n��c giàu ��n r�t giàu thu�c lo�i n��c nh�t. Khu v�c Nam Trung b� phân b� ch� y�u � các th�m và d�i ven bi�n. L�u l��ng trong các m�ch l� thay ��i t� 0,01 - 0,44l/s và trong gi�ng có l�u l��ng t� 0,04 - 1,7l/s. �ây là t�ng ch�a n��c trung bình, thu�c lo�i n��c nh�t ��n siêu nh�t. Ngu�n cung c�p n��c cho t�ng này là n��c m�a trên các di�n l� và các t�ng ch�a n��c n�m trên. 2. 2. 1. 2 TQng chba n-c khe nbt 1. TQng chba n-c trong các phun trào á bazan  TQng chba n-c trong các phun trào Pleitocen - Holocen (Q): T�ng ch�a n��c này phân b� trên di�n h�p không liên t�c r�i rác � B�c Trung b�. M�c n��c n�m sâu t� 2 - 13m. L�u l��ng trong các m�ch l� thay ��i t� 0,1 - 20,0l/s và gi�ng kho�ng 0,03l/s. �ây là t�ng ch�a n��c giàu ��n r�t giàu nh�ng m�c �� ch�a n��c không ��ng nh�t, thu�c lo�i n��c siêu nh�t. Ngu�n cung c�p n��c cho t�ng này là n��c m�a và n��c m�t.  TQng chba n-c trong các á phun trào Pliocen - Pleitocen (N2 - Q1): T�ng ch�a n��c này phân b� trên di�n h�p � phía B�c Trung b�. M�c n��c th��ng g�p 4 - 6m, l�u l��ng trong các m�ch l� thay ��i t� 0,22 - 0,45l/s. �ây là t�ng ch�a n��c nghèo, n��c siêu nh�t. Ngu�n cung c�p n��c cho t�ng này là n��c m�a, n��c m�t. 2. TQng chba n-c các trQm tích lc nguyên  TQng chba n-c trong trQm tích Neogen (N): T�ng ch�a n��c này phân b� � các ��ng b�ng ven bi�n và b� ph�n l�n các tr�m
  33. 146 Nguy�n L�p Dân, Nguy�n Th� Th�o H�ơng, V� Th� Thu Lan tích c�a h� �� t� ph� lên, ch� quan sát ���c trong các l� khoan. Phía B�c ch� l� ra v�i di�n tích nh� d�ng núi sót � th� tr�n Nghèn. M�c n��c thay ��i 1 - 3m và l�u l��ng c�a gi�ng �ào là 0,02l/s. T�ng ch�a n��c này thu�c lo�i giàu ��n r�t giàu. N��c thu�c lo�i có áp. Khu v�c Nam Trung b� (d�c ��t gãy sông Ba), t�ng ch�a n��c này phân b� thành d�i h�p không liên t�c. �ây là t�ng ch�a n��c nghèo có l�u l��ng � gi�ng dao ��ng trong kho�ng 0,01 - 3,04l/s. N��c thu�c lo�i nh�t ��n siêu nh�t. Ngu�n cung c�p n��c cho t�ng này là n��c m�a trên các di�n l� và các t�ng ch�a n��c n�m trên.  TQng chba n-c trong trQm tích Triat th-.ng (T3): T�ng này phân b� thành d�i kéo dài � B�c Trung b�, theo h��ng tây b�c - �ông nam và vùng Nông Sơn. M�c n��c th��ng g�p là 2 - 5m. �ây là t�ng ch�a n��c r�t nghèo có l�u l��ng các m�ch l� t� 0,01 - 0,06l/s. N��c thu�c lo�i nh�t. Ngu�n cung c�p n��c cho t�ng này là n��c m�a trên các di�n l� và các t�ng ch�a n��c n�m trên. 3. N-c trong các thành to trQm tích lc nguyên xen phun trào.  TQng chba n-c trQm tích lc nguyên Jura th-.ng - Kreta không phân chia (J3 - K): Phân b� trên di�n r�ng � B�c Trung b� là các vùng Ngh� An, Qu�ng Tr�, Th�a Thiên - Hu�. M�c n��c th��ng g�p là 3 - 6m. �ây là t�ng ch�a n��c nghèo ��n r�t nghèo có l�u l��ng các m�ch l� t� 0,01 - 0,5l/s và n��c thu�c lo�i siêu nh�t. Khu v�c Nam Trung b�, t�ng ch�a n��c này phân b� trên di�n h�p, r�i rác � các vùng Gia Lai, Bình ��nh, Phú Yên. L�u l��ng m�ch l� t� 0,08 - 0,14l/s và gi�ng có l�u l��ng t� 0,01 - 1,23l/s. �ây là t�ng ch�a n��c nghèo và n��c thu�c lo�i nh�t ��n siêu nh�t. Ngu�n cung c�p n��c cho t�ng này là n��c m�a trên các di�n l� và các t�ng ch�a n��c n�m trên.  TQng chba n-c trQm tích lc nguyên xen phun trào Trias không phân chia (T): T�ng ch�a n��c này phân b� trên di�n r�ng � Ngh� An và Thanh Hóa. M�c n��c dao ��ng t� 4 - 6m. L�u l��ng các m�ch l� thay ��i t� 0,01 - 5l/s và c�a các gi�ng �ào t� 0,2 - 0,32l/s. �ây là t�ng ch�a n��c trung bình thu�c lo�i siêu nh�t. Khu v�c Nam Trung b�, t�ng ch�a n��c này phân b� ch� y�u � vùng ho�t hóa Mezozoi và ��a kh�i Kontum. Gi�ng có l�u
  34. Ch5ng II. Các y�u t� gây l� l�t các l�u v�c sông d�i duyên h�i mi�n Trung 147 l��ng dao ��ng t� 0,01 - 1,33l/s, �ây là t�ng ch�a n��c nghèo và nh�t. Ngu�n cung c�p n��c cho t�ng này là n��c m�a trên các di�n l� và các t�ng ch�a n��c n�m trên. 4. TQng chba n-c trong các trQm tích lc nguyên xen cacbonat  TQng chba n-c trong trQm tích lc nguyên Jura h - trung (J1 - 2): � B�c Trung b�, t�ng ch�a n��c này phân b� trên di�n r�ng t�i Thanh Hóa và m�t s� l� ra t�i Qu�ng Tr�, Th�a Thiên - Hu�. M�c n��c dao ��ng t� 2 - 5m. �ây là t�ng ch�a n��c nghèo có l�u l��ng các m�ch l� thay ��i t� 0,01 - 3,77l/s. N��c thu�c lo�i nh�t. Khu v�c Nam Trung b�, t�ng ch�a n��c này phân b� r�i rác � Bình ��nh, Phú Yên. L�u l��ng trong các gi�ng t� 0,03 - 0,21l/s và các m�ch l� t� 0,01 - 2,5l/s. �ây là t�ng ch�a n��c trung bình, n��c nh�t. Ngu�n cung c�p n��c cho t�ng này là n��c m�a trên các di�n l� và các t�ng ch�a n��c n�m trên.  TQng chba n-c lc nguyên xen cacbonat Devon (D): T�ng ch�a n��c này ch� phân b� � khu v�c B�c Trung b� trên di�n h�p, r�i r�c thành d�i không liên t�c � vùng Ngh� An, Hà T�nh, Qu�ng Bình, Qu�ng Tr�, Th�a Thiên - Hu�. M�c n��c dao ��ng t� 4 - 6m. L�u l��ng trong các m�ch l� thay ��i t� 0,02 - 3,0l/s và trong gi�ng t� 0,02 - 0,35l/s. �ây là t�ng ch�a n��c trung bình ��n giàu, n��c nh�t. Ngu�n cung c�p n��c cho t�ng này là n��c m�a trên các di�n l� và các t�ng ch�a n��c n�m trên. 5. N-c trong các trQm tích lc nguyên xen phun trào và cacbonat  TQng chba n-c trQm tích lc nguyên cacbonat Pecmi th-.ng (P2): Phân b� � khu v�c Nam Trung b� trên di�n h�p, r�i rác � vùng núi phía Tây. Gi�ng có l�u l��ng dao ��ng t� 0,01 - 0,08l/s. �ây là t�ng ch�a n��c nghèo và n��c nh�t. Ngu�n cung c�p n��c cho t�ng này là n��c m�a trên các di�n l� và các t�ng ch�a n��c n�m trên.  TQng chba n-c trQm tích bi=n ch&t y=u ordovic - Devon (O - D1): Ch� phân b� � khu v�c B�c Trung b�, trên di�n r�ng liên t�c t�i Thanh Hóa, Ngh� An, Hà T�nh, Qu�ng Bình. L�u l��ng trong các m�ch l� thay ��i t� 0,01 - 2,5l/s. �ây là t�ng ch�a n��c trung bình, thu�c lo�i n��c nh�t. Ngu�n cung c�p n��c
  35. 148 Nguy�n L�p Dân, Nguy�n Th� Th�o H�ơng, V� Th� Thu Lan cho t�ng này là n��c m�a trên các di�n l� và các t�ng ch�a n��c n�m trên. 6. TQng chba n-c trong trQm tích Cacbonat  N-c trong các trQm tích cacbonat h Trias trung (T2): Khu v�c B�c Trung b� t�ng ch�a n��c này phân b� trên di�n h�p không liên t�c thu�c Thanh Hóa, Ngh� An. L�u l��ng trong các m�ch l� th��ng có 2,5l/s. �ây là t�ng ch�a n��c trung bình, thu�c lo�i nh�t. Ngu�n cung c�p n��c cho t�ng này là n��c m�a trên các di�n l� và các t�ng ch�a n��c n�m trên.  TQng chba n-c trQm tích cacbonat Carbon - Pecmi không phân chia (C - P): T�ng ch�a n��c này phân b� trên di�n khá r�ng thu�c Thanh Hóa, Hà T�nh, Qu�ng Bình. Các m�ch l� có l�u l��ng dao ��ng t� 0,02 - 7,63l/s. �ây là t�ng ch�a n��c trung bình, n��c nh�t. Ngu�n cung c�p n��c cho t�ng này là n��c m�a trên các di�n l� và các t�ng ch�a n��c n�m trên.  TQng chba n-c trQm tích cacbonat Devon trung (D2): Ph�n phía B�c Trung b�, t�ng ch�a n��c này phân b� trên di�n h�p Thanh Hóa, Hà T�nh, Qu�ng Bình. L�u l��ng trong các m�ch l� kho�ng 0,1 - 35l/s, thu�c t�ng ch�a n��c trung bình, n��c nh�t. Ngu�n cung c�p n��c cho t�ng này là n��c m�a trên các di�n l� và các t�ng ch�a n��c n�m trên. 7. TQng chba n-c trong các thành to bi=n ch&t  TQng chba n-c trong các trQm tích bi=n ch&t ( - O1): T�ng ch�a n��c này phân b� trên di�n h�p � Thanh Hóa, Hà T�nh, Qu�ng Bình. L�u l��ng � các gi�ng dao ��ng t� 0,61 - 3,5l/s, ph� bi�n là 0,01 - 0,45l/s. �ây là t�ng ch�a n��c r�t giàu, n��c nh�t. Ngu�n cung c�p n��c cho t�ng này là n��c m�a trên các di�n l� và các t�ng ch�a n��c n�m trên.  TQng chba n-c á bi=n ch&t c; (PR - 1): T�ng ch�a n��c này phân b� ch� y�u � Thanh Hóa và Qu�ng Nam. Các gi�ng có l�u l��ng dao ��ng t� 0,02 - 0,65l/s, ph� bi�n là 0,01 - 0,45l/s. �ây là t�ng ch�a n��c nghèo, n��c thu�c lo�i nh�t. Ngu�n cung c�p n��c cho t�ng này là n��c m�a trên các di�n l� và các t�ng ch�a n��c n�m trên.
  36. Ch5ng II. Các y�u t� gây l� l�t các l�u v�c sông d�i duyên h�i mi�n Trung 149  TQng chba n-c á bi=n ch&t arkei - Cambri (AR - 1): Phân b� � Qu�ng Ngãi, Bình ��nh, Phú Yên. Các gi�ng có l�u l��ng dao ��ng t� 0,07 - 2,8l/s, hay g�p t� 0,1 - 1,0l/s. �ây là t�ng ch�a n��c nghèo, nh�t. Ngu�n cung c�p n��c cho t�ng này là n��c m�a trên các di�n l� và các t�ng ch�a n��c n�m trên. 8. TQng chba n-c d-i &t trong các xâm nhOp macma () Khu v�c B�c Trung b�, t�ng ch�a n��c này phân b� khá ph� bi�n nh�ng không liên t�c. Các gi�ng có l�u l��ng dao ��ng t� 0,02 - 0,65l/s, hay g�p 0,10 - 0,45l/s. �ây là t�ng ch�a n��c r�t nghèo và siêu nh�t. Khu v�c Nam Trung b�, t�ng ch�a n��c này phân b� � Qu�ng Ngãi, Bình ��nh, Phú Yên, Ninh Thu�n, Bình Thu�n. Các gi�ng có l�u l��ng dao ��ng t� 0,01 - 0,05 l/s, ph� bi�n 0,08 - 0,05 l/s, thu�c t�ng ch�a n��c nghèo và nh�t. Ngu�n cung c�p n��c cho t�ng này là n��c m�a trên các di�n l� và các t�ng ch�a n��c n�m trên. 2. 2. 2. M3i quan h gi6a n-c mBt - n-c d-i &t vi lM lt Quan h� gi�a n��c m�t và n��c d��i ��t có �nh h��ng t�i hình thành dòng ch�y l� trên sông. N�u kh� n�ng ch�a n��c c�a các t�ng n��c d��i ��t t�t s� làm gi�m l��ng dòng ch�y m�t, gi�m l��ng n��c sinh l�, h�n ch� ng�p l�t cho vùng ��ng b�ng. Khi l��ng m�a l�n x�y ra trên di�n r�ng thì các vùng núi kh� n�ng th�m n��c và gi� n��c kém do nh�ng nguyên nhân sau: • �� d�c l�n • �á ít n�t n�, kh� n�ng ch�a n��c kém • L�p v� phong hóa th��ng là h�t m�n nên ng�n c�n kh� n�ng th�m c�a n��c m�a. Các ��ng b�ng trên núi th��ng có thành ph�n là h�t thô nh� cát, cu�i, s�i kh� n�ng th�m n��c r�t t�t nh�ng l�i có b� dày m�ng nên ch�a n��c không �áng k�. ��a hình núi cao Tr��ng Sơn ch�y d�c b� bi�n c�a d�i duyên h�i mi�n Trung r�t thu�n l�i cho vi�c d�n n��c v� ��ng b�ng khi có l��ng m�a l�n, n��c d�n là nơi th�p nh�t ch�u �nh h��ng c�a l� và ng�p l�t. Vi�c nghiên c�u ��c tính ch�a n��c c�a các thành t�o b� r�i � ��ng b�ng ph�n nào cho ta th�y kh� n�ng ch�a và thoát n��c khi x�y ra l� l�t.
  37. 150 Nguy�n L�p Dân, Nguy�n Th� Th�o H�ơng, V� Th� Thu Lan 2. 2. 2. 1. Các trQm tích J tb không phân chia (Q) Phân b� trên di�n h�p � các thung l�ng sông mi�n núi, các s��n và rìa ��ng b�ng. Kh� n�ng th�m n��c t�t nh�ng kh� n�ng gi� n��c kém. ��ng thái c�a chúng bi�n ��i khá nhanh ph� thu�c vào m�c n��c c�a các sông su�i. Vào mùa m�a khi n��c sông lên cao thì m�c n��c ng�m r�t g�n v�i m�t ��t. Chi�u dày c�a các thành t�o này m�ng, nh� hơn 10m và h� s� l� h�ng l�n t� 14 - 47%, do v�y t�ng ch�a n��c trên h�u nh� không có kh� n�ng tích n��c khi có l� l�t. 2. 2. 2. 2. Các trQm tích Holocen (QIV) Các tr�m tích Holocen phân b� r�ng rãi � các ��ng b�ng d�i duyên h�i mi�n Trung (t� Thanh Hóa ��n Bình Thu�n). Trong mùa m�a, m�c n��c cách m�t ��t t� 1 - 3m tùy thu�c vào ��a hình. Nh�ng nơi có ��a hình cao m�c n��c ��t 3 - 5m. Mùa m�a do ��t �á có �� ng�m cao, sau nh�ng tr�n m�a l�n, t�ng ch�a n��c ���c bão hoà r�t nhanh, m�c n��c dâng cao g�n m�t ��t. Ven các sông l�n n��c d��i ��t trong tr�m tích �� t� có quan h� tr�c ti�p v�i sông. S� dao ��ng m�c n��c cùng nh�p biên �� m�c n��c sông. � vùng ven bi�n, g�ơng n��c d��i ��t có xu th� l�p l�i b� m�t ��a hình. ���ng phân th�y ch�y d�c theo ��nh c�a các d�i cát song song v�i b� bi�n. Ph�n phía ngoài ��nh, n��c thoát ra bi�n và ph�n phía trong ��nh n��c ch�y vào các tr�ng chân ��n cát. Xác ��nh l��ng n��c m�a ng�m xu�ng n��c d��i ��t có th� s� d�ng công th�c sau: Q = . F. X (4) Trong �ó:  - H� s� ng�m ph� thu�c vào thành ph�n th�ch h�c, l�p ph� th�c v�t. F : Di�n tích X : L��ng m�a Nh� v�y, l��ng n��c m�a ng�m xu�ng t�ng này trên cùng m�t di�n tích, ph� thu�c vào h� s� ng�m: • ��i v�i cát thì h� s� ng�m () dao ��ng t� 0,1 - 0,3. N�u l�y h� s� trung bình là 0,2 thì l��ng n��c th�m xu�ng n��c ng�m trong các c�n cát t� n��c m�a là kho�ng 20%. Ngoài ra l��ng n��c ng�m xu�ng còn ph� thu�c vào m�c n��c ng�m. N�u
  38. Ch5ng II. Các y�u t� gây l� l�t các l�u v�c sông d�i duyên h�i mi�n Trung 151 m�c n��c ng�m g�n m�t ��t thì l��ng ng�m coi nh� là không �áng k�. • ��i v�i nh�ng vùng có thành ph�n h�n t�p nh� cát pha, sét pha, sét thì h� s� ng�m ���c ch�n trong kho�ng 0,05 - 0,1. L��ng n��c có th� ng�m xu�ng ��t là 5 - 10% l��ng m�a rơi trên di�n tích 2. 2. 2. 3. Các trQm tích Pleitocen (QI - III) Các thành t�o ch� y�u n�m d��i tr�m tích Holocen � các ��ng b�ng B�c Trung b�. Khu v�c Nam Trung b� l� ra v�i di�n tích nh�, t�i ��ng b�ng Qu�ng Nam - �à N�ng di�n l� kho�ng 80km2, phía tây Th�ng Bình, Tam K� và th�m b�c III th��ng ngu�n sông Túy Loan, th�m bi�n b�c II � �à N�ng, �i�n Bàn, Th�ng Bình. T�i ��ng b�ng Qu�ng Ngãi, di�n phân b� là 853km2 trong �ó 570km2 b� ph�. ��ng b�ng Bình ��nh, di�n phân b� là 932km2 trong �ó di�n l� là 500km2. ��ng b�ng Phú Yên, di�n phân b� là 460km2 trong �ó ch� l� ra 80km2. Các ��ng b�ng còn l�i Khánh Hoà, Ninh Thu�n, Bình Thu�n di�n l� b�ng kho�ng 30% di�n tích phân b�. Nhìn chung tr�m tích Pleitocen � các ��ng b�ng t� Thanh Hóa ��n Ninh Thu�n ch� có di�n l� trung bình vào kho�ng 30% di�n tích phân b�. Thành ph�n c�a thành t�o này là cát cu�i s�i có ngu�n g�c tr�m tích sông bi�n. T�ng này có kh� n�ng ch�a n��c t�t h� s� th�m trung bình kho�ng 20 - 30mm/ngày, có nh�ng nơi lên t�i 30 - 50mm/ngày. M�c n��c d��i ��t trong t�ng này c�ng dao ��ng theo mùa. Mùa m�a th��ng cách m�t ��t trung bình 1,5 - 2m. N��c trong các tr�m tích này có quan h� tr�c ti�p và ch�t ch� v�i n��c sông và t�ng Holocen phía trên. V�i ��c tính thành ph�n h�t, tính th�m c�a t�ng Holocen thì h� s� ng�m tính trung bình cho c� t�ng là 0,15 t�ơng ��ơng v�i 15% c�a l��ng m�a (công th�c 4) Qua �ánh giá ��c �i�m các t�ng ch�a n��c xét m�i quan h� gi�a n��c m�t n��c ng�m v�i l� l�t trong d�i duyên h�i mi�n Trung cho th�y:  Trong vùng nghiên c�u t�n t�i khá nhi�u t�ng ch�a n��c khe n�t song kh� n�ng ng�m và tr� n��c kém do m�t �� khe n�t nh�, c�ng thêm vào �ó là �� d�c ��a hình l�n.
  39. 152 Nguy�n L�p Dân, Nguy�n Th� Th�o H�ơng, V� Th� Thu Lan  N��c d��i ��t trong các thành t�o b� r�i có m�i quan h� ch�t ch� v�i n��c m�a và n��c sông.  Các thành t�o tr�m tích b� r�i có h� s� ng�m l�n hơn so v�i các thành t�o ch�a n��c khe n�t. L��ng n��c ng�m có th� ��t t�i 30% ��i v�i các thành t�o cát và 10 - 15% ��i v�i các ��t �á lo�i cát pha. Tuy nhiên l��ng n��c có th� ch�a ���c trong ��i thông khí khi x�y ra l� l�t là không l�n, th��ng là vào mùa m�a thì chi�u dày ��i thông khí r�t nh� do m�c n��c ng�m dâng cao, l��ng m�a có th� tr� trong ��i thông khí là h�n ch�. 2. 3. �nh h��ng c�a th� nh��ng và l�p ph� th�c v�t ��n s� hình thành l� l�t dài duyên h�i mi�n Trung 2. 3. 1. JBc iam th; nh-lng 2. 3. 1. 1. Phân b3 Ha lý các n vH phát sinh &t P các tnnh duyên hi micn Trung Theo b�n �� ��t t� l� 1/500.000, d�i duyên h�i mi�n Trung bao g�m 12 nhóm ��t v�i 44 �ơn v� ��t khác nhau. Di�n tích l�n nh�t là ��t vàng �� và ��t xám th� hi�n �u th� ��t ��a thành trên s��n �ông c�a Tr��ng Sơn chi�m hơn 75%. L�p ph� ��i núi này nhi�u �o�n lan ra sát bi�n và chi�m m�t t� l� không nh� chi�u dài ���ng b�. Nhóm ��t phù sa có di�n tích l�n th� 2 trong khu v�c chi�m g�n 9%. Phù sa sông và bi�n h�n h�p phù sa sông bi�n c�a hàng ch�c h� th�ng sông ng�n d�c mi�n Trung, trong �ó 2 ��ng b�ng phù sa l�n nh�t khu v�c duyên h�i mi�n Trung là ��ng b�ng Tuy Hòa (Phú Yên) và ��ng b�ng Thanh Hóa. ��t phù sa phân b� ch� y�u � vùng c�a sông ven bi�n. Nhóm ��t có di�n tích ��ng th� 3 là nhóm ��t cát bi�n bao g�m c� các c�n cát, bãi cát chi�m g�n 5%. �ây là nhóm ��t ��c thù nh�t � d�i ven bi�n Vi�t Nam v�i 3 lo�i cát tr�ng - vàng - ��. C� n��c có hơn 530.000ha thì t�p trung ch� y�u � các t�nh duyên h�i mi�n Trung hơn 452.940ha. M�t khác �ây c�ng là nhóm ��t có chi�u dài ti�p giáp bi�n l�n nh�t. Là m�t �ơn v� ��t tr�, c�u trúc r�i r�c, kém �n ��nh nên các b� bi�n c�u t�o trên ��t cát r�t d� b� s�t l� khi x�y ra l� l�t.
  40. Ch5ng II. Các y�u t� gây l� l�t các l�u v�c sông d�i duyên h�i mi�n Trung 153 Bng 29: Các 5n vH phát sinh 3t di duyên hi mi!n Trung Di n tích 3t (ha) Theo FAO- TT Tên 3t Vi t Nam B�c Nam % so UNESCO Trung Trung T�ng v�i b� b� t�ng Arenosols I *3t cát biGn (C) 187765 265175 452940 4,97 (AR) 1. C�n cát tr�ng vàng 88125 74164 162289 2. C�n cát, bãi cát �� 76886 76886 3. ��t cát bi�n 99640 114125 213765 Salic *3t mUn (M và Mn, II Fluvisols 46183 49560 95743 1,05 Mm) (FLs) 4. ��t m�n sú v�t 74 4711 4785 5. ��t m�n nhi�u 7751 9086 16837 ��t m�n trung bình 6. 38358 35561 73919 và ít 7. ��t m�n ki�m 202 202 Thionic- *3t phèn (S và Sp, III Fluvisols 42129 7589 49718 0,55 Sj) (Flt) 8. ��t phèn ho�t ��ng 42129 7589 49718 *3t phù sa (P và Fluvisols IV 483371 317989 801360 8,80 Pc, Pg) (FL) 9. ��t phù sa chua 434332 276398 710730 10. ��t phù sa có ��m r� 49039 41595 90634 *3t glây - ly th[t Gleysols V 159735 103943 263678 2,89 (GL) (GL) 11. ��t glây chua 138661 98934 237595 12. ��t l�y th�t 21074 5009 26083 Andosols VI *3t á b]t (Rk) 2675 2675 0,03 (AN) 13. ��t �á b�t �i�n hình 2675 2675 14. ��t �en cacbonat 9089 9089 15. ��t �en glây 80 5833 5913 ��t nâu th�m trên 16. 16408 16408 bazan
  41. 154 Nguy�n L�p Dân, Nguy�n Th� Th�o H�ơng, V� Th� Thu Lan B8ng 29 (Ti=p theo) Di n tích 3t (ha) % Theo FAO- B^c Nam TT Tên 3t Vi t Nam so UNESCO Trung Trung TAng vi b+ b+ tAng Luvisols VII *3t en (R) 9169 22241 31410 0.34 (LV) *3t nâu vùng bán Lixisols VII 42330 42330 0.46 khô han (N) (LX) ��t nâu vùng bán 17. 42330 42330 khô h�n Acrisols VIII *3t xám (X) 3476442 3417782 6894224 75.7 (AC) 18. ��t xám trên Granit 216 216 19. ��t xám glây 1778 1778 ��t xám có t�ng 20. 42663 42663 loang l� 21. ��t xám b�c màu 297696 297696 22. ��t xám feralit (XF) 3084908 2850373 5935281 - XF trên �á sét 1284564 593904 1878468 - XF trên �á 713649 1886582 2600231 macma axit - XF trên �á cát 868999 130416 999415 - XF trên phù sa c� 54924 152909 207833 - XF nâu vàng trên 65848 65848 phù sa c� - XF bi�n ��i do 24446 10732 35178 tr�ng lúa - XF trên �á bi�n 138299 138299 ch�t ��t xám feralit mùn 23. 346877 268993 615870 trên núi (XFh) - XFh trên �á sét 100981 39430 140411 - XFh trên �á 149271 225063 374334 macma axit - XFh trên �á cát 96625 4500 101125
  42. Ch5ng II. Các y�u t� gây l� l�t các l�u v�c sông d�i duyên h�i mi�n Trung 155 B8ng 29 (Ti=p theo) Di n tích 3t (ha) % Theo FAO- B^c Nam TT Tên 3t Vi t Nam so UNESCO Trung Trung TAng vi b+ b+ tAng Ferralsols X *3t c (F) 199481 86632 286113 3.14 (FR) ��t nâu �� trên 24. macma bazơ, trung 181929 181929 tính và �á vôi ��t nâu �� trên 25. macma bazơ, trung 127051 39713 166764 tính - ��t nâu �� trên 20826 20826 bazan - ��t nâu vàng trên 9630 45719 55349 �á bazan - ��t nâu �� trên 36299 1200 37499 �á vôi - ��t mùn �� vàng 5675 5675 trên �á vôi *3t mùn alit núi Alisols X 4650 4650 0.05 cao (A) (AL) 26. ��t mùn alit núi cao 4650 4650 *3t xói mòn tr5 sci Leptosols XI 137536 46628 184164 2.02 á (E) (LP) ��t xói mòn trơ s�i 27. 137536 46628 184164 �á C+ng 3t 4749136 4359149 9108285 100 Sông, su�i, ao h� 107587 63855 171442 Núi �á 259654 65105 324759 TAng di n tích t< 5116477 4518650 9635127 nhiên X�p th� t� các nhóm ��t � d�i duyên h�i mi�n Trung theo di�n tích xu�t hi�n gi�m d�n nh� sau: • ��t xám (Ac) chi�m 75,7% di�n tích toàn d�i duyên h�i mi�n Trung • ��t phù sa (FL) chi�m 8,8% di�n tích
  43. 156 Nguy�n L�p Dân, Nguy�n Th� Th�o H�ơng, V� Th� Thu Lan • ��t cát bi�n (AR) chi�m 4,97% di�n tích • ��t Glây – l�y th�t (GL) chi�m 2,89% di�n tích • ��t xói mòn trơ s�i �á (Lp) chi�m 2,02% di�n tích • ��t m�n (FLs) chi�m 1,05% di�n tích • Riêng khu v�c Nam Trung b� có thêm ��t cát ��, ��t nâu bán khô h�n và ��t m�n ki�m (b�ng 29). 2. 3. 1. 2. JBc tính phát sinh và thoái hóa &t di duyên hi micn Trung C�u trúc th� nh��ng c�a d�i duyên h�i mi�n Trung ���c phân thành 3 d�ng:  Các nhóm ��t hình thành t�i ch� (��t ��a thành) bao g�m ��t �� vàng, ��t xám b�c màu, ��t mùn vàng �� trên núi chi�m g�n 80%. M�u ch�t thành t�o các nhóm ��t này ch� y�u trên �á macma axit và �á cát c�a s��n �ông Tr��ng Sơn. B�i v�y h�u h�t các �ơn v� ��t có thành ph�n cơ gi�i nh� ��n trung bình. Cùng v�i �i�u ki�n ��a hình ��i núi d�c có mùa m�a t�p trung, ��t b� r�a trôi m�nh d�n ��n t�ng ��t m�ng, nhi�u nơi trơ s�i �á. Di�n tích ��t xói mòn trơ s�i �á � khu v�c chi�m trên 184.000ha, kh� n�ng tr� �m và �i�u ti�t n��c kém. ��ng th�i khi l� l�t x�y ra d� gây xói l�, vùi l�p ��t canh tác b�ng các dòng s�i �á (B�ng 30, 31). Di�n tích ��t d�c trên 250 chi�m t� l� trên 51%, ��c bi�t Ngh� An trên 63% và Qu�ng Nam, �à N�ng trên 72%. Ti�m n�ng xói mòn ��t r�t l�n.  ��t th�y thành do b�i t� c�a sông bi�n chi�m 18,04% phân b� � vùng ��ng b�ng duyên h�i. ��ng b�ng d�ng thung l�ng chân núi h�p m� ra phía bi�n. H�u h�t l�p phù sa b�i có thành ph�n cơ gi�i nh� ��n trung bình do v�t li�u b�i t� giàu Si02 và thô. Nhi�u nơi l�p b�i t� n�m trên n�n sét không th�m n��c. ��ng th�i � chính t�ng phù sa do canh tác lâu ��i �ã t�o nên "t�ng �� cày" ch�t xít nh� m�t m�t ch�n c�n tr� quá trình th�m và tiêu thoát n��c, nh�t là mùa l� l�t.  Nhóm ��t phong thành bao g�m các c�n cát, bãi cát tr�ng, ��, vàng là ��c thù c�a c�u trúc th� nh��ng vùng nghiên c�u. Nhóm này chi�m di�n tích 452.940ha t�ơng �ng 4,97% di�n tích t� nhiên c�a vùng, song chi�m t�i 58% t�ng di�n tích ��t cát c�
  44. Ch5ng II. Các y�u t� gây l� l�t các l�u v�c sông d�i duyên h�i mi�n Trung 157 n��c. ���c sóng và gió bi�n vun ��p, các c�n cát hình thành d�ng ��i và dãy ��i ch�y song song ���ng b� bi�n nh� nh�ng con �ê t� nhiên ng�n ���ng thoát l� c�a ��ng b�ng. Có nh�ng vùng ��i cát cao hơn 150m nh� � B�c Bình (Bình Thu�n). Các c�n cát tr�ng vàng có di�n tích hơn 145.000ha và ��c bi�t t�p trung � Ninh Thu�n, Bình Thu�n t�i hơn 77.000ha cát ��. M�i vùng h� l�u c�a sông ven bi�n ��u có d�i c�n cát ch�y song song v�i ���ng b� bi�n. Thành ph�n cát bi�n ch� y�u là th�ch anh h�t m�n có c�p h�t t� 0,2 - 1,0mm. Vào mùa khô hi�n t��ng cát bay và mùa m�a cát ch�y vùi l�p ��t phù sa sâu trong ��t li�n, l�p các ph�n c�a sông. �ó chính là m�t trong nh�ng nguyên nhân làm t�ng c��ng h�u qu� c�a thiên tai l� l�t. Bng 30: Di n tích 3t Ha thành và 3t thfy thành (có kh n@ng nggp l[t) ; các t>nh di duyên hi mi!n Trung TAng *3t Ha thành *3t thfy thành di n TT T>nh tích (*) ha F (ha) %F F (ha) %F 1 Thanh Hóa 1035955 805810 77.78% 230145 22.22% 2 Ngh� An 1575366 1356766 86.12% 218600 13.88% 3 Hà T�nh 583456 420995 72.16% 162461 27.84% 4 Qu�ng Bình 633430 513991 81.14% 119439 18.86% 5 Qu�ng Tr� 446966 364806 81.62% 82160 18.38% 6 Th�a Thiên - Hu� 473963 374840 79.09% 99123 20.91% Qu�ng Nam-�à 7 N�ng 1144624 993512 86.80% 151112 13.20% 8 Qu�ng Ngãi 495031 423265 85.50% 71766 14.50% 9 Bình ��nh 574320 448741 78.13% 125579 21.87% 10 Phú Yên 505071 443467 87.80% 61604 12.20% 11 Khánh Hòa 520722 453597 87.11% 67125 12.89% 12 Ninh Thu�n 337669 303432 89.86% 34237 10.14% 13 Bình Thu�n 781712 561950 71.89% 219762 28.11% TAng c+ng 9108285 7465172 81.96% 1643113 18.04% * T;ng din tích tro sông su3i, núi á, o
  45. 158 Nguy�n L�p Dân, Nguy�n Th� Th�o H�ơng, V� Th� Thu Lan Nh� v�y �i�u ki�n phát sinh và thoái hóa ��t c�ng nh� c�u trúc th� nh��ng d�i duyên h�i mi�n Trung �ã ch�a ��ng nguy cơ c�a quá trình l� l�t [33]. Các quá trình phát sinh và thoái hóa ��t di�n ra theo nh�p �i�u mùa. Mùa m�a di�n ra các quá trình xói mòn, r�a trôi, s�t l�, cát ch�y, vùi l�p do n��c m�a, n��c sông bi�n, còn mùa khô là các quá trình cát bay, nhi�m m�n và hoang m�c hóa. Tính ch�t khô �m theo chu k� �ã làm t�ng c��ng quá trình laterit thành t�o �á ong k�t von làm gi�m kh� n�ng th�m ��ng n��c. Làm cho vai trò thu gi�, �i�u ti�t n��c c�a th� nh��ng r�t kém, kh� n�ng xu�t hi�n l� l�t r�t l�n. Bng 31: Di n tích 3t d8c và 3t có tng mcng Di duyên hi mi!n Trung 0 T�ng *3t tng mcng 25 TT T�nh di�n tích (*) ha %/T�ng DT* ha %/T�ng DT* 1 Thanh Hóa 1035955 48962 4.73% 616685 59.53% 2 Ngh� An 1575366 308564 19.59% 1003638 63.71% 3 Hà T�nh 583456 158305 27.13% 239671 41.08% 4 Qu�ng Bình 633430 356537 56.29% 282111 44.54% 5 Qu�ng Tr� 446966 188183 42.10% 177963 39.82% 6 Th�a Thiên - Hu� 473963 216663 45.71% 269231 56.80% 7 QN - �N 1144624 218757 19.11% 825424 72.11% 8 Qu�ng Ngãi 495031 290841 58.75% 281851 56.94% 9 Bình ��nh 574320 236473 41.17% 249772 43.49% 10 Phú Yên 505071 280329 55.50% 183468 36.33% 11 Khánh Hòa 520722 277798 53.35% 296813 57.00% 12 Ninh Thu�n 337669 77808 23.04% 124233 36.79% 13 Bình Thu�n 781712 115209 14.74% 152655 19.53% TAng c+ng 9108285 2774429 30.46% 4703515 51.64% (*) T;ng din tích &t tro sông su3i, núi á, o
  46. Ch5ng II. Các y�u t� gây l� l�t các l�u v�c sông d�i duyên h�i mi�n Trung 159 2. 3. 1. 3. C&u trúc th; nh-lng di *ng b_ng duyên hi micn Trung Qua kh�o sát c�u trúc ��t � khu v�c h� l�u các sông, thu�c ��ng b�ng duyên h�i mi�n Trung cho th�y: ��u có d�ng b�n tr�ng v�i 3 phía là ��t ��a thành ��i núi d�c, phía �ông ven bi�n là ��t phong thành g�m các c�n cát, bãi cát, còn � gi�a là ��t th�y thành b�i t� phù sa sông su�i. ��ng b�ng phù sa, ��t canh tác chính l�i là nơi t� th�y. Di�n tích t� th�y nh� hơn hàng ch�c l�n so v�i l�u v�c h�ng n��c, do v�y m�a l�n d� gây l� l�t. D�i duyên h�i mi�n Trung có b�n ��ng b�ng l�n g�n v�i các l�u v�c sông có di�n tích l�n hơn 10.000km2 (sông Mã - ��ng b�ng Thanh Hóa, sông Lam - ��ng b�ng Ngh� An, sông Thu B�n - Vu Gia - ��ng b�ng Qu�ng Nam và sông Ba - ��ng b�ng Tuy Hòa). T�i �ây di�n tích ��t phù sa l�n, các c�n cát th�p h�p. Phía �ông ��ng b�ng ���c m� ra phía bi�n, kh� n�ng thoát l� nhanh hơn. Hàng lo�t l�u v�c sông có di�n tích t� 1.000 - 3.000 km2 t�o ra các ��ng b�ng Qu�ng Tr�, Th�a Thiên - Hu�, Tam K�, Qu�ng Ngãi, Phù M�, Phù Cát, Tuy An, Phan Rang, Phan Thi�t T�i các ��ng b�ng này di�n tích ��t phù sa và ��t cát bi�n t�ơng ��ơng. ��c bi�t th��ng có các c�n cát l�n, d�ng dãy ��i ch�n phía bi�n, nên kh� n�ng xu�t hi�n l� l�t l�n và tiêu thoát n��c ch�m. C�u trúc th� nh��ng h� l�u các sông nh� � khu v�c th��ng ch� y�u là ��t ��a thành và ��t phong thành. ��t phù sa th�y thành th��ng h�p, vì v�y nguy cơ l� l�t l�n, song tiêu thoát n��c nhanh. ��t và n��c là 2 d�ng tài nguyên thiên nhiên quý giá có m�i quan h� kh�ng khít v�i nhau. L� l�t �ã làm gi�m �� phì nhiêu c�a ��t, phá v� c�u trúc th� nh��ng. Song b�n thân các �i�u ki�n phát sinh thoái hóa ��t khu v�c cùng hi�n tr�ng s� d�ng ��t c�ng góp ph�n làm gia t�ng l� l�t và t�ng c��ng tính kh�c li�t c�a chúng. C�u trúc th� nh��ng 14 t�nh d�i duyên h�i mi�n Trung ���c hình thành trong �i�u ki�n khí h�u nhi�t ��i gió mùa, song s� phân hóa mùa (mùa m�a và mùa khô) sâu s�c c�ng v�i y�u t� ki�n t�o, ��a m�o, ��c bi�t là s� t�ơng tác c�a quá trình sông - bi�n - l�c ��a �ã phát sinh nhi�u �ơn v� ��t ��c thù. H� th�ng sông ngòi d�i duyên h�i mi�n Trung ph�n l�n ch�y theo h��ng Tây - �ông, m�t s� ít ch�y theo h��ng tây b�c - �ông nam và �� ra bi�n �ông. Do ��a hình d�c, các sông ng�n, t�c ��
  47. 160 Nguy�n L�p Dân, Nguy�n Th� Th�o H�ơng, V� Th� Thu Lan dòng ch�y m�nh gây nên xói l� bóc mòn � vùng núi. Sóng và gió bi�n c�ng là y�u t� quan tr�ng trong quá trình thành t�o ��t bãi b�i ven bi�n. Do sóng v� b� liên t�c ngày �êm b�i ��p lên b� các v�t li�u m�n và thô. Các v�t li�u m�n và nh� ���c sóng ��y �i xa vào sâu trong ��t li�n, nơi có b� bi�n th�p. Các v�t li�u thô, n�ng sóng ��y vào b� g�n hơn. D�n d�n t�o nên các c�n cát ven bi�n. Khi c�n cát cao t�i m�c thoát kh�i �nh h��ng c�a sóng bi�n, gió l�i ti�p t�c th�i và vun các c�n cát lên cao mãi và ��y c�n cát l�n d�n vào phía trong. Các c�n cát này có nơi cao 10 – 15 m nh� � Qu�ng Bình, Qu�ng Ngãi và Bình ��nh, có nơi cao 40 - 50m nh� các c�n cát ven bi�n Ninh Thu�n, Bình Thu�n. Phía trong các c�n cát, ��n cát là các ��m tr�ng bùn nhão, gây úng ng�p c�c b�, gi�m kh� n�ng tiêu thoát l�. S� gi�m sút tài nguyên ��t và b�t �n ��nh môi tr��ng c�a vùng th�c s� báo ��ng. H�u h�t các vùng ven bi�n theo c�u trúc ��t ��u có nguy cơ xói l�, hoang m�c hóa và ng�p l�t. Nh� v�y, ngoài ch� �� m�a mùa t�p trung, c�u trúc th� nh��ng �ã làm t�ng c��ng nguy cơ l� l�t ���c th� hi�n � các m�t sau:  Di�n tích ��t núi d�c, t�ng m�ng, làm cho kh� n�ng �i�u ti�t n��c l�u v�c kém. Nh�t là l�p ph� th�c v�t b� tàn phá làm cho t�c �� n��c d�n v� ��ng b�ng nhanh và l�n.  ��ng b�ng h�p, l�i b� các g� ��nh cát ch�n ngang l�i thoát n��c, cát b�i l�p c�a sông làm cho khó thoát n��c, do �ó h�u h�t các ��ng b�ng c�a sông duyên h�i mi�n Trung ��u có kh� n�ng l� l�t l�n.  Do khai thác ��t, phá r�ng ki�t qu� nên phía Tây các vùng ��ng b�ng th��ng là d�i ��t b�c màu, kém v� dinh d��ng, c�u trúc ��t có chi�u h��ng kém, không có kh� n�ng th�m gi� n��c nên l�p ph� th�c v�t nghèo nàn, do �ó n��c m�a t� do ch�y � ven chân các ��i cát t�o l� l�t c�c b�. 2. 3. 2. JBc iam lp ph/ thIc vOt di duyên hi micn Trung Th�m th�c v�t c�a các l�u v�c sông thu�c d�i duyên h�i mi�n Trung khá phong phú v� ki�u lo�i. D��i �nh h��ng c�a khí h�u �m và s� phân hóa c�a ��a hình, th�m th�c v�t nguyên sinh trên ��t ��a
  48. Ch5ng II. Các y�u t� gây l� l�t các l�u v�c sông d�i duyên h�i mi�n Trung 161 ��i g�m: r�ng kín cây lá r�ng th��ng xanh nhi�t ��i �m d��i �� cao 800 - 900m, r�ng kín cây lá r�ng th��ng xanh á nhi�t ��i �m � �� cao trên 800 - 900m ��n 1.600 - 1.700m và r�ng kín cây lá r�ng th��ng xanh ôn ��i � �� cao trên 1.600 - 1.700m. D��i tác ��ng khai phá c�a con ng��i, t� các ki�u th�m trên �ã hình thành hàng lo�t các ki�u th�m th� sinh, nh� r�ng tre n�a, tr�ng cây b�i th� sinh, tr�ng c� th� sinh và th�m th�c v�t tr�ng, nh� lúa, các lo�i r�ng tr�ng, hoa màu, n�ơng r�y, cây công nghi�p, các cây tr�ng trong các khu dân c�. Trên ��t cát phi ��a ��i có tr�ng cây b�i, c� th� sinh thay th� các ki�u r�ng th�p v�i b� lá c�ng thích �ng v�i khô h�n. Trên ��t n�i ��a ��i có r�ng ng�p n��c ng�t và r�ng ng�p m�n. Các khu v�c h�u nh� không có th�m th�c v�t, ch� có di�n tích nh� trong khu v�c nghiên c�u. Các ki�u th�m trên ���c mô t� trình t� t� phân b�, �i�u ki�n sinh thái, c�u trúc và sơ l��c ��nh tính m�c �� �i�u ti�t n��c c�a chúng trong l�u v�c. 2. 3. 2. 1. JBc iam lp ph/ thIc vOt di duyên hi micn Trung D�a trên b�n �� th�m th�c v�t t� l� 1/500.000, các lo�i th�m � d�i duyên h�i mi�n Trung bao g�m: A. Th�m th�c v�t t� nhiên A. 1. Thm thIc vOt vành ai nhit i A. 1. 1. Thm thIc vOt trên &t Ha i R_ng kín cây lá r(ng thWng xanh nhi/t '6i am trên các 'á mb không ph8i 'á vôi: Th�m r�ng này ���c phân b� trong l�u v�c sông Mã, sông Chu các khu r�ng t�t còn có � khu v�c Cúc Ph�ơng, trong các thung l�ng có ��t d�c t� sâu dày; phía Tây r�ng có � Quan Hóa, Quan Sơn, Bá Th��c và trên ��a ph�n Lào; phía Nam r�ng còn r�t t�t � khu v�c núi Phu Ho�t. R�ng phân b� � nh�ng nơi có nhi�t �� không khí trung bình n�m trên 200C và l��ng m�a trung bình n�m trên 1.500mm. Các khu r�ng t�t th��ng có �� che ph� ��t x�p x� 100%. C�u trúc ph�c t�p cùng v�i sinh kh�i l�n, t�ng th�m m�c, t�ng ��t dày có s�c th�m r�t l�n �ã t�o kh� n�ng �i�u ti�t n��c c�a r�ng cho l�u v�c. Ngày nay các khu r�ng t�t nh� �ã mô t� h�u nh� còn r�t ít, ph�n l�n là r�ng th� sinh. Nh�ng khu r�ng còn ch�a b� con ng��i khai thác có c�u trúc nhi�u t�ng tán, t�ng phi�n t�o nên �� che ph� kín
  49. 162 Nguy�n L�p Dân, Nguy�n Th� Th�o H�ơng, V� Th� Thu Lan V� �� che ph� chung thì các lo�i r�ng th� sinh v�n ��t g�n 100% nh�ng m�c �� r�m, sinh kh�i trên m�t ��t, t�ng th�m m�c và �� dày t�ng ��t ��u �ã b� gi�m �i làm gi�m kh� n�ng �i�u ti�t n��c c�a r�ng. R_ng kín cây lá r(ng thWng xanh nhi/t '6i am trên 'á vôi: Lo�i r�ng này ���c phân b� � các khu v�c �á vôi phân b� � B�c Trung b� nh� vùng Cúc Ph�ơng, vùng �á vôi Hoà Bình - B�c Thanh Hóa, khu v�c Tây Ngh� An thu�c Ngh�a �àn, Qu� Châu, kh�i núi Phong Nha - K� Bàng � Tây Qu�ng Bình và r�i rác thành các m�nh nh� � các nơi khác. C�ng nh� tình hình chung, r�ng trên núi �á vôi c�ng �ã b� khai thác m�nh m�. Các khu r�ng t�t ch� còn di�n tích nh� � các ��a hình khó khai thác hay thu�c các khu b�o t�n. Có th� th�y r�ng và ��t trên các vùng �á vôi ít có giá tr� �i�u ti�t n��c l�u v�c, do �á vôi có nhi�u khe n�t. R_ng kín cây lá r(ng rKng lá nhi/t '6i hi am: Hi�n nay r�ng còn có di�n tích �áng k� � Tây Ngh� An (huy�n Con Cuông, T�ơng D�ơng), Khánh Hoà, Ninh Thu�n (khu Kalông – Sông Mao), Núi Chúa, Bình Thu�n (khu Bi�n B�c - Núi Ông), Tây Ngh� An. C�u trúc r�ng r�ng lá cùng v�i l�p ��t d��i r�ng có tác d�ng �i�u ti�t n��c t�t. Các cây r�ng lá th��ng có b� lá ��y �� vào ��u mùa m�a t�o nên �� kín, r�m c�a r�ng. R_ng tha hi khô nhi/t '6i: Rong th-a cây lá rng: R�ng phân b� � nơi khí h�u có mùa khô kéo dài nhi�u tháng nh� khu v�c Ayun pa trên các th�m phù sa c�, vùng Tây Ninh Thu�n, Bình Thu�n trên các m�t b�ng tr��c núi, vùng th�p � Tây Phú Khánh. Mùa khô x�y ra vào mùa nóng và có ��n 1 - 2 tháng không có m�a. ��t d��i r�ng là phù sa c� có t�ng m�ng nghèo, ng�p n��c ng�n vào mùa m�a. Rong th-a cây lá kim: R�ng phân b� � nơi khí h�u có mùa khô kéo dài nhi�u tháng trùng v�i mùa nóng, có ��n 1 - 2 tháng ki�t (vùng núi Tây Ninh Thu�n, Bình Thu�n). T� �� cao 600 - 700 m b�t ��u th�y có r�ng cây lá kim v�i �u th� c�a thông hai lá. T� trên 1.000 m b�t ��u th�y �u th� c�a thông 3 lá. R�ng th�a phân b� � các khu v�c có l��ng m�a nh�, d��i 1.500mm/n�m và t�p trung trong th�i gian vài tháng, c�u trúc c�ng
  50. Ch5ng II. Các y�u t� gây l� l�t các l�u v�c sông d�i duyên h�i mi�n Trung 163 nh� l�p ��t d��i r�ng có nh�ng �nh h��ng l�n ��n cán cân n��c trong l�u v�c. So v�i r�ng th��ng xanh r�ng lá, sinh kh�i c�a r�ng th�a th�p, ��t d��i r�ng m�ng, c�ng trên b� m�t và s�i s�n. N��c th��ng t�o dòng ch�y m�t sau m�a, �ôi khi ng�p úng trong th�i gian ng�n. R_ng tre nea the sinh: R�ng tre n�a ���c hình thành do vi�c khai thác các cây g� c�a r�ng lá r�ng, r�ng r�ng lá. R�ng th�a khi t�ng cây g� b� khai thác th��ng hình thành r�ng Le (Oxytenanthera). R�ng tre n�a ph� bi�n � Thanh Hóa, Nam Trung b�. Các khu v�c Qu�ng Bình, Th�a Thiên - Hu�, Qu�ng Nam, Qu�ng Ngãi chúng ch� có di�n tích nh�. Tr8ng cây bKi the sinh: Phân b� r�ng rãi trong khu v�c nghiên c�u. Tr�ng cây b�i th� sinh hình thành trên các ��t r�ng b� khai thác làm n�ơng r�y sau �ó b� hoang. Thành ph�n loài khá �a d�ng vì tr�ng cây b�i có ngu�n g�c t� nhi�u ki�u r�ng khác nhau: t� r�ng lá r�ng th��ng xanh, r�ng r�ng lá, r�ng th�a cây lá r�ng, thêm vào ��y tính ch�t c�a t�ng d��i tr�ng cây b�i l�i khá �a d�ng ph� thu�c vào m�c �� canh tác tr��c �ây. C�u trúc c�a tr�ng cây b�i c�ng tùy thu�c vào tính ch�t c�a t�ng ��t. Trên ��t có t�ng dày c�a chúng cao 4 - 8m và có �� che ph� kín, trên ��t m�ng chúng có �� cao 1 - 4m che ph� th�a. Nói chung, tr�ng cây b�i ��u �i�u ti�t n��c kém. Sinh kh�i th�p, t�ng ��t m�ng ho�c s�i s�n �ã h�n ch� kh� n�ng gi� và th�m n��c. Tr8ng cg the sinh: Tr�ng c� th� sinh hình thành do vi�c khai thác r�ng hay tr�ng cây b�i làm ��t canh tác. Tr�ng c� phân b� r�i rác kh�p trên toàn d�i. Quy mô v� di�n tích chúng không l�n b�ng tr�ng cây b�i, có l� do quá trình tái sinh c�a cây b�i khá nhanh nên chúng l�n d�n di�n tích c�a tr�ng c�, các ki�u th�m th�c v�t trên ��t ��a ��i chi�m m�t di�n tích l�n � d�i ven bi�n nh�ng hi�n nay r�ng ch� chi�m m�t di�n tích nh�, ph�n l�n di�n tích là tr�ng cây b�i và tr�ng c� th� sinh. A.1. 2. Thm thIc vOt trên &t phi Ha i ��t phi ��a ��i có di�n tích �áng k� trong d�i duyên h�i mi�n Trung. M�c dù tính ch�t ��t b�t l�i cho th�m th�c v�t, nh�ng vai trò c�a th�m th�c v�t � �ây l�i r�t quan tr�ng ��i v�i môi tr��ng chung. D�i cát ven bi�n ti�p xúc tr�c ti�p v�i các vùng bãi b�i. Tính �n ��nh c�a vùng ��t cát không l�n. S� di ��ng c�a cát th��ng kéo