Giáo trình Ngôn ngữ Tiếng Việt (Phần 1)

Nội dung text: Giáo trình Ngôn ngữ Tiếng Việt (Phần 1)

1. 國立高雄大學 東亞語文學東亞語文學系系系系 Giáo trình: 越語語言學概論 (1) Giáo viên: Nguy ễn Th ị M ỹ H ươ ng 1
2. 課程大綱 Đề c ươ ng BÀI 1: NGÔN NG Ữ VÀ NGÔN NG Ữ H ỌC 1 . Khái ni ệm ngôn ng ữ: 2. M ối quan h ệ gi ữa Ngôn ng ữ và l ời nói 3. Đối t ượng nghiên c ứu c ủa Ngôn ng ữ h ọc: 1. Nhi ệm v ụ nghiên c ứu c ủa ngôn ng ữ h ọc 6. Các b ộ môn c ủa ngôn ng ữ h ọc 7. Ngôn ng ữ h ọc v ới vi ệc d ạy ti ếng Vi ệt và ngo ại ng ữ Bài 2. B ẢN CH ẤT VÀ CH ỨC N ĂNG I B ản ch ất c ủa Ngôn ng ữ 1.Ngôn ng ữ là m ột hi ện t ượng xã h ội : Ngôn ng ữ (NN) g ắn bó v ới đời s ống con ng ười, đồng 2. NN là m ột hi ện t ượng xã h ội đặc bi ệt II . Ch ức n ăng c ủa Ngôn ng ữ 1.NN là ph ươ ng ti ện giao ti ếp quan tr ọng nh ất c ủa loài ng ười 2. NN là ph ươ ng ti ện c ủa t ư duy BÀI 3: NGÔN NG Ữ LÀ H Ệ TH ỐNG TÍN HI ỆU 1 . H ệ th ống k ết c ấu (c ấu trúc) c ủa NN 2.Các đơ n v ị ch ủ y ếu trong h ệ th ống - k ết c ấu c ủa NN 3. Các quan h ệ ch ủ y ếu trong h ệ th ống k ết c ấu NN. 2
3. 4. Ngôn ng ữ là m ột h ệ th ống tín hi ệu đặc bi ệt 4 . 1. Khái ni ệm v ề h ệ th ống tín hi ệu: 4.2 Điều ki ện tho ả mãn c ủa tín hi ệu: 4.3 B ản ch ất tín hi ệu c ủa NN: 5. Các đặc điểm c ủa h ệ th ống tín hi ệu NN : 5.1. Tính ph ức t ạp, nhi ều t ầng b ậc 5.2. Tính đa tr ị c ủa tín hi ệu NN 5.3. Tính độc l ập c ủa tín hi ệu NN 5.4. Tính n ăng s ản c ủa tín hi ệu NN 5.5. Tính b ất bi ến và kh ả bi ến c ủa tín hi ệu NN 6. H ệ th ống c ấp độ và c ấu trúc 6.2 H ệ th ống c ấu trúc: H ệ th ống và c ấu trúc liên quan ch ặt ch ẽ nhau. I. Phân lo ại Ngôn ng ữ theo ngu ồn g ốc Bài 4. NG Ữ ÂM VÀ NG Ữ ÂM H ỌC I. Âm thanh c ủa NN 1. Âm thanh là ch ất li ệu t ất y ếu c ủa NN II . c ơ s ở c ủa ng ữ âm 1.Nh ững c ơ s ở t ự nhiên c ủa ng ữ âm 2. C ơ s ở sinh lý c ủa ng ữ âm: 3. Nh ững c ơ s ở xã h ội c ủa ng ữ âm 3
4. III . Khoa h ọc v ề ng ữ âm IV . Đơ n v ị ng ữ âm 1 . Các đơ n v ị đoạn tính 2. Các đơ n v ị siêu đoạn tính 3. S ự bi ến đổi ng ữ âm Bài 5. ÂM TI ẾT TI ẾNG VI ỆT 1. Âm đầu 2. Âm đệm 3. Âm chính 4. Âm cu ối Bài 6. HỆ TH ỐNG ÂM V Ị TI ẾNG VI ỆT VÀ BI ẾN TH Ể C ỦA NÓ 1.Thanh điệu 2.Tr ọng âm ti ếng Vi ệt 3. Ng ữ điệu ti ếng Vi ệt Bài 7. CH Ữ VI ẾT VÀ CHÍNH T Ả 1. V ấn đề ch ữ vi ết 2. Ch ữ vi ết ti ếng Vi ệt 2.V ấn đề chính t ả Bài 8. T Ừ V ỰNG 1. Khái ni ệm t ừ v ựng : 4
5. 2. C ấu t ạo t ừ 3. Các ph ươ ng th ức c ấu t ạo t ừ : 4. Ngh ĩa c ủa t ừ 5.S ự bi ến đổi ý ngh ĩa c ủa t ừ 6. Các lo ại ngh ĩa trong t ừ nhi ều ngh ĩa 7. Các ph ươ ng th ức bi ến đổi ngh ĩa c ủa t ừ (ph ưong th ức chuy ển ngh ĩa) 2. Các l ớp t ừ v ựng và c ơ s ở phân l ớp 3.Thu ật ng ữ BÀI 9. QUAN H Ệ NG Ữ PHÁP (C ấu trúc ng ữ pháp ) 1. Quan h ệ ch ủ - v ị 2.Tính t ầng b ậc c ủa các quan h ệ ng ữ pháp trong câu 3. Đơ n v ị ng ữ pháp 4 . Câu BÀI 10. HÀNH ĐỘNG NGÔN T Ừ TR ỰC TI ẾP VÀ GIÁN TI ẾP 1. Hành động ngôn t ừ tr ực ti ếp 2. Hành động ngôn t ừ gián ti ếp BÀI 11. LÝ THUY ẾT H ỘI THO ẠI 1.Giao ti ếp h ội tho ại 2.Các y ếu t ố trong c ấu trúc c ủa h ội tho ại. 3. C ặp tho ại 5
6. 4. Câu đáp được ưu tiên 5. S ự trao đáp và th ươ ng l ượng h ội tho ại 6. Nh ững l ời ướm 7. Nh ững y ếu t ố phi l ời trong cu ộc tho ại 6
7. KHÁI NI ỆM NGÔN NG Ữ H ỌC BÀI 1: NGÔN NG Ữ VÀ NGÔN NG Ữ H ỌC 1 . Khái ni ệm ngôn ng ữ: Ngôn ng ữ (NN) là m ột h ệ th ống các đơ n v ị (âm v ị, hình v ị, t ừ, câu) và nh ững quy t ắc k ết h ợp để t ạo thành l ời nói trong giao ti ếp. Nh ững đơ n v ị NN và quy t ắc k ết hợp các đơ n v ị NN để t ạo thành l ời nói được c ộng đồng s ử d ụng NN ấy quy ước và được ph ản ánh trong ý th ức c ủa h ọ . 2. M ối quan h ệ gi ữa Ngôn ng ữ và l ời nói Ngôn ng ữ và l ời nói có s ự g ắn bó ch ặt ch ẽ v ới nhau: NN được hi ện th ực hóa trong l ời nói và l ời nói chính là NN đang ho ạt động . L ời nói v ừa mang tính cá nhân c ủa ng ười sử d ụng v ừa mang tính xã h ội c ủa c ộng đồng ngôn ng ữ . 3. Đối t ượng nghiên c ứu c ủa Ngôn ng ữ h ọc: Ngôn ng ữ h ọc là m ột khoa h ọc nghiên c ứu v ề Ngôn ng ữ. Ngôn ng ữ có th ể t ồn tại hai tr ạng thái : tr ạng thái động và tr ạng thái tĩnh 3. Nhi ệm v ụ nghiên c ứu c ủa ngôn ng ữ h ọc – Miêu t ả, tái l ập và làm l ịch s ử cho t ất c ả các ngôn ng ữ: xác định ngu ồn g ốc, h ọ hàng c ủa các ngôn ng ữ. - Miêu t ả nh ững quy lu ật n ội t ại tác động trong n ội b ộ m ột ngôn ng ữ và gi ữa các 7
8. ngôn ng ữ. - Nghiên c ứu nh ững quy lu ật n ội t ại tác động trong n ội b ộ m ột ngôn ng ữ và gi ữa các ngôn ng ữ . -Nghiên c ứu m ối quan h ệ qua l ại gi ữa ngôn ng ữ và xã h ội , nh ững ứng d ụng c ủa ngôn ng ữ trong xã h ội. 5. Ứng d ụng c ủa ngôn ng ữ h ọc: Kết qu ả nghiên c ứu c ủa ngôn ng ữ h ọc trên th ế gi ới được ứng d ụng vào quá trình d ịch thu ật, d ạy ti ếng m ẹ đẻ và d ạy ti ếng cho ng ười n ước ngoài. 6. Các b ộ môn c ủa ngôn ng ữ h ọc • Ng ữ âm h ọc nghiên c ứu quy lu ật c ủa các th ể c ủa âm. • Âm v ị h ọc nghiên c ứu nh ững khuôn mẫu c ủa âm. • Hình thái h ọc nghiên c ứu b ản ch ất c ấu trúc c ủa t ừ v ựng. • Cú pháp h ọc nghiên c ứu th ủ thu ật xây d ựng câu trong ng ữ pháp. • Ng ữ ngh ĩa h ọc nghiên c ứu ý ngh ĩa t ừ v ựng (t ừ v ựng h ọc) và thành ng ữ (ng ữ cú học). • Ng ữ d ụng h ọc nghiên c ứu phát bi ểu trong ng ữ c ảnh giao ti ếp (ngh ĩa đen và ngh ĩa bóng). • Phân tích di ễn ngôn phân tích ngôn ng ữ trong v ăn b ản (văn b ản nói, vi ết ho ặc ký hi ệu). 8
9. - Ng ữ âm h ọc nghiên c ứu các y ếu t ố ng ữ âm, các quy t ắc k ết h ợp chúng và h ệ th ống ch ữ vi ết c ủa ngôn ng ữ . - T ừ v ựng h ọc nghiên c ứu t ừ v ề các ph ươ ng di ện: đặc điểm c ấu t ạo c ủa các l ớp t ừ theo ngu ồn g ốc, ph ạm s ử d ụng, bình di ện ng ữ ngh ĩa . - Ng ữ pháp h ọc nghiên c ứu cú pháp h ọc và t ừ pháp h ọc . - Ng ữ pháp v ăn b ản nghiên c ứu các h ệ th ống, ph ươ ng th ức và ph ươ ng ti ện liên k ết văn b ản, c ấu trúc v ăn b ản, đặc điểm c ủa các ti ểu lo ại v ăn b ản. - Phong cách h ọc nghiên c ứu nguyên t ắc l ựa ch ọn và s ử d ụng các ph ươ ng ti ện ngôn ng ữ nh ằm đạt hi ệu qu ả mong mu ốn trong điều ki ện giao ti ếp nh ất định . - Ph ươ ng ng ữ h ọc nghiên c ứu nh ững đặc điểm c ủa ngôn ng ữ ở địa ph ươ ng. - Ngôn ng ữ h ọc l ịch s ử nghiên c ứu ngôn ng ữ trong s ự phát tri ển c ủa nó, ho ặc th ời điểm nào đó trong l ịch s ử . - Ngôn ng ữ h ọc đồng đại ( ngôn ng ữ h ọc miêu t ả) chuyên nghiên c ứu ngôn ng ữ trong tr ạng thái hi ện nay g ồm: ng ữ âm h ọc miêu t ả, t ừ v ựng h ọc miêu t ả vv - Ngôn ng ữ h ọc đại c ươ ng nghiên c ứu nh ững v ấn đề chung c ủa ngôn ng ữ loài ng ười, gắn li ền v ới b ản ch ất, ngu ồn g ốc, quá trình phát tri ển, ch ức n ăng c ủa nó và các m ối tươ ng quan gi ữa các ngôn ng ữ . 7. Ngôn ng ữ h ọc v ới vi ệc d ạy ti ếng Vi ệt và ngo ại ng ữ Trong Tr ường h ọc c ủa ta hi ện nay, ki ến th ức v ề ngôn ng ữ h ọc được d ạy qua các môn ti ếng Vi ệt và sau đó ở môn h ọc ngo ại ng ữ . 9
10. Bài 2. B ẢN CH ẤT VÀ CH ỨC N ĂNG I B ản ch ất c ủa Ngôn ng ữ 1.Ngôn ng ữ là m ột hi ện t ượng xã h ội : Ngôn ng ữ (NN) g ắn bó v ới đời s ống con ng ười, đồng th ời phát tri ển song song v ới ho ạt động và t ư duy c ủa con ng ười . Để kh ẳng định NN là hi ện t ượng xã h ội, c ần kh ẳng định l ại m ột s ố quan điểm sau : a. Ngôn ng ữ không ph ải là m ột hi ện t ượng t ự nhiên b. NN không ph ải là b ản n ăng sinh v ật c. NN không ph ải là đặc tr ưng ch ủng t ộc d. NN khác v ới âm thanh e. NN không phải là hi ện t ượng cá nhân 2. NN là m ột hi ện t ượng xã h ội đặc bi ệt a. NN và hình thái xã h ội: Theo ch ủ ngh ĩa Mác xít, NN có v ị trí khác v ới các hi ện tượng xã h ội khác. NN là m ột hi ện t ượng xã h ội đặc bi ệt. Tính đặc bi ệt c ủa nó là ở ch ổ ph ục v ụ xã h ội, làm ph ươ ng ti ện giao ti ếp gi ữa các thành viên trong xã h ội loài ng ười. N ếu không có NN thì xã hôi không t ồn t ại và ng ược l ại . b. NN không mang tính giai c ấp trong xã h ội có giai c ấp NN là tài s ản chung c ủa t ất c ả m ọi giai c ấp trong xã h ội. NN không mang tính giai cấp, là hi ện t ượng xã h ội xuyên su ốt m ọi th ời gian, th ời đại l ịch s ử. II . Ch ức n ăng c ủa Ngôn ng ữ 10
11. 1.NN là ph ươ ng ti ện giao ti ếp quan tr ọng nh ất c ủa loài ng ười a. Giao ti ếp và ch ức n ăng c ủa giao ti ếp - Ch ức n ăng c ủa giao ti ếp: Giao ti ếp có nh ững ch ức n ăng sau : + Ch ức n ăng thông tin còn g ọi là ch ức n ăng thông báo + Ch ức n ăng t ạo l ập các quan h ệ + Ch ức n ăng gi ải trí: Qua giao ti ếp chuy ện trò thân m ật, stress được gi ải to ả. + Ch ức n ăng t ự bi ểu hi ện : Qua giao ti ếp, con ng ười t ự bi ểu hi ện mình . Nếu cu ộc giao ti ếp có hi ệu qu ả, các ch ức n ăng trên đây đều được ph ối h ợp xem xét đánh giá trong s ản ph ẩm NN. b. Các nhân t ố giao ti ếp c. NN là ph ươ ng ti ện giao ti ếp quan tr ọng nh ất 2. NN là ph ươ ng ti ện c ủa t ư duy: Ch ức n ăng giao ti ếp c ủa NN g ắn li ền với ch ức n ăng th ể hi ện t ư duy. B ởi vì NN là hi ện th ực tr ực ti ếp c ủa t ư duy. a. NN là hi ện th ực tr ực ti ếp c ủa t ư duy b. NN tham gia vào quá trình hình thành t ư duy c . NN th ống nh ất mà không đồng nh ất v ới t ư duy - NN là v ật ch ất còn t ư duy là tinh th ần - T ư duy có tính nhân lo ại còn NN có tính dân t ộc - Nh ững đơ n v ị t ư duy không đồng nh ất v ới các đơ n v ị NN 11
12. BÀI 3: NGÔN NG Ữ LÀ H Ệ TH ỐNG TÍN HI ỆU 1 . H ệ th ống k ết c ấu (c ấu trúc) c ủa NN a. Khái ni ệm v ề h ệ th ống: H ệ th ống là m ột th ể th ống nh ất bao g ồm các y ếu t ố có quan h ệ và liên h ệ l ẫn nhau. Nói đến h ệ th ống c ần có hai điều ki ện: - T ập h ợp các y ếu t ố đồng lo ại. - Nh ững m ối quan h ệ và liên h ệ l ẫn nhau gi ữa các y ếu t ố đó . b.Khái ni ệm v ề k ết c ấu (c ấu trúc): K ết c ấu là m ạng l ưới c ủa nh ững m ối quan h ệ và liên h ệ gi ữa các y ếu t ố khác lo ại trong h ệ th ống. - NN là m ột h ệ th ống vì nó bao g ồm nhi ều y ếu t ố được k ết c ấu và ho ạt động tuân theo nh ững quy t ắc nh ất định trong m ột ch ỉnh th ể có m ối quan h ệ ch ặt ch ẽ. Các y ếu tố trong h ệ th ống NN chính là đơ n v ị NN . 2.Các đơ n v ị ch ủ y ếu trong h ệ th ống - k ết c ấu c ủa NN a. Âm v ị là đơ n v ị ng ữ âm nh ỏ nh ất trong chu ỗi l ời nói Ví d ụ: Âm / b /, / f /, / v /, Ví d ụ: Màn có âm thanh khác v ới bàn nh ờ có s ự đối l ập gi ữa âm v ị / b / và âm v ị / m /, do v ậy chúng khu bi ệt ngh ĩa c ủa hai t ừ này. b.Hình v ị là chu ổi k ết h ợp các âm v ị t ạo thành. 12
13. Hình v ị có ch ức n ăng c ấu t ạo t ừ và bi ểu th ị ý ngh ĩa t ừ v ựng, ngh ĩa ng ữ pháp c ủa từ. Ví d ụ “Qu ốc k ỳ” được t ạo b ởi 2 hình v ị là “ Qu ốc” và “ k ỳ” kết c ấu v ới nhau theo quan h ệ chính ph ụ, ki ểu hán vi ệt. Hai hình v ị này đều bi ểu th ị ngh ĩa Qu ốc: n ước, k ỳ: cờ. Trong ti ếng Anh, t ừ Unfair có 2 hình v ị, t ừ boxes có 2 hình v ị: 1 hình v ị t ừ v ựng và 1 hình v ị ng ữ pháp. c. T ừ: Trong ti ếng Vi ệt, t ừ là đơ n v ị được c ấu t ạo b ằng m ột ho ặc m ột s ố t ừ t ố (hình v ị) có ch ức n ăng định danh, có kh ả n ăng đóng các vai trò khác nhau trong câu nh ư ch ủ ng ữ, v ị ng ữ, b ổ ng ữ ,vv d. Câu: Câu là chu ổi k ết h ợp c ủa m ột ho ặc nhi ều t ừ theo quy t ắc ng ữ pháp nh ất định để thông báo. 3. Các quan h ệ ch ủ y ếu trong h ệ th ống k ết c ấu N N. Sự t ồn t ại c ủa h ệ th ống k ết c ấu NN được xác định không ch ỉ d ựa vào các y ếu t ố ( các lo ại đơ n v ị) mà còn d ựa vào nh ững m ối quan h ệ chung nh ất gi ữa chúng. Đó là mối quan h ệ t ồn t ại trong h ệ th ống bao g ồm quan h ệ ng ữ đoạn, quan h ệ h ệ hình. a. Quan h ệ c ấp b ậc (quan h ệ tôn ti) b. Quan h ệ ng ữ đoạn ( quan h ệ tuy ến tính = quan h ệ ngang) Trên tr ục hình tuy ến ch ỉ có nh ững đơ n v ị đồng d ạng: T ừ k ết h ợp v ới t ừ, hình v ị k ết hợp v ới hình v ị, âm v ị k ết h ợp v ới âm v ị . 13
14. Ví d ụ: Cô bé nhà bên c ũng vào du kích . Cái cò l ặn l ội b ờ sông . Gánh g ạo nuôi ch ồng ti ếng khóc n ỉ non . c. Quan h ệ h ệ hình ( quan h ệ liên t ưởng = quan h ệ d ọc ) là quan h ệ gi ữa các y ếu t ố cùng nhóm ch ức n ăng - ng ữ ngh ĩa có th ể thay th ế được cho nhau trong m ột v ị trí c ủa chu ỗi l ời nói .Ch ẳng h ạn, để di ễn đạt hành động đã và đang di ễn ra trong ti ếng Anh, ti ếng Pháp và ti ếng Vi ệt,các đơ n v ị NN được k ết h ợp theo quan h ệ h ệ hình nh ư sau: - Tôi đã h ọc ti ếng Anh lâu r ồi . (1) Để di ễn đạt hành động đang di ễn ra, các đơ n v ị NN được đặc trên m ối quan h ệ sau : - Sinh viên đang vi ết báo . (2) Tập h ợp các y ếu t ố ( đơ n v ị) theo quan h ệ d ọc, có th ể thay th ế hàng lo ạt y ếu t ố cùng hệ hình . d. Điểm khác nhau gi ữa quan h ệ ng ữ đoạn và quan h ệ h ệ hình Quan h ệ ng ữ đoạn là quan h ệ gi ữa các y ếu t ố hi ện h ữu trong chu ỗi l ời nói còn quan hệ hình là quan h ệ v ới các y ếu t ố không hi ện h ữu mà ch ỉ t ồn t ại nh ờ s ự liên t ưởng c ủa con ng ười. Tóm l ại, toàn b ộ ho ạt động c ủa h ệ th ống NN được th ể hi ện trên ba m ối quan h ệ: Quan h ệ c ấp b ậc, quan h ệ ng ữ đoạn và quan h ệ h ệ hình 4. Ngôn ng ữ là m ột h ệ th ống tín hi ệu đặc bi ệt 4 . 1. Khái ni ệm v ề h ệ th ống tín hi ệu: 14
15. Tín hi ệu NN mang tính xã h ội, được con ng ười quy ước v ới nhau để bi ểu th ị m ột nội dung c ụ th ể nào đấy . 4.2 Điều ki ện tho ả mãn c ủa tín hi ệu: Tín hi ệu ph ải là cái v ỏ v ật ch ất mà ng ười ta th ường g ọi là cái bi ểu đạt và n ội dung bi ểu đạt c ủa tín hi ệu g ọi là cái được bi ểu đạt . Tín hi ệu ph ải n ằm trong m ột h ệ th ống nh ất định để xác định đặc tr ưng tín hi ệu c ủa mình v ới các tín hi ệu khác . 4.3 B ản ch ất tín hi ệu c ủa NN: NN là m ột h ệ th ống nh ưng b ản ch ất tín hi ệu c ủa NN khác bi ệt v ề c ơ b ản v ới các hệ th ống v ật ch ất khác ở m ột s ố m ặt sau: a. Tính hai m ặt c ủa tín hi ệu NN: Tín hi ệu NN th ống nh ất gi ữa hai m ặt: Cái bi ểu đạt và cái được bi ểu đạt . Cái bi ểu đạt ( CB Đ) c ủa tín hi ệu NN là âm thanh ( trong NN nói ) và ch ữ vi ết trong NN vi ết, Còn cái được bi ểu đạt ( C ĐBĐ) c ủa nó là ngh ĩa . Ví d ụ: Tín hi ệu “ Cây” trong ti ếng Vi ệt là s ự k ết h ợp theo l ược đồ sau: Âm thanh: cây ( CB Đ ) Ý ngh ĩa: loài th ực v ật có lá (C ĐBĐ) ( CB Đ) và ( C ĐBĐ) c ủa tín hi ệu NN g ắn bó kh ăn khít v ới nhau không th ể tách r ời . b. Tính võ đoán c ủa tín hi ệu NN: Quan h ệ gi ữa CB Đ và C ĐBĐ mang tính quy ước được xã h ội ch ấp nh ận . c. Giá tr ị khu bi ệt c ủa tín hi ệu NN : Cái quan tr ọng của y ếu t ố trong h ệ th ống NN là sự khu bi ệt. 15
16. Ví d ụ: Các ch ữ cái trong h ệ th ống có nh ững nét khu bi ệt: a c đ d ễ dàng, d ễ dãi. / Đất -> đất đai, đất v ườn, đất ru ộng. 5.5. Tính b ất bi ến và kh ả bi ến c ủa tín hi ệu NN 6. H ệ th ống c ấp độ và c ấu trúc 6.1 H ệ th ống c ấp độ a. H ệ th ống ng ữ âm: Đơ n v ị nh ỏ nh ất c ủa h ệ th ống ng ữ âm là Âm v ị. Ví d ụ: / t / / d/ có ch ức n ăng khu bi ệt gi ữa t ừ “ta” và “ đa”. b. Cấp độ âm v ị chia thành hai h ệ th ống : nguyên âm và ph ụ âm. c. H ệ th ống t ừ v ựng: Các đơ n v ị t ừ v ựng c ủa m ột NN t ạo nên h ệ th ống t ừ v ựng c ủa 16
17. NN ấy. 6.2 H ệ th ống c ấu trúc: H ệ th ống và c ấu trúc liên quan ch ặt ch ẽ nhau. I. Phân lo ại Ngôn ng ữ theo ngu ồn g ốc 1.Ph ươ ng pháp phân chia NN theo ngu ồn g ốc ( Ph ươ ng pháp so sánh - l ịch s ử ) Bằng ph ươ ng pháp so sánh, tìm ra các quy lu ật t ươ ng ứng v ề ng ữ âm, t ừ v ựng và ng ữ pháp c ủa các t ừ c ơ b ản, t ừ g ốc c ủa NN, th ường là t ừ đơ n r ồi xác định quan h ệ thân thu ộc gi ữa chúng. Ch ẳng h ạn so sánh t ừ Ti ếng Vi ệt và Ti ếng M ường . 1. gà/ ca 2. m ắm/ b ắm - So sánh v ề ng ữ âm có nh ững khác bi ệt và gi ống nhau m ột cách có quy lu ật - C ặp (1) đều là âm g ốc l ưỡi có s ự đối l ập v ề thanh (h ữu thanh vô thanh) - C ặp (2) đều là âm môi nh ưng m ột bên là âm vang ( m ũi), m ột bên là âm không vang . - Âm đầu khác nhau có quy lu ật / g / / b / - S ự t ươ ng đồng có quy lu ật trên đây cho ta suy ngh ĩ đến quan h ệ h ọ hàng gi ữa ti ếng Vi ệt và ti ếng M ường . Bài 4. NG Ữ ÂM VÀ NG Ữ ÂM H ỌC I. Âm thanh c ủa NN 17
18. 1. Âm thanh là ch ất li ệu tất y ếu c ủa NN: Con ng ười dùng b ộ máy phát âm làm công c ụ cho NN ho ạt động. Để giao ti ếp con ng ười phát ra chu ỗi âm thanh khác nhau tạo thành l ời nói. Chính nó là ch ất li ệu t ất y ếu c ủa NN.Âm thanh NN có nh ững ưu điểm sau: - Âm thanh NN có tính phân ti ết cao, đó là y ếu t ố để mã hoá m ột kh ối l ượng vô h ạn nh ững thông tin . - Vi ệc giao ti ếp b ằng ng ữ âm không b ị c ản tr ở vì thi ếu ánh sáng và v ật c ản . - Khi phát âm con ng ười đồng th ời ki ểm tra âm thanh phát ra c ủa mình . 2. M ối quan h ệ gi ữa âm và ngh ĩa trong tín hi ệu NN : NN là m ột s ự ph ối h ợp gi ữa âm thanh và ngh ĩa vì âm thanh t ự nó không t ạo nên NN. NN c ủa con ng ười là NN thành ti ếng. Tuy nhiên, hình th ức bi ểu đạt b ằng âm thanh c ủa các t ừ trong NN không ph ải là âm thanh đơ n thu ần mà nó được k ết h ợp v ới m ột s ố y ếu t ố khác đó là tình hu ống giao ti ếp và bi ểu đạt ngh ĩa. II . c ơ s ở c ủa ng ữ âm 1.Nh ững c ơ s ở t ự nhiên c ủa ng ữ âm - Độ cao: V ề độ cao, âm vô thanh cao h ơn âm h ữu thanh,âm i, u, ư cao h ơn ê, ô , ơ - Độ vang: Các nguyên âm nghe vang h ơn các ph ụ âm - V ề độ dài: NN có th ể phân bi ệt được nh ững âm dài, ng ắn khác nhau . Ví d ụ: a ng ắn h ơn ă An ng ắn h ơn ăn 18
19. 2. C ơ s ở sinh lý c ủa ng ữ âm: - Cơ quan hô h ấp, b ộ máy phát âm c ủa ng ười, trung ươ ng th ần kinh - Khi phát âm c ơ quan hô h ấp g ồm hai lá ph ổi cung c ấp l ượng khí c ần thi ết cho phát âm. - B ộ máy phát âm g ồm thanh h ầu, dây thanh, khoang mi ệng và khoang m ũi đều ph ối hợp ho ạt động để t ạo âm thanh . - Các b ộ ph ận c ủa khoang mi ệng và khoang m ũi nh ư môi, r ăng l ợi, ng ạc c ứng, ng ạc mềm, l ưỡi con, đầu l ưỡi, m ặt l ưỡi, g ốc l ưỡi, n ắp h ọng có ảnh h ưởng đến c ấu t ạo âm. Khoang mi ệng và khoang m ũi nh ờ s ự c ộng h ưởng c ủa l ưỡi và môi có th ể thay đổi th ể tích, nh ờ đó t ạo nên nh ững âm có âm s ắc khác nhau . 3. Nh ững c ơ s ở xã h ội c ủa ng ữ âm - Âm thanh t ự nó không có ngh ĩa nh ưng nó ch ỉ tr ở thành tín hi ệu NN khi được t ổ ch ức l ại và dùng để bi ểu đạt t ư t ưởng. Âm thanh c ủa NN được t ổ ch ức l ại trên c ơ s ở ch ức n ăng khu bi ệt. Ví d ụ: Âm / t / t ự thân nó không mang ngh ĩa nh ưng có giá tr ị khu bi ệt gi ữa hai t ừ “ ta” và “ đa” - Kh ả n ăng khu bi ệt này c ủa NN được quy ước trong c ộng đồng ng ười cùng s ử d ụng và được hình thành trong l ịch s ử. Ch ẳng h ạn, trong ti ếng Vi ệt, thanh điệu c ũng là y ếu tố nh ận di ện t ừ . - M ặt xã h ội c ủa ng ữ âm còn th ể hi ện ở ch ỗ nó cho phép h ệ th ống ng ữ âm có th ể có 19
20. nh ững bi ến hoá trong quá trình phát tri ển l ịch s ử . Ví d ụ: Ph ụ âm ghép bl trong bl ời ( tr ời) c ủa ti ếng Vi ệt c ổ đã bi ến m ất III . Khoa h ọc v ề ng ữ âm 1. 1. Âm v ị h ọc nghiên c ứu m ặt xã h ội c ủa ng ữ âm, t ức nghiên c ứu đặc điểm s ử dụng hay ch ức n ăng ng ữ âm trong t ừng NN. Âm v ị h ọc và ng ữ âm h ọc không lo ại tr ừ nhau mà b ổ sung cho nhau. 1. Các chi nhánh c ủa ng ữ âm h ọc g ồm ng ữ âm h ọc đại c ươ ng - Ng ữ âm h ọc miêu tả - Ng ữ âm h ọc l ịch s ử - Ng ữ âm h ọc th ực nghi ệm . 2. Kí hi ệu ghi âm . Kí hi ệu ng ữ âm được đặt ra có lý do c ủa nó. M ột vài kí hi ệu ng ữ âm c ủa ti ếng Vi ệt có nh ững nét khu bi ệt so v ơi h ệ th ống ng ữ âm qu ốc t ế . Ví d ụ: Ch ữ c [k] / ch [ c] / th [t’] IV . Đơ n v ị ng ữ âm 1 . Các đơ n v ị đoạn tính a. Âm ti ết : Âm ti ết là đơ n v ị phát âm nh ỏ nh ất trong l ời nói. Âm ti ết có tính ch ất tr ọn v ẹn, được phát m ột h ơi, nghe thành m ột ti ếng b. Âm t ố: Âm t ố là đơ n v ị ng ữ âm nh ỏ nh ất trên ng ữ tuy ến . Ví d ụ: [ a] [u] [e] Âm t ố có hai lo ại chính: nguyên âm và ph ụ âm . c. Âm v ị: Âm v ị là t ổng th ể các đặc tr ưng khu bi ệt, là đơ n v ị đoạn tính nh ỏ nh ất có ch ức n ăng khu bi ệt ngh ĩa . 20
21. Ví d ụ: / d/ /t / / b / là 3 âm v ị có đặc tr ưng khác nhau, /b/ là ph ụ âm hai môi, /t/ là ph ụ âm vô thanh, /d / là ph ụ âm xát trong “ ba” “ ta” “ da” d. Âm v ị và âm t ố Âm v ị và âm t ố là 2 lo ại đơ n v ị liên quan v ới nhau nh ưng không gi ống nhau. Âm v ị là đơ n v ị tr ừu t ượng thu ộc bình di ện NN , đã được khái quát hoá t ừ nh ững âm t ố c ụ th ể trong l ời nói h ằng ngày. Âm t ố là đơ n v ị c ụ th ể thu ộc bình di ện l ời nói . 2. Các đơ n v ị siêu đoạn tính 2.1 Thanh điệu 2.2 Tr ọng âm 2.3 Ng ữ điệu 3. S ự bi ến đổi ng ữ âm a. Nguyên nhân c ủa s ự bi ến đổi ng ữ âm Trong giao ti ếp ngôn ng ữ, các âm v ị đoạn tính được th ể hi ện b ằng các âm t ố c ụ th ể, chúng luôn k ết h ợp v ới các âm t ố khác. Dòng l ời nói được phát ra nhanh và liên tục nên các âm t ố có th ể b ị m ất ho ặc được n ối v ới các âm t ố sau. Vì v ậy dùng âm thanh l ời nói b ị ít nhi ều thay đổi. Đó chính là s ự bi ến đổi ng ữ âm trong l ời nói . Ví d ụ: - Bank [baenk], - Neuf heures [ Noevoer] b. S ự đồng hoá Ví d ụ: Các t ừ ti ếng Pháp có c ấu âm “ isme” materialisme, âm t ố [m] th ường b ị t ắt do ảnh h ưởng s ự đồng hoá c ủa âm t ố [ s] đứng tr ước. Hi ện t ượng này th ường th ấy rõ 21
22. trong “Tourism” ( ti ếng Anh). c. S ự d ị hoá : Ví d ụ Nation [ Nasjõ] âm t ố [t ] b ị nh ược hoá bi ến thành [s] để thích nghi v ới nh ị trùng âm đứng sau . I.Tính đơ n l ập c ủa âm ti ết ti ếng Vi ệt : Đặc điểm c ủa âm ti ết ti ếng Vi ệt là tính đơ n l ập th ể hi ện ở các điểm sau : 1.Ranh gi ới d ứt khoát trong ng ữ l ưu : Ví d ụ: Ao / thu / l ạnh / l ẽo/ n ước/ trong / veo . 2. Ranh gi ới c ủa âm ti ết trùng v ới ranh gi ới c ủa hình v ịII.C ấu t ạo âm ti ết ti ếng Vi ệt 1.Các thành t ố c ấu t ạo âm ti ết trong ti ếng Vi ệt Phân gi ải các b ộ ph ận âm đoạn c ủa âm ti ếng Vi ệt. C ăn c ứ vào c ấu t ạo t ừ láy th ường gặp, t ừ láy có c ấu trúc láy ph ụ âm đầu và láy v ần . Bài 5. ÂM TI ẾT TI ẾNG VI ỆT Các thành t ố t ạo thành âm ti ết ti ếng Vi ệt - C ấu trúc âm ti ết ti ếng Vi ệt Ở d ạng đầy đủ nh ất, âm ti ết ti ếng Vi ệt bao g ồm 5 thành ph ần được th ể hi ện ở mô hình sau : 1. Âm đầu a. Đặc điểm: Âm đầu ti ếng Vi ệt đều là ph ụ âm đơ n, có ch ức n ăng m ở đầu âm ti ết, t ạo âm s ắc cho âm ti ết. Trong ti ếng Vi ệt có 21 ph ụ âm đầu th ể hi ện trên các ch ữ vi ết sau: 22
23. b/ b/, t/t/, th/ t’/, đ/ d, tr/ tr/, ch, /c/,k – c- q /k/,m/m/m/n/n,nh/ /n/, ng- ngh /n/, ph /f/, v/ /, x/s, d,gi, g/z/,s/s,/r//z/, kh/x/, g -gh/, h/h/, l/ l/. Ti ếng Vi ệt không có âm t ắc, – âm xác và âm rung . b.S ự th ể hi ện ch ữ vi ết c ủa âm đầu Bình th ường, m ỗi âm v ị được ghi b ằng m ột ch ữ cái t ươ ng ứng . Có 1 âm v ị được ghi b ằng 3 con ch ữ ghép l ại nh ư / n / – ngh . c.Ch ức n ăng c ủa ph ụ âm đầu Nh ờ ch ức n ăng phân bi ệt cu ả ph ụ âm đầu mà ta có c ơ s ở s ử d ụng các con ch ữ đứng đầu âm ti ết để vi ết t ắt . 2. Âm đệm a. Đặc điểm: Âm đệm [ w ] ho ặc [ u ] là âm v ị duy nh ất ở v ị trí th ứ 2 trong c ấu t ạo âm ti ết, n ối ph ụ âm đầu v ới ph ần còn l ại c ủa v ần . Ví d ụ: Hoa [hwa] b. C ấu t ạo và ch ức n ăng: Âm đệm có c ấu t ạo nh ư nguyên âm chính nh ưng nó khác với âm chính [ u] ở v ị trí và ch ức n ăng đảm nhi ệm trong âm ti ết. So sánh: L ụt - Lu ật [ lw t] . 3. Âm chính : Âm chính là h ạt nhân c ủa âm ti ết. Đặc tr ưng c ủa âm chính là nguyên âm s ắc ch ủ y ếu c ủa âm ti ết ( âm v ị âm ti ết tính). 4. Âm cu ối 23