Giáo trình Cơ sở đánh giá tác động môi trường (Phần 1) - Lê Xuân Hồng

pdf 176 trang ngocly 2270
Bạn đang xem 20 trang mẫu của tài liệu "Giáo trình Cơ sở đánh giá tác động môi trường (Phần 1) - Lê Xuân Hồng", để tải tài liệu gốc về máy bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên

Tài liệu đính kèm:

  • pdfgiao_trinh_co_so_danh_gia_tac_dong_moi_truong_le_xuan_hong.pdf

Nội dung text: Giáo trình Cơ sở đánh giá tác động môi trường (Phần 1) - Lê Xuân Hồng

  1. C¬ së ®¸nh gi¸ t¸c ®«ng m«i tr−êng
  2. Lª Xu©n Hång C¬ së ®¸nh gi¸ t¸c ®éng m«i tr−êng
  3. Li gii thi u Ô nhi�m môi tr��ng và s� nghèo �ói lu�n qu�n quanh ta là m�t trong nh�ng v�n �� b�c xúc hi�n nay. Nó không ch� ��i v�i chúng ta mà c� nhân lo�i trên Trái ��t này. B�o v� môi tr��ng, phát tri�n b�n v�ng trong giai �o�n công nghi�p hóa, hi�n ��i hóa ��t n��c � Vi�t Nam là s� �òi h�i và nhi�m v� quan tr�ng, c�n thi�t c�a m�i ng��i Vi�t Nam. T� nh�n th�c �ó, tác gi� �ã biên so�n cu�n sách "Cơ s� �ánh giá tác ��ng môi tr��ng" nh�m m�c �ích làm tài li�u tham kh�o, nghiên c�u và h��ng d�n �ánh giá tác ��ng môi tr��ng ��i v�i các d� án phát tri�n kinh t� - xã h�i. Cu�n sách này có th� làm tài li�u gi�ng d�y và �ào t�o sinh viên khoa Công ngh� - Môi tr��ng � các tr��ng ��i h�c và cao ��ng, cho công tác nghiên c�u và ngu�n tham kh�o ��i v�i các nhà qu�n lý trong công tác ho�ch ��nh chính sách v� môi tr��ng. Cu�n sách "Cơ s� �ánh giá tác ��ng môi tr��ng" ���c biên so�n d�a trên các k�t qu� nghiên c�u khoa h�c nhi�u n�m c�a tác gi� v� môi tr��ng trong th�i gian công tác t�i "Trung tâm Kh�o sát, Nghiên c�u và T� v�n Môi tr��ng bi�n", Vi�n Cơ h�c thu�c Vi�n Khoa h�c và Công ngh� Vi�t Nam, ��ng th�i, tác gi� �ã s� d�ng t�p các bài gi�ng v� �ánh giá tác ��ng môi tr��ng c�a chính tác gi� biên so�n �� gi�ng d�y cho sinh viên khoa Công ngh� - Môi tr��ng, tr��ng ��i h�c Dân l�p �ông �ô Hà N�i trong 10 n�m qua (1995-2005). Ngoài ra tác gi� �ã tham kh�o các tài li�u v� �ánh giá tác ��ng môi tr��ng c�a các ��ng nghi�p trong và ngoài n��c. ��c bi�t tác gi� �ã h�c h�i ���c nhi�u �i�u b� ích thông qua con ���ng trao ��i h�c thu�t, h�i th�o v� nghiên c�u khoa h�c môi tr��ng trong các �� án H�p tác Qu�c t� � Trung tâm Môi tr��ng bi�n, Vi�n Cơ h�c. �ánh giá tác ��ng môi tr��ng là �� th�c hi�n qu�n lý môi tr��ng phát tri�n b�n v�ng và ng��c l�i, �� qu�n lý môi tr��ng c�n ph�i �ánh giá tác ��ng môi tr��ng. Hai v�n �� này có m�i quan h� m�t thi�t và t�ơng tác v�i nhau. �ánh giá tác ��ng môi tr��ng v�n còn là b� môn khoa h�c �ang hình thành, nhi�u v�n �� v� ph�ơng pháp lu�n �ang ���c ti�p t�c nghiên c�u. Hơn n�a, chuyên ngành khoa h�c này còn mang
  4. tính ch�t liên ngành, �òi h�i ph�i có ki�n th�c sâu r�ng c�a nhi�u ngành khoa h�c khác nh� ��a lý h�c, ��a ch�t h�c, sinh h�c, hóa h�c và các ngành khoa h�c thu�c kinh t� - xã h�i h�c, v.v. Chính vì v�y cu�n sách này ch�c ch�n s� không th� tránh kh�i m�t s� khi�m khuy�t, r�t mong ���c các ��c gi� thông c�m và góp ý ki�n �� nó ���c hoàn ch�nh hơn, xin chân thành c�m ơn. Nhân d�p này tôi xin trân tr�ng bày t� s� bi�t ơn c�a mình ��n Ban lãnh ��o Vi�n Cơ h�c, PGS TSKH Nguy�n Ti�n Khiêm - Vi�n tr��ng, PGS TS �� Ng�c Qu�nh - Phó vi�n tr��ng Vi�n Cơ hoc, GS TSKH Ph�m V�n Ninh - Giám ��c Trung tâm Môi tr��ng bi�n, GS TS Nguy�n Toàn Th�ng - Ch� nhi�m khoa Công ngh� - Môi tr��ng và PGS TS Ngô Ng�c Cát - Phó giám ��c Trung tâm �ào t�o và chuy�n giao công ngh�, Vi�n Khoa h�c và Công ngh� Vi�t Nam, kiêm tr��ng b� môn Qu�n lý và �ánh giá tác ��ng môi tr��ng c�a tr��ng ��i h�c Dân l�p �ông �ô Hà N�i, các giáo s�, ti�n s� và các ��ng nghi�p � Vi�n Cơ h�c và Trung tâm nghiên c�u môi tr��ng bi�n thu�c Vi�n Khoa h�c và Công ngh� Vi�t Nam, �ã khích l� và giúp �� tác gi� th�c hi�n cu�n sách này. Tác gi�
  5. KÝ HIU VI T T T Ch Vi t B� KHCN B� Khoa h�c và Công ngh� B� TNMT B� Tài nguyên và Môi tr��ng BVMT B�o v� Môi tr��ng CLMT Ch�t l��ng Môi tr��ng CP-LI Chi phí - l�i ích �TM �ánh giá tác ��ng Môi tr��ng H�PT Hành ��ng phát tri�n KT-XH Kinh t� - xã h�i PTBV Phát tri�n b�n v�ng QLMT Qu�n lý Môi tr��ng Ch Anh ADB Ngân hàng phát tri�n châu Á GIS H� thông tin ��a lý IRR H� s� hoàn v�n NPV L�i nhu�n ròng UNDP Ch�ơng trình phát tri�n c�a Liên Hi�p Qu�c UNEP Ch�ơng tình Môi tr��ng c�a Liên Hi�p Qu�c USEPA Cơ quan b�o v� môi tr��ng Hoa K� WB Ngân hàng th� gi�i WHO T� ch�c Y t� th� gi�i
  6. i M C L C Trang Lêi nãi ®Çu M�c l�c i PhÇn I nh÷ng vÊn ®Ò chung §¸nh gi¸ T¸c ®éng M«i 1 tr−êng Chng I. Nh ng khái nim c bn v tài nguyên và môi 2 trng 1. Môi tr��ng. 2 2. Tài nguyên. 3 3. Phát tri�n kinh t� - xã h�i 4 4. �a d�ng sinh h�c. 6 5. S� c� r�i ro môi tr��ng 11 6. Xung ��t môi tr��ng 17 7. B�o v� môi tr��ng, phát tri�n b�n v�ng. 19 8. Ch�t th�i và rác th�i. 21 9. Môi tr��ng bi�n. 23 Chng II. Lch s! phát tri#n và các yêu c$u c%a 'TM 27 1. S� ra ��i c�a �TM. 27 2. ��nh ngh�a, m�c �ích và ý ngh�a �TM. 31 3. N�i dung �TM. 33
  7. ii Môc lôc 4. Ki�n th�c khoa h�c c�n thi�t trong �TM 34 5. Các yêu c�u ��i v�i �TM 35 6. T� ch�c và qu�n lý �TM 36 7. �TM và QLMT. 40 Chng III. Các ho+t ,-ng phát tri#n c%a các ngành kinh 47 t. - xã h-i gây ô nhi2m và suy thoái môi trng 1. Công nghi�p và �ô th�. 47 2. Th� công nghi�p và làng ngh�. 53 3. Nông nghi�p và phát tri�n nông thôn. 54 4. Lâm nghi�p. 56 5. Ng� nghi�p và nuôi tr�ng thu� s�n. 57 6. Giao thông v�n t�i. 59 7. N�ng l��ng và khai khoáng. 60 8. Y t� và ch�t th�i y t�. 64 9. Công trình thu� l�i. 65 10. Th�ơng m�i và du l�ch. 66 11. T�ng dân s�, vòng lu�n qu�n c�a nghèo 67 �ói. 12. Chi�n tranh xung ��t 68 Chng IV. Ti.n trình và n-i dung c%a ,ánh giá tác 69 ,-ng môi trng 1. L��c duy�t các tác ��ng môi tr��ng. 70 �ánh giá tác ��ng môi tr��ng sơ b� hay 2. 71 g�i là �ánh giá nhanh. �ánh giá tác ��ng môi tr��ng ��y �� và chi 3. 72 ti�t. 3.1 Công tác chu�n b� cho �TM. 72
  8. Môc lôc iii 3.2 Xây d�ng �� c�ơng �TM. 73 3.3 D� trù kinh phí và th�i gian bi�u th�c hi�n 74 �TM. 3.4 �� xu�t các nhi�m v� cơ b�n trong �TM. 77 3.5 N�i dung th�c hi�n �TM ��y �� và chi ti�t. 79 Chng V. Các phng pháp k6 thu7t s! d8ng trong 103 'TM và qun lý môi trng (QLMT) 1 Ph�ơng pháp li�t kê s� li�u. 103 2 Ph�ơng pháp danh m�c. 105 3 Ph�ơng pháp ma tr�n môi tr��ng. 116 4 Ph�ơng pháp sơ �� m�ng l��i. 124 5 Ph�ơng pháp ch�p b�n �� môi tr��ng. 128 6 Ph�ơng pháp mô hình toán. 130 7 Ph�ơng pháp phân tích chi phí 132 8 Ph�ơng pháp k� thu�t vi�n thám 141 9 Ph�ơng pháp thông tin ��a lý 151 phÇn hai H−íng dÉn §¸nh gi¸ T¸c ®éng M«i tr−êng ®èi víi 161 c¸c dù ¸n ph¸t triÓn kinh tÕ - x% héi cô thÓ Chng VI: 'TM ,@i vAi các dB án phát tri#n xây dBng 162 công trình I �TM ��i v�i d� án xây d�ng các công trình 162 th�y l�i II �TM cho d� án xây d�ng c�ng bi�n. 170 Chng VII: 'TM ,ô th và công nghip 181
  9. iv Môc lôc I �TM ��i v�i các nhà máy, xí nghi�p s�n 181 xu�t công nghi�p. II �TM công nghi�p khai thác khoáng s�n và 188 v�t li�u xây d�ng. III �ánh giá tác ��ng ô nhi�m môi tr��ng �ô 193 th� và khu công nghi�p. IV �ánh giá hi�n tr�ng ch�t th�i r�n �ô th� và 200 công nghi�p. Chng VIII: 'ánh giá hin tr+ng môi trng khu vBc lãnh thC 207 I �ánh giá hi�n tr�ng môi tr��ng c�a m�t 207 m�t t�nh (ho�c thành ph�). II �ánh giá hi�n tr�ng môi tr��ng bi�n ven 221 b� III �TM c�a ho�t ��ng phát tri�n du l�ch. 223 Chng IX : 'TM ,@i vAi chEt lFng môi trng 229 I �ánh giá hi�n tr�ng môi tr��ng n��c. 229 II �ánh giá hi�n tr�ng môi tr��ng ��t. 235 III �ánh giá hi�n tr�ng môi tr��ng không khí. 241 K�t lu�n. 245 Tài li�u tham kh�o. 247
  10. Môc lôc v
  11. 1 PhÇn I Nh÷ng vÊn ®Ò chung ®¸nh gi¸ t¸c ®éng m«i tr−êng �ánh giá tác ��ng môi tr��ng nh�m m�c �ích phân tích m�t cách có c�n c� khoa h�c nh�ng tác ��ng c�a các ho�t ��ng phát tri�n kinh t� - xã h�i mà các tác ��ng �ó có th� có l�i và c�ng có th� có h�i ��i v�i tài nguyên thiên nhiên và môi tr��ng s�ng t�i nơi th�c hi�n d� án, trong �ó có s�c kho� c�a c�ng ��ng dân c�. Xu�t phát t� các tác ��ng tiêu c�c, �� ra các bi�n pháp x� lý kh�c ph�c �� gi�i quy�t m�t cách h�p lý nh�ng mâu thu�n gi�a yêu c�u phát tri�n v�i môi tr��ng trong s�ch. �ánh giá tác ��ng môi tr��ng tr��c h�t ph�i c�n th�ng nh�t s� hi�u bi�t v� môi tr��ng và phát tri�n, v� nh�ng tác ��ng gây ô nhi�m c�a các ngành ho�t ��ng phát tri�n kinh t� và các ph�ơng pháp ���c s� d�ng trong quá trình ti�n hành �ánh giá ��i v�i các d� án có n�i dung khác nhau. T�t c� các v�n �� trên ���c �� c�p t�i trong ph�n m�t này.
  12. 2 Lê Xuân H ng Ch��ng I NH�NG KHÁI NI�N C� B�N V� TÀI NGUYÊN VÀ MÔI TRƯ�NG NH 1. Môi tr��ng: là t�ng h�p các �i�u ki�n t� nhiên bên ngoài có �nh h��ng t�i m�t v�t th� ho�c m�t s� ki�n. B�t c� m�t v�t th�, m�t s� ki�n nào c�ng t�n t�i và di�n bi�n trong m�t môi tr��ng. Có th� nói môi tr��ng bao g�m các y�u t� t� nhiên và nhân t�o, có quan h� m�t thi�t v�i nhau, bao quanh con ng��i, có �nh h��ng ��n ��i s�ng, s�n xu�t, s� t�n t�i và phát tri�n c�a con ng��i và sinh v�t. ��i v�i cơ th� s�ng thì môi tr��ng s�ng là t�ng h�p nh�ng �i�u ki�n bên ngoài có �nh h��ng ��n ��i s�ng và s� phát tri�n c�a cơ th�. Còn ��i v�i con ng��i thì môi tr��ng s�ng c�a con ng��i là t�ng h�p các �i�u ki�n v�t lý, sinh h�c, hoá h�c và xã h�i bao quanh, tác ��ng và �nh h��ng t�i s� s�ng và phát tri�n c�a t�ng cá th� và c�ng ��ng con ng��i. Môi tr��ng s�ng c�a con ng��i r�t r�ng l�n, là c� v� tr� bao la, trong �ó H� M�t tr�i và Trái ��t là b� ph�n �nh h��ng tr�c ti�p, rõ r�t nh�t. Chúng ta có th� t��ng t��ng Trái ��t là con tàu v� tr� l�n còn loài ng��i và sinh v�t �ang s�ng trên Trái ��t là hành khách trên tàu. Môi tr��ng s�ng c�a con ng��i v� m�t v�t lý bao g�m các quy�n c�a Trái ��t: th�ch quy�n, thu� quy�n và khí quy�n. Th�ch quy�n là l�p ��t �á t�o nên b� m�t c�a Trái ��t, nơi t�n t�i các tài nguyên thiên nhiên khoáng s�n và ��t �ai canh tác m�u m�. Thu� quy�n là các ��i d�ơng, bi�n c� mênh mông, sông, h�, d�y ��c ch�ng ch�t trên m�t ��t và các vùng b�ng tuy�t giá l�nh B�c c�c và Nam c�c. Khí quy�n là b�u không khí v�i các lo�i khí khác nhau, bao quanh trên b� m�t Trái ��t và ���c chia ra các t�ng khí khác nhau. V� m�t sinh h�c, trên Trái ��t t�n t�i
  13. Chng I: NH NG KHÁI NI M C  B  N V  TÀI NGUYÊN VÀ MT 3 các cơ th� s�ng c�a ��ng, th�c v�t và con ng��i, ���c g�i là sinh quy�n. Sinh quy�n cùng v�i th�ch quy�n, thu� quy�n và khí quy�n t�o nên môi tr��ng s�ng c�a các cơ th� s�ng. Nh�ng sinh quy�n khác v�i các quy�n v�t lý vô sinh là trong sinh quy�n ngoài v�t ch�t, n�ng l��ng còn có thông tin t�n t�i và phát tri�n c�a các cơ th� s�ng. D�ng thông tin phát tri�n và ph�c t�p nh�t là trí tu� con ng��i và ���c coi là Trí quy�n. B�ng trí tu� c�a con ng��i, khoa h�c và k� thu�t ngày càng ��t ���c nh�ng thành t�u ��nh cao, �ang làm thay ��i nhanh chóng, sâu s�c, b�ng các công ngh� m�i - công ngh� thông tin - �i�n t�, chinh ph�c v� tr� và �ã v��t ra ngoài ph�m vi c�a Trái ��t. V�i m�c �ích và n�i dung nghiên c�u khác nhau c�a môi tr��ng s�ng, có th� phân ra môi tr��ng t� nhiên, môi tr��ng xã h�i và môi tr��ng nhân t�o. Môi tr��ng t� nhiên bao g�m các nhân t� t� nhiên: l�t lý, hoá h�c, sinh h�c, ��a ch�t, ��a lý, t�n t�i khách quan ngoài ý mu�n c�a con ng��i, ho�c ít ch�u chi ph�i c�a con ng��i. Môi tr��ng xã h�i là c�ng ��ng con ng��i có m�i quan h� gi�a con ng��i v�i nhau. C�ng ��ng con ng��i h�p thành m�t b� l�c ho�c m�t qu�c gia xã h�i, t�o ra các th� ch�, t� ch�c kinh t� xã h�i. Môi tr��ng nhân t�o bao g�m các nhân t� v�t lý, sinh h�c, xã h�i do con ng��i t�o nên và ch�i s� chi ph�i c�a con ng��i. C� ba lo�i môi tr��ng trên th��ng t�n t�i cùng nhau, t�ơng tác l�n nhau, th�ng nh�t trong môi tr��ng s�ng c�a con ng��i. Các nhân t� môi tr��ng t� nhiên, nhân t�o hay xã h�i tác ��ng ��n con ng��i ���c g�i chung là ch�t l��ng môi tr��ng ��i v�i ��i s�ng và s�c kho� con ng��i. 2. Tài nguyên Tài nguyên bao g�m t�t c� các ngu�n nguyên li�u, n�ng l��ng, lao ��ng, thông tin có trên trái ��t và trong không gian v� tr�, mà con ng��i có th� s� d�ng ph�c v� cu�c s�ng và phát tri�n xã h�i c�a mình. Tài nguyên có th� phân lo�i ra: tài nguyên thiên nhiên, tài nguyên nhân v�n. Tài nguyên thiên nhiên g�n li�n v�i các nhân t� t� nhiên, còn tài nguyên nhân v�n g�n li�n y�u t� con ng��i và xã h�i.
  14. 4 Lê Xuân H ng Tài nguyên thiên nhiên bao g�m các d�ng tài nguyên n��c, trong �ó có n��c m�t (n��c ao, h�, sông, bi�n), n��c d��i ��t (n��c ng�m, n��c khe n�t, n��c khoáng, n��c karst). Tài nguyên sinh v�t (��ng v�t, th�c v�t), tài nguyên ��t (��t nông nghi�p, lâm nghi�p, ��t �, v.v.), tài nguyên khoáng s�n (vàng, b�c, �á quý, than �á, d�u ,khí ��t ,v.v.), tài nguyên lao ��ng. Trong các lo�i tài nguyên trên có th� phân chia theo kh� n�ng tái t�o và tài nguyên không tái t�o ���c. Tài nguyên tái t�o là các d�ng tài nguyên có ngu�n cung c�p n�ng l��ng, thông tin h�u nh� liên t�c và vô t�n t� bên ngoài v� tr� vào trái ��t, t�n t�i và phát tri�n. Nó ch� m�t �i khi không còn ngu�n n�ng l��ng, thông tin nói trên. Tài nguyên tái t�o ���c là nh�ng tài nguyên có th� t� duy trì ho�c t� b� xung m�t cách liên t�c n�u ���c qu�n lý khôn khéo. Tài nguyên tái t�o ���c g�m n�ng l��ng m�t tr�i, n�ng l��ng gió, n�ng l��ng sóng bi�n, n�ng l��ng n��c, tài nguyên sinh h�c. Tài nguyên không tái t�o ���c là nh�ng tài nguyên t�n t�i m�t cách h�u h�n, s� m�t �i ho�c hoàn toàn b� bi�n ��i, không còn gi� l�i tính ch�t ban ��u sau quá trình s� d�ng. �ó là tài nguyên khoáng s�n, nhiên li�u khoáng, các thông tin di truy�n b� m�t d�n không còn gi� l�i ���c cho ��i sau. 3. Phát tri�n kinh t� - xã h�i Phát tri�n kinh t� - xã h�i th��ng g�i t�t là phát tri�n. Phát tri�n là quá trình c�i thi�n và nâng cao �i�u ki�n s�ng v� v�t ch�t và tinh th�n c�a con ng��i b�ng s� nâng cao trình �� và n�ng l�c c�a l�c l��ng s�n xu�t, quan h� xã h�i, nâng cao ch�t l��ng v�n hoá. Phát tri�n là xu th� t� nhiên c�a m�i cá nhân con ng��i ho�c c�ng ��ng các con ng��i. Quá trình phát tri�n c�a m�i qu�c gia có m�c �ích và yêu c�u nh�t ��nh, tiêu bi�u cho m�c s�ng v�t ch�t và tinh th�n c�a ng��i dân trong qu�c gia �ó. Các ch� tiêu kinh t� th��ng ���c c� th� hoá b�ng các ch� tiêu v� ��i s�ng v�t ch�t nh� l�ơng th�c, nhà �, n�ng l��ng, v�t li�u, �i�u ki�n s�c kh�e và ch� tiêu tinh th�n nh� giáo d�c, ho�t ��ng du l�ch v�n hoá, ngh� thu�t, bình ��ng xã h�i, t� do chính tr�, tôn giáo, truy�n th�ng l�ch s� c�a m�i qu�c gia.
  15. Chng I: NH NG KHÁI NI M C  B  N V  TÀI NGUYÊN VÀ MT 5 M�i qu�c gia trên th� gi�i ��u có ���ng l�i, chính sách, chi�n l��c và m�c tiêu phát ti�n kinh t� - xã h�i c�a n��c mình, không ai gi�ng ai. Các m�c tiêu c� th� c�a t�ng n��c ph� thu�c vào trình �� dân trí và kinh t� - xã h�i hi�n t�i c�a n��c �ó và liên quan t�i s� phân hoá giàu nghèo khác nhau. ��i v�i các n��c nghèo, kinh t� kém phát tri�n thì yêu c�u m�c s�ng th�p hơn so v�i các n��c gi�u, kinh t� phát tri�n. S� phát tri�n kinh t� - xã h�i c�a m�i qu�c gia nói riêng và th� gi�i nói chung ��u có quy h�ach và k� ho�ch c� th� theo không gian và th�i gian. ��i v�i m�t s� n��c theo xã h�i ch� ngh�a nh� Trung Qu�c, Vi�t Nam, Cu Ba thì k� ho�ch phát tri�n kinh t� th��ng th�c hi�n 5 n�m, còn ��i v�i Liên Hi�p Qu�c th��ng là 10 n�m. T� n�m 1960 ��n n�m 1970 là k� ho�ch chi�n l��c 10 n�m v�i m�c tiêu s� d�ng vi�n tr� c�a các n��c gi�u, phát tri�n có n�n khoa h�c hi�n ��i, tiên ti�n �� giúp �� các n��c nghèo, �ang phát tri�n v�i m�c �ích nâng cao m�c s�ng c�a các n��c �ó. Ti�p theo là k� ho�ch phát tri�n 10 n�m l�n th� hai c�a Liên Hi�p Qu�c t� 1970 ��n n�m 1980 nh�m b� xung thêm m�c tiêu c�a k� ho�ch 10 n�m tr��c ch�a th�c hi�n ���c. �ó là m�c tiêu v� bình ��ng và công b�ng trong xã h�i, v� công b�ng trong phân ph�i nh�ng thành qu� chung c�a phát tri�n trong xã h�i. Các nhà chi�n l��c qu�c t� �ánh giá r�ng m�c tiêu c�a giai �o�n này c�ng không ��t ���c k�t qu� nh� mong mu�n. Nguyên nhân c�a s� không ��t ���c là do s� b�t h�p lý và m�t cân ��i kinh t� th� gi�i, là s� b�t bình ��ng trong quan h� m�u d�ch gi�a các n��c phát tri�n và ch�m phát tri�n. Chi�n l��c phát tri�n kinh t� th� gi�i c�a Liên Hi�p Qu�c 10 n�m l�n th� ba ���c b�t ��u t� n�m 1981. N�i dung chính c�a chi�n (l��c này) v�n là t�ng tr��ng n�n kinh t� c�a các n��c �ang phát tri�n v�i t�c �� cao và hình thành tr�t t� kinh t� th� gi�i m�i. S� phát tri�n kinh t� xã h�i trên th� gi�i ���c phân chia ra các mô hình phát tri�n khác nhau: Mô hình t�ng tr��ng Tân c� �i�n d�a trên cơ ch� th� tr��ng k� ho�ch hoá, s� h�u t� nhân, tích lu� v�n b�ng ti�t ki�m trong n��c và thu hút v�n t� n��c ngoài. Mô hình phát tri�n kinh t� theo ki�u kinh t� Mac-xít d�a trên các nguyên t�c k� ho�ch hoá phát tri�n t�p trung, l�c l��ng s�n
  16. 6 Lê Xuân H ng xu�t ch� y�u s� h�u Nhà N��c và th�ng nh�t qu�n lý c�a nhà n��c v� kinh t� và theo cơ ch� xã h�i ch� ngh�a, b� qua ch� �� phong ki�n và t� b�n ch� ngh�a, xây d�ng xã h�i xã h�i ch� ngh�a. Mô hình kinh t� t� b�n ch� ngh�a ch� y�u là k� ho�ch hoá phát tri�n kinh t�. N�i dung các k� ho�ch phát tri�n do nhà n��c xác ��nh ch� mang tính ch�t ��nh h��ng, duy trì s� h�u cá nhân và cơ ch� th� tr��ng t� do, có nh�ng c�i cách v� c�u trúc và qu�n lý kinh t�, t�ng c��ng m�t s� bi�n pháp ki�m tra c�a nhà n��c ��i v�i công nghi�p và xây d�ng m�t s� xí nghi�p qu�c doanh làm ch� l�c cho n�n kinh t�. S� phát tri�n kinh t� - xã h�i gi�a các qu�c gia trên th� gi�i có tính ph� thu�c trong phát tri�n. T�t c� các qu�c gia ��u ph� thu�c l�n nhau trong phát tri�n, ít có n��c nào có th� ��c l�p hoàn toàn ��i v�i các n��c khác. 4. �a d�ng sinh h�c là s� phong phú v� ngu�n gen, v� gi�ng, loài sinh v�t và h� sinh thái trong t� nhiên. N��c ta thu�c �i�u ki�n khí h�u nhi�t ��i �m, gió mùa, là m�t trong nh�ng trung tâm �a d�ng sinh h�c cao c�a th� gi�i. Song trong th�c t�, h�u h�t các h� sinh thái t� nhiên �ã ch�u tác ��ng trong quá trình phát tri�n kinh t� - xã h�i. Trên c�n, các h� sinh thái r�ng t� nhiên b� m�t nh� � Tây Nguyên, r�ng b� phá và chuy�n sang tr�ng các cây công nghi�p nh� cà phê, h�t tiêu, cao su. Nhi�u di�n tích r�ng � phía b�c b� phá �� tr�ng các cây l�ơng th�c n�ng su�t th�p, sau �ó �� hoang hoá. D��i n��c do phát tri�n kinh t� - xã h�i, các ngu�n th�i gia t�ng tác ��ng ��n môi tr��ng ch�t l��ng n��c, gây suy gi�m �a d�ng sinh h�c thu� v�c ho�c làm gi�m s� l��ng cá th�, nguy hi�m hơn là làm gi�m ch�t l��ng các loài có ý ngh�a khai thác làm th�c ph�m do kh� n�ng tích t� ��c t�. R�ng � Vi�t Nam v�i h� ��ng th�c v�t �a d�ng và phong phú và chia ra nhi�u ki�u r�ng khác nhau. �a d�ng các loài sinh v�t trong các h� sinh thái r�ng, các thu� v�c n��c ng�t và bi�n. (b�ng 1)
  17. Chng I: NH NG KHÁI NI M C  B  N V  TÀI NGUYÊN VÀ MT 7 B�ng: 1. Th�ng kê thành ph�n loài sinh v�t S� loài �ã S� T/T Nhóm sinh v�t xác ��nh ���c Th�c v�t n�i 1 -N��c ng�t 1.402 -Bi�n 537 Rong t�o -N��c ng�t Kho�ng 20 2 -Bi�n 662 -C� bi�n 15 Th�c v�t � c�n 13.766 3 -Th�c v�t b�c th�p 2.393 -Th�c v�t b�c cao 11.373 ��ng v�t không x��ng s�ng � n��c 4 -N��c ng�t 782 -Bi�n 7.421 5 ��ng v�t không x��ng s�ng � ��t kho�ng 1.000 6 Côn trùng 5.155 Cá 7 -N��c ng�t 544 -Bi�n 2.038 Bò sát 258 8 -R�n bi�n 50 -Rùa bi�n 4 9 L��ng c� 828 10 Chim 828 Thú 275 11 -Thú bi�n 16 Ngu�n: Vi�n sinh thái và tài nguyên sinh v�t [1 ]. Hi�n nay �a d�ng sinh h�c � Vi�t Nam �ang b� m�t mát và gi�m sut. Nguyên nhân là do m�t nơi sinh c�, do s� khai thác quá m�c, do s� ô nhi�m ngày càng gia t�ng và ô nhi�m sinh h�c. Nhi�u di�n tích r�ng v�n ti�p t�c b� tàn phá, thu h�p l�i �� tr�ng cây l�ơng th�c và chuy�n ��i cơ c�u cây tr�ng mang tính ch�t
  18. 8 Lê Xuân H ng hàng hoá. � vùng ��ng b�ng, di�n tích các h� sinh thái nông nghi�p c�ng �ang b� thu h�p d�n, nh��ng ch� cho các khu �ô th� và khu công nghi�p. Nhi�u di�n tích tr�ng lúa � ven bi�n n�ng xu�t th�p �ã ���c c�i t�o �� chuy�n sang các ��m, ao nuôi tr�ng th�y s�n. M�t s� vùng ��t cát ven bi�n mi�n Trung c�ng ���c chuy�n sang thành ��m nuôi tôm. N�u không có bi�n pháp quy ho�ch chuy�n ��i h�p lý thì ch�c n�ng sinh thái t� nhiên v�n có c�a nhi�u vùng quan tr�ng c�a ��t n��c s� b� thay ��i, �nh h��ng t�i m�c tiêu phát tri�n b�n v�ng và th� h� con cháu mai sau. Các ho�t ��ng phát tri�n kinh t� - xã h�i �ã �nh h��ng ��n s� l��ng cá th� s� loài quí hi�m suy gi�m rõ r�t và s� l��ng các loài ��ng, th�c v�t ��a vào sách �� Vi�t Nam ngày càng t�ng. Các loài thú hoang dã v�n b� khai thác b�ng m�i cách �� ph�c v� cho "thói quen tiêu th� "lãng phí tài nguyên còn t�n t�i trong m�t b� ph�n dân chúng. � vùng ven bi�n nguy cơ t�n th�t l�n v� �a d�ng sinh h�c, nguy cơ b� di�t ch�ng c�a nhi�u loài h�i s�n �ã ���c c�nh báo. S� khai thác r�ng c�n ki�t d�n t�i s� m�t môi tr�ơng c� trú và sinh s�ng c�a ��ng v�t. Vi�c m�t �i m�t s� di�n tích r�ng r�t l�n t� tr�ơc t�i nay là m�t trong nh�ng nguyên nhân cơ b�n làm suy gi�m �a d�ng sinh h�c trên c�n � Vi�t Nam. ��i v�i sinh v�t bi�n tình tr�ng khai thác h� sinh thái ven b�, nơi c� trú c�a nhi�u loài th�y sinh có giá tr� khoa h�c và kinh t� �ang tr� nên khó ki�m soát. R�ng ng�p m�n là nơi nuôi d��ng nhi�u loài h�i s�n có giá tr� kinh t� cao nh� tôm bi�n, cua, cá b�p, sò, ngao, �c h�ơng, R�ng ng�p m�n còn là b�c t��ng xanh v�ng ch�c b�o v� b� bi�n, �ê bi�n, h�n ch� xói l� và tác h�i c�a bão l�t. R�ng ng�p m�n còn là hàng rào h�p th� m�t ph�n nh�ng ch�t ô nhi�m, các kim lo�i n�ng t� các sông �� ra Nh�ng m�t s� ��a ph�ơng nhân dân c�ng ch�a ý th�c ���c ��y �� v� giá tr� c�a h� sinh thái, h� �ã phá r�ng ng�p m�n �� l�y ��t làm ��m �� nuôi tr�ng th�y s�n, làm �nh h��ng ��n ��i s�ng c�a dân nghèo, ��n s� b�o t�n �a d�ng sinh h�c. San hô và R�n san hô �ã và �ang b� khai thác quá m�c �� làm vôi, làm �� v�t l�u ni�m, th�m chí nguy h�i hơn là khai thác b�ng ph�ơng pháp h�y di�t nh� �ánh mìn, s� d�ng hóa ch�t ��c �� b�t h�i s�n s�ng trong r�n san hô.
  19. Chng I: NH NG KHÁI NI M C  B  N V  TÀI NGUYÊN VÀ MT 9 B�ng 2: Tình tr�ng di�n bi�n s� l��ng m�t s� loài ��ng v�t, th�c v�t quý hi�m có giá tr� kinh t� � Vi�t Nam Th�ì gian S� Loài T/T Tr��c n�m 1970 S� li�u n�m 1999 (Cá th�) (Cá th�) Tê giác m�t 1 15 - 17 5 - 7 s�ng 2 Voi 1500 - 2000 100 - 150 3 H� Kho�ng 1000 80 - 100 4 Bò xám 20 - 30 không rõ 5 Bò tót 3000 - 4000 300 - 350 6 Bò r�ng 2000 - 3000 150 - 200 7 H�u x� 2500 - 3000 150 - 170 8 H�u cà toong 700 - 1000 60 - 80 9 H�u vàng 300 - 800 R�t hi�m g�p 10 Sao la Loài m�i phát hi�n S� l��ng không nhi�u 11 Mang l�n Loài m�i phát hi�n 300 - 500 Mang Tr��ng Loài m�i phát hi�n S� l��ng không nhi�u 12 Sơn Cheo cheo 200 - 300 R�t hi�m g�p 13 Napu V��n �en - 350 - 400 14 tuy�n 15 V��n H�i Nam 100 Hi�m g�p 16 V��n B�c má hàng nghìn 400 - 500 17 V��n má hung hàng nghìn 150 - 200 18 Vo�c ��u tr�ng 600 - 800 60 - 80 19 Vo�c m�i h�ch 800 - 1000 150 - 200 20 Vo�c gáy tr�ng - 300 - 350 Vo�c mông - 80 - 100 21 tr�ng 22 Công hàng nghìn R�t hi�m Gà lôi lam mào - R�t hi�m 23 �en Gà lôi lam mào - R�t hi�m 24 tr�ng Cá cóc Tam nàng nghìn 200 - 300 25 ��o 26 Cá s�u hàng nghìn có r�t ít
  20. 10 Lê Xuân H ng Sâm Ng�c Kh.thác 6-8 t�n kho�ng 100-150kg/n 27 Linh /n�m V� cây b�i l�i Kh.thác trên 20 kho�ng 7-8 t�n/n�m 28 t�n/n Các lo�i g� - còn r�t ít � Tây quý nh� Nguyên 29 h�ơng, cate, g� ��, tr�c Các loài cây r�t hi�m, có nguy cơ 30 thu�c quý có m�t gi�ng, m�t gen gia tri cao Các loài h�i Suy gi�m nhanh, n�ng 31 s�n kinh t� cao su�t gi�m 2 - 6 l�n Ngu�n: Vi�n Sinh thái và tài nguyên Sinh v�t [1]. Ngu�n th�y s�n n��c ng�t nhi�u nơi b� gi�m sút nghiêm tr�ng. ��c bi�t � các vùng ��ng b�ng châu th�, s�n l��ng khai thác cá t� nhiên �ã gi�m 9,5 l�n [13]. S� l��ng các loài trong sách �� Vi�t Nam t�ng. Trong �ó có 365 loài ��ng v�t và 356 loài th�c v�t quý hi�m �ang có nguy cơ b� tiêu di�t � các m�c �� khác nhau. 5. S� c� r�i ro môi tr��ng là các tai bi�n ho�c r�i ro x�y ra trong quá trình ho�t ��ng phát tri�n kinh t� - xã h�i c�a con ng��i ho�c do bi�n ��i th�t th��ng c�a th�i ti�t, khí h�u toàn c�u và s� ho�t ��ng n�i l�c ��t bi�n c�a l�p v� Trái ��t trong t� nhiên, gây ô nhi�m, làm suy thoái môi tr��ng nghiêm tr�ng. 5.1. Các s� c� môi tr��ng do các ho�t ��ng phát tri�n kinh t� - xã h�i gây ra bao g�m s� c� tràn d�u trên bi�n, rò r� hoá ch�t, ng� ��c c�p tính.  S� c� tràn d�u S� c� tràn d�u trên bi�n và c�a sông ch� y�u do các ho�t ��ng th��ng xuyên c�a giao thông v�n t�i bi�n, các ho�t ��ng th�m dò, khai thác d�u khí trên th�m l�c ��a gây ra. S� c� tràn d�u gia t�ng �ã d�n ��n ô nhi�m môi tr��ng nghiêm tr�ng, tác ��ng x�u ��n các h� sinh thái bi�n và gây thi�t h�i cho ho�t ��ng kinh t� - xã h�i. Hi�n tr�ng tràn d�u �ã x�y ra t� n�m 1995 ��n ��u n�m 2000
  21. Chng I: NH NG KHÁI NI M C  B  N V  TÀI NGUYÊN VÀ MT 11 là 30 v�. S� l��ng d�u tràn ra bi�n và trên sông ��c tính 91.622 t�n. (B�ng 3) B�ng 3. Th�ng kê s� c� tràn d�u t� n�m 1995-1999 N�m S� v� L��ng d�u Ghi chú (t�n) 1995 2 202 Còn 4 v� ch�a rõ nguyên nhân 1996 7 68.332 Có 3 v� không tính ���c l��ng d�u tràn ra 1997 4 2.454 Có 2 v� không tính ���c l��ng d�u tràn ra 1998 6 12.937 Có 4 v� không tính ���c l��ng d�u tràn ra 1999 10 7.697 Có 5 v� không tính ���c l��ng d�u tràn ra Ngu�n: C�c Môi tr��ng [1].  S� c� môi trư�ng do rò r� hoá ch�t Trong quá trình phát tri�n kinh t� - xã h�i, các hóa ch�t ngày càng ���c s� d�ng nhi�u c� v� s� l��ng c�ng nh� ch�ng lo�i hóa ch�t. Ph�n l�n các thi�t b�, kho ch�a hóa ch�t ch�a ��m b�o k� thu�t an toàn. Vi�c qu�n lý và s� d�ng hóa ch�t th��ng không tuân th� �úng k� thu�t an toàn, nên �ã �� x�y ra s� c� môi tr��ng do rò r� hóa ch�t. �a s� hóa ch�t là ��c h�i, có kh� n�ng ti�m tàng nguy hi�m �� gây ra nh�ng �nh h��ng khác nhau ��i v�i s�c kh�e con ng��i, ��i v�i môi tr��ng s�ng. Nó c�ng có kh� n�ng gây ra nh�ng th�m h�a v�i quy mô r�t l�n và �nh h��ng lâu dài t�i môi tr��ng s�ng. Hi�n tr�ng môi tr��ng do rò r� hóa ch�t trong nh�ng n�m qua �ã t�ng x�y ra nhi�u l�n, gây �nh h��ng t�i môi tr��ng và s�c kh�e con ng��i.  S� c� ng� ��c c�p tính
  22. 12 Lê Xuân H ng Nguyên nhân ch� y�u s� c� ng� ��c c�p tính là do s� d�ng hóa ch�t trong công nghi�p, th� công nghi�p, nông nghi�p ch�a �úng quy trình k� thu�t an toàn ho�c các bi�n pháp phòng ng�a ch�a ���c ch�t ch�. Hi�n tr�ng ng� ��c c�p tính theo th�ng kê c�a B� Y t� trong vòng 2 n�m (1998-1999) �ã x�y ra hơn 6.100 tr��ng h�p ng� ��c do hoá ch�t b�o v� th�c v�t, hoá ch�t di�t c� dùng trong nông nghi�p. Ng� ��c do thu�c di�t chu�t có 2051 tr��ng h�p, do các lo�i d��c ph�m có 3.121 tr��ng h�p và ng� ��c do th�c ph�m là g�n 6.000 tr��ng h�p. Trong các tr��ng h�p ng� ��c k� trên �ã c��p �i nhi�u sinh m�ng �áng th�ơng. 5.2. Các s� c� môi trư�ng thiên nhiên  Bão, áp th�p nhi�t ��i B�ng 4: Thi�t h�i do bão gây ra t� n�m 1995-1999 Các thi�t ��n v� 1995 1996 1997 1998 1999 T�ng h�i Ng��i 137 290 3.000 383 37 3.464 ch�t Lúa b� ha 43.023.400 270.000 110.212 26.653 430.265 h�i Tàu chi�c 1.091 500 3.000 4.591 thuy�n b� chìm Nhà �� 7.801 100.000 10.561 118.362 ��t �ai m3 5241000 572.715 5.813.715 b� s�t l� T�ng T� 950 2.000 7.800 1.464 83 12.297 thi�t ��ng h�i S� c�n S� 3 4 5 5 9 26 bão l��ng Ngu�n : U� ban Qu�c gia phòng ch�ng bão l�t [1].
  23. Chng I: NH NG KHÁI NI M C  B  N V  TÀI NGUYÊN VÀ MT 13 Do s� bi�n ��i th�t th��ng v� th�i ti�t, khí h�u toàn c�u �ã làm cho c��ng �� bão và áp th�p nhi�t ��i ngày càng gia t�ng, gây thi�t h�i r�t l�n v� ng��i và c�a c�i v�t ch�t, làm �nh h��ng ��n môi tr��ng sinh thái. Hi�n tr�ng bão và áp th�p nhi�t ��i kéo dài, gây m�a l�n, t�o l� tàn phá mùa màng, nhà c�a và các công trình phúc l�i xã h�i. S� thi�t h�i gây ra do bão ���c trình bày trong b�ng 4.  L� l�t C�ng nh� bão, l� l�t do các h�ên t��ng b�t th��ng v� th�i ti�t, khí h�u, th�y v�n gây ra ngày càng nhi�u và ph�c t�p. Cùng v�i n�n cháy r�ng, phá r�ng ��u ngu�n, r�ng phòng h� và s� suy thoái th�m th�c v�t, các tr�n l� l�t di�n ra ngày càng ác li�t v�i quy mô l�n, gây thi�t h�i n�ng n� v� ng��i và c�a, phá h�y cân b�ng sinh thái và gây ô nhi�m môi tr��ng. Hi�n tr�ng l� l�t �ã x�y ra trong th�i gian qua th��ng trùng h�p v�i các tâm bão và áp th�p nhi�t ��i gây ra m�a l�n, kéo dài nhi�u ngày. ��c bi�t tr�n l� th� k� x�y ra vào cu�i n�m 1999 � mi�n Trung t� Qu�ng Bình ��n Ninh Thu�n, và ��c bi�t nguy h�i nh�t � t�nh Th�a Thiên Hu�, �ã gây thi�t h�i l�n v� ng��i và c�a, g�n nghìn ng��i ch�t và m�t tích, làm thi�t h�i r�t l�n v� tài nguyên thiên nhiên và môi tr��ng s�ng. Sau tr�n l� môi tr��ng �ã b� ô nhi�m n�ng n�, các h� sinh thái b� phá h�y và suy thoái, nhi�u gia �ình m�t nhà c�a ph�i ly tán ��n nơi khác sinh s�ng. B�ng 5: Thi�t h�i do l� l�t n�m 1995-1999 Các �ơn 1995 1996 1997 1998 1999 6/2000 T�ng thiêt h�i v� Ng��i Ng��i 47 250 12 67 782 13 1.171 ch�t Lúa b� ha 500.000 500.000 9.893 18.347 53.307 120 ng�p Nhà b� Nhà 2.217 950 11.381 1.062-.629 62 1.077.239 ng�p T�ng T� 2.225 2.673 717 250 4.509 - 10.374 thi�t h�i ��ng
  24. 14 Lê Xuân H ng  L�c C�ng nh� bão, l�c th��ng xuyên x�y ra và c��ng �� l�n, c�ng gây thi�t h�i l�n v� ng��i và tài s�n c�a nhân dân, phá h�y tài nguyên và môi tr��ng. Thi�t h�i do các tr�n l�c ���c th� hi�n � b�ng 6. B�ng 6: Thi�t h�i do l�c t� n�m 1995-2000 Các thi�t �ơn 1995 1996 1997 1998 1999 2000 Tông h�i v� tính s� Ng��i ch�t Ng��i 3 4 37 87 3 11 145 Nhà b� s�p ha - 360 - 2.026 606 2.198 5.190 và phá hu� Lúa, hoa ha - - - - 448 4.058 4.506 m�u b� h�i Tàu thuy�n Chi�c 10 - - - 6 21 37 b� chìm T�ng thi�t T� - - 100 150 - - 250 h�i ��ng Ngu�n : C�c Môi tr��ng.  S�t ��t, s�t l�, n�t ��t, xói l�. Do ho�t ��ng n�i l�c c�a Trái ��t, do các ho�t ��ng phát tri�n kinh t� - xã h�i c�a con ng��i �ã làm �nh h��ng ��n th�i ti�t, ch� �� th�y v�n và khí h�u toàn c�u, h�u qu� c�a các ho�t ��ng �ó �ã gây ra các s� c� môi tr��ng s�t, s�t, xói l� và n�t ��t. Các s� c� này �ã gây thi�t h�i l�n v� kinh t� và ��i s�ng c�a con ng��i và �nh h��ng nghiêm tr�ng ��n môi tr��ng. Các hi�n t��ng s�t, xói l� ��t ngày càng gia t�ng � b� bi�n, ven sông và l� quét, l� �á � các vùng núi cao, �ã x�y ra ��t bi�n, làm ch�t nhi�u ng��i, phá hu� h� sinh thái, �nh h��ng l�n ��n môi tr��ng sinh s�ng.  Cháy r�ng Cháy r�ng th��ng do th�i ti�t n�ng nóng kéo dài, cùng v�i n�n phá r�ng do du canh du c�, di dân t� do, khai thác r�ng trái phép và ý th�c b�o v� r�ng kém. Cháy r�ng c�ng �ã x�y ra th��ng xuyên và nghiêm tr�ng � các t�nh mi�n núi phía b�c và Tây nguyên và ��c
  25. Chng I: NH NG KHÁI NI M C  B  N V  TÀI NGUYÊN VÀ MT 15 bi�t v� cháy r�ng chàm � U Minh Th��ng. S� c� cháy r�ng �ã gây thi�t h�i l�n v� kinh t� và h�y ho�i h� sinh thái, làm suy toái môi tr��ng. Di�n tích r�ng b� m�t do cháy r�ng trong các n�m qua �ã t�ng không ng�ng và �áng k�. (B�ng 7) B�ng 7 : Th�ng kê di�n tích r�ng b� cháy các n�m 1995-1998 Thi�t h�i �ơn v� 1995 1996 1997 1998 1999 tính Di�n tích ha 7.429 4.198,4 1.750,2 17.408 30.776,6 r�ng b� cháy Ngu�n: �y ban Qu�c gia phòng cháy và ch�ng cháy r�ng.  Sóng th�n N��c ta có b� bi�n dài kho�ng 3200 km kéo dài t� Trà C� Móng Cái t�nh Qu�ng Ninh ��n Hà Tiên t�nh Kiên Giang. Trên d�c b� bi�n n��c ta t�p trung nhi�u thành ph�, th� xã l�n, dân c� t�p trung �ông �úc, kinh t� phát tri�n. Hàng n�m nơi �ây th��ng x�y ra sóng bão trong n��c dâng do bão, và sóng l�n không liên quan ��n bi�n ��ng th�i ti�t và th��ng g�i chung là sóng th�n. Sóng th�n �ã gây ra nhi�u thi�t h�i v� kinh t� c�ng nh� tài nguyên, môi tr��ng vùng ven bi�n. Hi�n t��ng sóng th�n l�n gây ra do ��ng ��t và ho�t núi l�a � ngoài khơi � n��c ta ít x�y ra. Theo tài li�u nghiên c�u sóng th�n do ��ng ��t c�a Ph�m V�n Th�c (1995) thì sóng th�n l�n �ã x�y ra � ven bi�n ��ng b�ng B�c B� vào n�m 1903 và � ��ng b�ng Nam B� vào n�m 1904. Sóng th�n �ã tàn phá n�ng n�, hàng nghìn ng��i ch�t, hàng tr�m thuy�n bè b� nh�n chìm và r�t nhi�u nhà c�a b� s�p �� và cu�n trôi ra bi�n. Sóng bão trong n��c dâng bão, ���c hình thành khi khí áp trên m�t bi�n b� gi�m và th��ng liên quan ��i v�i xoáy thu�n nhi�t ��i. Sóng th�n ���c hình thành do ��ng ��t ho�c ho�t ��ng núi l�a � ngoài bi�n hay ��i d�ơng. Nh�ng tr�n ��ng ��t và núi l�a � d��i �áy bi�n gây ra bi�n ��ng ��t ng�t b� m�t ��a hình làm cho toàn b� kh�i n��c � �ây b� h� xu�ng, sau �ó l�i ���c dâng cao, t�o ra sóng bi�n tràn �i m�i h��ng.
  26. 16 Lê Xuân H ng Sóng th�n do ��ng ��t và núi l�a th��ng l�n, ph� thu�c vào c��ng �� ��ng ��t và núi l�a. �� cao sóng th�n th��ng vài mét và có khi ��t t�i kho�ng ch�c mét và th�m chí cao hơn nhi�u. ��ng n�ng c�a sóng th�n r�t l�n, n�ng l��ng c�a m�i ��t sóng th�n n�m trong kho�ng 1019-1023 ergs. T�n su�t c�a sóng th�n khá th�p, nó ph� thu�c vào t�n su�t xu�t hi�n c�a các tr�n ��ng ��t l�n � �áy bi�n ho�c �áy ��i d�ơng hay ven b�. Theo th�ng kê c�a các chuyên gia ��ng ��t thì t�n suât xu�t hi�n sóng th�n do ��ng ��t � bi�n �ông gây ra ch� hàng ch�c n�m m�i xu�t hi�n m�t l�n. Các tài li�u nghiên c�u v� sóng th�n � n��c ta còn h�n ch� và ch�a có công trình nào phân bi�t gi�a sóng th�n gây ra do ��ng ��t và núi l�a (n�i sinh) và sóng gây ra do bão (ngo�i sinh). ��t sóng th�n m�i x�y ra � �n �� d�ơng vào cu�i tháng 12 n�m 2004 là m�t th�m ho� l�n c�a th� gi�i. Sóng th�n �ã c��p �i hơn 220.000 ng��i c�a 8 n��c Nam Á và �ông Nam Á. Riêng In�ônêxia s� ng��i ch�t lên t�i 170.000 ng��i. Nhi�u tàu thuy�n và nhà c�a và các ph�ơng ti�n, công trình khác b� tàn phá ghê g�m. S� ng��i s�ng xót, không gia c� lên ��n hàng tri�u ng��i. �ây là ��t sóng th�n l�ch s� ch�a t�ng th�y t� tr��c t�i nay. Nó �ã làm thi�t h�i và �nh h��ng r�t l�n v� kinh t�, xã h�i và môi tr��ng s�ng nghiêm tr�ng. 6. Xung ��t môi tr��ng là xung �� v� l�i ích c�a các t� ch�c, cá nhân, trong khai thác, s� d�ng và b�o v� môi tr��ng. V�i ���ng l�i ��i m�i, n�n kinh t� liên t�c phát tri�n và t�ng tr��ng v�i t�c �� cao. T�c �� phát tri�n nhanh, nh�ng cơ ch� chính sách qu�n lý c�a Nhà n��c và ý th�c c�a con ng��i ��i v�i v�n �� môi tr��ng còn h�n ch� và ch�a ���c hoàn thi�n. V�n �� ô nhi�m do các ho�t ��ng kinh t� gây ra �ã d�n ��n các mâu thu�n ��i kháng, b�t hòa gi�a nh�ng ng��i gây ra ô nhi�m v�i c�ng ��ng con ng��i b� h�ng ch�u ô nhi�m. S� b�t bình ��ng trong vi�c h��ng l�i t� môi tr��ng, làm n�y sinh xung ��t gi�a các nhóm xã h�i. S� xung ��t môi tr��ng có m�c �� khác nhau, tùy thu�c vào quy mô và m�c �� nguy hi�m c�a ngu�n gây ô nhi�m. Ph�n l�n các xung ��t môi tr��ng ch� d�ng l�i � m�c �� ti�m �n. Tình tr�ng xung ��t b�ng v� l�c ít x�y ra và ph�n l�n là � m�c �� khi�u ki�n lên các c�p chính quy�n c�p trên. Nguyên nhân ch� y�u d�n ��n xung ��t môi tr��ng là:
  27. Chng I: NH NG KHÁI NI M C  B  N V  TÀI NGUYÊN VÀ MT 17 � S� b�t bình ��ng trong vi�c h��ng l�i ích do ho�t ��ng phát tri�n kinh t� - xã h�i mang l�i; � S� b�t ��ng v� nh�n th�c và hành vi trong cách �ng x� v�i nhau và x� s� v�i tài nguyên và môi tr��ng. � S� b�t l�c c�a chính quy�n s� t�i trong vi�c gi�i quy�t mâu thu�n, b�t hòa v� v�n �� ô nhi�m. S� mâu thu�n tích t� lâu ngày không ���c gi�i quy�t tri�t �� là y�u t� d�n ��n bùng phát xung ��t. � Không có s� tham gia bàn b�c chân tình gi�a các bên gây ra ô nhi�m và bên b� ô nhi�m, trên quan �i�m hai bên ��u có l�i; Thi�u khuôn m�u c�a làng v�n hoá. S� xung ��t môi tr��ng th��ng ���c phân ra các d�ng:  Xung ��t do nh�n th�c v� ô nhi�m;  Xung ��t v� m�c tiêu;  Xung ��t vì l�i ích;  Xung ��t quy�n l�c. Vi�c nâng cao nh�n th�c hi�u bi�t c�a ng��i dân v� h�u qu� c�a ô nhi�m có tính hai m�t, nó v�a có th� làm t�ng c��ng �� c�a xung ��t môi tr��ng, nh�ng m�t khác nó c�ng góp ph�n làm thay ��i hành vi c�a chính nh�ng ng��i gây ô nhi�m, vì chính h� là ng��i ph�i ch�u h�u qu� c�a s� ô nhi�m n�ng nh�t và tr��c nh�t. M�t khác, khi có nh�ng hi�u bi�t chính xác v� s� nguy h�i c�a ô nhi�m, chính nh�ng ng��i s�n xu�t s� ph�i t� ��t ra cho mình nh�ng bài tính �� cân ��i gi�a l�i ích kinh t� tr��c m�t và nh�ng thi�t h�i lâu dài ��i v�i h� và ng��i thân. Khi �ó tình hình môi tr��ng có th� s� ���c c�i thi�n theo chi�u h��ng t�t lên nh� vào nh�n th�c c�a nh�ng ng��i s�n xu�t. Xung ��t môi tr��ng bao g�m các ��i tác: � Xung ��t trong c�ng ��ng. Các xung ��t này ph�n l�n d�ng � m�c khi�u ki�n, ít x�y ra b�ng v� l�c. S� xung ��t này có th� nh�n th�y � trong các làng ngh� th� công truy�n th�ng gi�a các nhóm ng��i làm ngh� v�i nhóm ng��i không làm ngh�, xung ��t gi�a cá nhân trong dòng h� v�i dòng h�.
  28. 18 Lê Xuân H ng � Xung ��t có phân chia chi�n tuy�n ph�n l�n di�n ra do s� tranh ch�p s� d�ng tài nguyên gi�a các c�ng ��ng khác nhau, gi�a ch�t th�i công nghi�p v�i s�n xu�t nông nghi�p và nuôi tr�ng th�y s�n, gi�a làng ngh� v�i làng không làm ngh�, S� xung �ôt x�y ra do s� ô nhi�m môi tr��ng quá n�ng n� không th� ch�u ��ng n�i, trong khi �ó chính quy�n ��a ph�ơng b�t l�c. � Xung ��t gi�a các cơ quan qu�n lý môi tr��ng và dân c�; Khi s� b�t hoà x�y ra gi�a hai bên gây ô nhi�m và b� ô nhi�m, s� xung ��t d�n ��n khi�u ki�n. Chính quy�n s� t�i gi�i quy�t b�ng ph�ơng pháp hòa gi�i, không c�ng r�n v�i bên gây ô nhi�m và không th�a �áng v�i bên khi�u ki�n thì s� n�y sinh ra s� b�t hòa gi�a chính quy�n và nhân dân ��a ph�ơng. Chính quy�n là ng��i ��i di�n cho dân qu�n lý ��a bàn v� môi tr��ng s�ng, nh�ng làm vi�c y�u kém s� làm m�t ni�m tin ��i v�i dân.  Xung ��t gi�a các cơ quan qu�n lý v�i nhau. S� xung ��t này th��ng x�y ra gi�a cơ quan qu�n lý d� án phát tri�n kinh t� - xã h�i v�i chính quy�n ��a ph�ơng. Ví d� d� án s�n xu�t v�t li�u xây d�ng c�a huy�n ���c tri�n khai � m�t xã nào �ó. Khói c�a các lò g�ch gây ô nhi�m cho nhân dân trong xã s� t�i, nhân dân b�t bình v�i d� án, chính quy�n xã s� t�i ki�n Huy�n v� s� gây ô nhi�m môi tr��ng lên c�p cao hơn có th�m quy�n. V�n �� xung ��t môi tr��ng là m�t trong nh�ng v�n �� b�c xúc trong xã h�i hi�n nay. ��c bi�t nó th��ng x�y ra � các làng ngh� s�n xu�t th� công m� ngh� � ��ng b�ng châu th� sông H�ng. 7. B�o v� môi tr��ng, phát tri�n b�n v�ng Môi tr��ng là t�ng h�p các �i�u ki�n s�ng c�a con ng��i. Phát tri�n là quá trình c�i t�o và c�i thi�n các �i�u ki�n �ó. Quan h� gi�a môi tr��ng và phát tri�n r�t ch�t ch� v�i nhau. Môi tr��ng luôn ch�u các tác ��ng c�a các ho�t ��ng phát tri�n xã h�i, còn phát tri�n luôn luôn gây ra ô nhi�m và làm suy thoái môi tr��ng. Môi tr��ng là ��a bàn và là ��i t��ng c�a phát tri�n.
  29. Chng I: NH NG KHÁI NI M C  B  N V  TÀI NGUYÊN VÀ MT 19 B�o v� môi tr��ng bao g�m các ho�t ��ng phòng ng�a và h�n ch� các tác ��ng x�u c�a các ho�t ��ng phát tri�n ��i v�i môi tr��ng, kh�c ph�c ô nhi�m, suy thoái, s� c� môi tr��ng, nâng cao ch�t l��ng môi tr��ng và b�o ��m cân b�ng sinh thái. Phát tri�n b�n v�ng là phát tri�n �áp �ng các nhu c�u v�t ch�t và tinh th�n c�a th� h� hi�n t�i nh�ng không làm t�n h�i ��n kh� n�ng th�a mãn nhu c�u �ó c�a các th� h� t�ơng lai. Trên th� gi�i c�ng nh� � m�i qu�c gia ��u t�n t�i hai h� th�ng song song v�i nhau. �ó là h� th�ng kinh t� xã h�i và h� th�ng môi tr��ng. H� th�ng kinh t� xã h�i ���c c�u thành b�i các thành ph�n s�n xu�t, l�u thông phân ph�i, tiêu dùng s�n ph�m, tích l�y, ��u t� v�n t�o ra nguyên v�t li�u, n�ng l��ng hàng hóa, ph� th�i và có s� trao ��i l�u thông gi�a các ph�n t� c�u thành h�. H� th�ng môi tr��ng bao g�m các thành ph�n môi tr��ng t� nhiên, môi tr��ng xã h�i và môi tr��ng nhân t�o. Các ho�t ��ng phát tri�n kinh t� luôn luôn có hai m�t: tích c�c và tiêu c�c, t�c là có l�i và có h�i. Ho�t ��ng phát tri�n t�o ra các s�n ph�m, c�a c�i v�t ch�t �� c�i thi�n ��i s�ng cho con ng��i, song trong các ho�t ��ng phát tri�n c�ng �ã gây ra các ch�t th�i ��c h�i, làm ô nhi�m và suy thái môi tr��ng, �nh h��ng ��n s�c kh�e c�ng ��ng. Môi tr��ng thiên nhiên b�n thân c�ng có hai m�t tích c�c và tiêu c�c. Thiên nhiên cung c�p ngu�n tài nguyên phong phú "r�ng vàng, bi�n b�c" và phúc l�i cho con ng��i, nh�ng ��ng th�i c�ng là ngu�n gây thiên tai, th�m h�a ��i v�i s�n xu�t và ��i s�ng cho con ng��i nh� bão, l� l�t, ��ng ��t, sóng th�n, xói l� b� bi�n c�a sông v.v. M�c tiêu c�a phát tri�n kinh t� xã h�i ph�i g�n li�n v�i b�o v� môi tr��ng. Mu�n b�o v� môi tr�ơng t�t ph�i th�c hi�n phát tri�n xã h�i b�n v�ng và ng��c l�i. B�o v� môi tr��ng là ph�i �ánh giá các tác ��ng tiêu c�c c�a các ho�t ��ng phát tri�n và �� xu�t ra các bi�n pháp qu�n lý, phòng ch�ng và x� lý chúng.
  30. 20 Lê Xuân H ng � n��c ta v�n �� phát tri�n kinh t� xã h�i và b�o v� môi tr��ng c�ng �ã ���c ��ng và Chính ph� r�t quan tâm. Chi�n l��c phát tri�n kinh t� xã h�i ���c g�n li�n v�i chi�n l��c b�o v� môi tr��ng. Chúng ta �ã th�c hi�n phát tri�n kinh t� xã h�i theo k� ho�ch 5 n�m và ��nh h��ng 10 n�m ho�c 20 n�m. Chi�n l��c phát tri�n kinh t� xã h�i t� th�i k� quá �� lên ch� ngh�a xã h�i. V� môi tr��ng, Nhà n��c c�ng �ã �� xu�t chi�n l��c qu�c gia v� b�o v� môi tr��ng và ban hành chính th�c ngày 12 tháng 06 n�m 1991. K� ho�ch qu�c gia v� b�o v� môi tr��ng �ã xác ��nh các m�c tiêu l�n v� th� ch� và t� ch�c: � Thành l�p cơ quan qu�n lý môi tr��ng, � Xây d�ng chính sách và lu�t pháp môi tr��ng, � Thành l�p m�ng l��i quan tr�c môi tr��ng, � L�p k� ho�ch t�ng h�p v� s� d�ng và phát tri�n tài nguyên, � Xây d�ng chi�n l��c phát tri�n b�n v�ng cho các ngành, � �ánh giá tác ��ng môi tr��ng, � So�n th�o chi�n l��c môi tr��ng và phát tri�n b�n v�ng. K� ho�ch qu�c gia b�o v� môi tr��ng c�ng �ã ��a ra các ch�ơng trình hành ��ng c� th�: • Qu�n lý phát tri�n �ô th� và dân s�, • Qu�n lý t�ng h�p các l�u v�c sông ngòi, • Qu�n soát ô nhi�m và ch�t th�i, • B�o v� �a d�ng sinh h�c, • B�o v� các vùng ��t ng�p n��c, • Qu�n lý các v��n qu�c gia và khu b�o t�n thiên nhiên. 8. Ch�t th�i và rác th�i Vi�t nam �ang ti�n hành công nghi�p hóa - hi�n ��i hóa ��t n��c v�i nh�p �� t�ng tr��ng kinh t� khá cao trong nhi�u n�m qua.
  31. Chng I: NH NG KHÁI NI M C  B  N V  TÀI NGUYÊN VÀ MT 21 Cùng v�i t�c �� �ô th� hóa và công nghi�p hóa nhanh, v�n �� qu�n lý ch�t th�i trong �ó có rác th�i nói chung, ch�t th�i r�n �ô th�, công nghi�p và m�t s� ngành khác nói riêng, ��c bi�t là ch�t th�i ��c h�i, nguy hi�m, �ang là nh�ng v�n �� nan gi�i trong công tác b�o v� môi tr��ng và s�c kho� c�a nhân dân. Cht thi là nh�ng v�t ch�t � các d�ng tr�ng thái r�n, l�ng, khí, mùi ho�c các d�ng khác th�i ra t� sinh ho�t, s�n xu�t, kinh doanh, d�ch v� ho�c các ho�t ��ng khác. Cht thi  th r n bao g�m lim lo�i, th�y tinh, cao su, các ch�t d�o, L��ng ch�t th�i r�n phát sinh trong c� n��c trong giai �o�n 1996-1999 là 49,3 nghìn t�n/ngày, trong �ó ch�t th�i r�n công nghi�p là 27 nghìn t�n; ch�t th�i r�n sinh ho�t là 21,9 nghìn t�n và ch�t th�i b�nh vi�n là 0,4 nghìn t�n. Cht thi  th lng là n��c th�i công nghi�p, n��c th�i b�nh vi�n, n��c th�i sinh ho�t, t�m r�a, d�u m�, v.v. Trong n��c th�i th��ng ch�a các ch�t ��c h�i, vi trùng, vi khu�n truy�n b�nh. Các cht thi  dng khí nh� b�i khói nhà máy, các khí ��c th�i ra t� các ph�ơng ti�n giao thông, trên các bãi rác �ô th�, v.v. D�a trên cơ s� ngu�n g�c phát sinh hay tính ch�t c�a ch�t th�i, ng��i ta phân lo�i khác nhau. Ch�t th�i g�m có ph� li�u và rác th�i. Ph liu là s�n ph�m, v�t li�u ���c lo�i ra trong s�n xu�t ho�c tiêu dùng, nh�ng có th� s� d�ng tái ch� l�i �� �áp �ng yêu c�u làm nguyên li�u s�n xu�t. Các ch�t ph� th�i có th� s� d�ng l�i nh� th�y tinh, gi�y, kim lo�i, các lo�i ch�t d�o, và các v�t li�u h�u cơ có kh� n�ng làm phân tr�n. Ph� th�i có thành ph�n ch�t th�i ch� y�u là ch�t th�i r�n s�n xu�t công nghi�p. Rác thi n�m trong ch�t th�i nói chung, nh�ng th��ng ���c hi�u ch� là ch�t th�i sinh ho�t và d�ch v� trên ���ng ph�. Rác th�i c�ng có các thành ph�n nh� ph� th�i, nh�ng thành ph�n ch� y�u là ch�t th�i h�u cơ và c�ng ���c phân lo�i t� lúc thu gom s� d�ng �� tái ch� l�i.  Phân lo�i ch�t th�i theo ngu�n g�c phát sinh bao g�m: -Ch�t th�i công nghi�p;
  32. 22 Lê Xuân H ng -Ch�t th�i nông nhi�p; -Ch�t th�i sinh ho�t; -Ch�t th�i y t�; -Ch�t th�i xây d�ng; v.v.  Phân lo�i theo thành ph�n v�t ch�t : -Gi�y sách báo; cát tông; -Kim lo�i; v� �� h�p; -Ch�t d�o, cao su; -G� v�n, gi� rách; -G�ch v�n, s�i �á; -X�ơng, v� sò, �c; -Da, lông thú, -V.v.  Phân lo�i theo tính ch�t ��c h�i g�m các ch�t sau:  Ch�t th�i nguy h�i bao g�m các ch�t hóa h�c ��c h�i, ch�t th�i sinh h�c, các ch�t d� cháy n�, các ch�t phóng x�, �i�n t�, ch�t th�i y t�, có nguy cơ �e d�a s�c kh�e con ng��i và sinh v�t ���c phát sinh ra t� s�n xu�t công nghi�p (công ngh� m�i), nông nghi�p (Thu�c b�o v� th�c v�t, tr� xâu), b�nh vi�n (b�nh ph�m, kim tiêm ) và sinh ho�t, v.v.  Ch�t th�i không nguy h�i là các ch�t không ch�a các ch�t và h�p ch�t có m�t trong các ��c tính k� trên. Th��ng là rác th�i sinh ho�t trong gia �ình, �ô th� nh� th�c ph�m th�a, lá cây, bao bì, g� v�n, g�ch ngói, s�i cát, 9. Môi tr��ng bi�n N��c ta có di�n tích b� bi�n và lãnh h�i r�ng l�n, bao la. Các lo�i hình tài nguyên thiên nhiên bi�n và ven b� có tính �a d�ng và phong phú. S� phát tri�n kinh t� bi�n �ã và �ang là ti�n �� c�a ���ng l�i phát tri�n kinh t� - xã h�i qu�c gia.
  33. Chng I: NH NG KHÁI NI M C  B  N V  TÀI NGUYÊN VÀ MT 23 9.1. Khái ni�m c� b�n v� ��i b� ��i b� bi�n hay còn g�i là ��i t�ơng tác gi�a bi�n và l�c ��a, là m�t d�i ti�p giáp gi�a ��t li�n và bi�n, di�n tích không l�n l�m, có b�n ch�t ��c �áo t�o nên m�t ph�n l�p v� c�nh quan c�a trái ��t và là nơi x�y ra m�i t�ơng tác r�t ph�c t�p gi�a các quy�n c�a trái ��t: thu� quy�n, th�ch quy�n, sinh quy�n và khí quy�n. Trong ��i b� bi�n các tác ��ng t�ơng h� gi�a các quy�n di�n ra các quá trình r�t ph�c t�p và m�nh m�, làm bi�n ��i ��a hình và v�t ch�t c�a th�ch quy�n. Nh�ng s� bi�n ��i �ó ���c gây ra ch� y�u do n�ng l��ng sóng bi�n. ��i b� ���c ��c tr�ng b�i các hình thái ��a hình muôn m�u, muôn v� và các l�p tr�m tích b� r�i ��c �áo th��ng g�i là bùn cát ven b�. Các hình thái ��a hình và s� b�i l�ng tr�m tích th��ng tr�i dài d�c b� bi�n ho�c các v�ng v�nh l�n c�a b� bi�n. ��i b� bi�n ���c gi�i h�n nghiên c�u trong 3 thành ph�n d��i �ây: a/S��n b� ng�m: Ph�n �áy bi�n n��c nông, ��a hình ���c thành t�o b�i sóng bi�n trong m�c n��c bi�n hi�n t�i hay là m�t d�i ven b� c�a �áy bi�n b� bi�n ��i d��i tác ��ng c�a sóng. Gi�i h�n trên c�a ��i b� hi�n ��i là ���ng b�, trùng v�i m�c n��c bi�n trung bình. Gi�i h�n d��i c�a s��n b� ng�m thì không c� ��nh. Song, th�c t� cho th�y v�n �� r�t ph�c t�p và m�i vùng bi�n khác nhau ��u có gi�i h�n d��i riêng c�a mình ph� thu�c vào quan �i�m c�a các nhà nghiên c�u. Trong �i�u ki�n vùng b� không có th�y tri�u, v� trí c�a nó ph� thu�c vào các thông s� c�a sóng. Theo V.V. Lôngin�p, gi�i h�n d��i c�a ��i b� bi�n hi�n ��i là �� sâu mà t�i �ó sóng b�t ��u b� bi�n d�ng, c�ng nh� ��a hình và tr�m tích �áy ven b� b�t ��u b� bi�n ��i. �� sâu �ó b�ng 1/2 chi�u dài b��c sóng. B� bi�n h� ��i d�ơng gi�i h�n này có th� t�i �� sâu hàng ch�c mét. ��i v�i vùng b� bi�n có thu� tri�u, trong gi�i h�n c�a s��n b� ng�m ��oc chia ra vùng b� khô, chi�u r�ng c�a nó ph� thu�c vào �� d�c b� m�t �áy và ��i l��ng th�y tri�u. Ph�n không gian n�m trên s��n b� ng�m ���c g�i là vùng c�n b� .
  34. 24 Lê Xuân H ng b/B� là d�i l�c ��a mà trên nó có các d�ng ��a hình ���c thành t�o b�i ��ng l�c bi�n trong �i�u ki�n m�c n��c bi�n trung bình. Trên các b� mài mòn (b� phá h�y b�i bi�n) gi�i h�n bên trong c�a b� ch�y theo mép b� klif (vách b� d�c). Trên các b� bi�n tích t�, ranh gi�i n�m � mép b� trong c�a th�m bi�n hi�n ��i. Các hình thái tích t� bao ven bi�n, các �ê cát n�i ��o, v.v.là các thành ph�n hình thái ��a hình và c�u trúc c�a b�. c/���ng b� là ranh gi�i c�a b� và s��n b� ng�m, là giao tuy�n gi�a m�t n��c bi�n và b� m�t l�c ��a. ���ng b� là ���ng m�c n��c ch� xu�t hi�n rõ ràng khi có th�i ti�t t�t, bi�n yên t�nh, m�t n��c ph�ng l�ng. Khi xu�t hi�n sóng v� b�, sóng leo lên b�, ��ng th�i khi rút ng��c tr� l�i �� l� ra m�t ph�n �áy bi�n. ��i b� này, chi�u r�ng c�a nó thay ��i qua l�i, ph� thu�c vào �� d�c b� m�t tr�m tích ho�c m�t n�n �á g�c, nh�ng ��ng th�i ph� thu�c vào các thông s� c�a sóng bi�n tác ��ng t�i th�i �i�m �ã cho và ���c g�i là ��i sóng v� b�. Sóng v� b� có th� di d�ch lên phía trên và xu�ng phía d��i trong th�i gian th�y tri�u và n��c dâng do gió. Sóng v� b� �ôi khi t�o ra s� tích t� bùn cát ��c bi�t g�i là "bãi bi�n", chi�m m�t ph�n c�a b� và s��n b� ng�m. Vùng ven bi�n (Duyên h�i) là m�t d�i l�c ��a ven bi�n r�ng l�n mà trên d�i này t�n t�i các d�ng ��a hình ���c t�o ra b�i bi�n trong các m�c n��c bi�n c� dâng cao. N�u nh� trên l�c ��a không có các di tích ��a m�o lên nâng, thì ranh gi�i có �i�u ki�n c�a vùng ven bi�n có th� là ���ng n�i các ��nh c�a các v�ng v�nh. � trên các b� b�ng ph�ng, ranh gi�i này có th� trùng v�i mép vách d�c "Klip" ho�c mép trong c�a b�c th�m bi�n. Khi �ó thu�t ng� "vùng ven bi�n" ch� có ý ngh�a ��a lý t� nhiên khái quát. Vùng b� bi�n c�, � �áy bi�n n�m phía ngoài ph�m vi s��n b� ng�m, ��ng th�i có th� t�n t�i các di tích ���ng b� bi�n c� ���c t�o ra trong khi các m�c n��c bi�n c� h� th�p. Các ���ng b� bi�n c� có th� ���c bi�u hi�n trong ��a hình d��i d�ng các b�c th�m ho�c các mép nhô, nh�ng th��ng tìm th�y � trên �áy bi�n bùn cát thu�c ngu�n g�c ven b�, �ôi khi có ph� bên trên m�t l�p m�ng c�a tr�m tích bi�n sâu. ��i này c�a các ���ng b� c� th��ng chi�m m�t ph�n nh� c�a th�m l�c ��a.
  35. Chng I: NH NG KHÁI NI M C  B  N V  TÀI NGUYÊN VÀ MT 25 Nh� v�y các ph� ��i các b�c th�m bi�n c� nâng cao và các ���ng b� bi�n c� d��i �áy bi�n �ánh d�u gi�i h�n phân b� b�o t�n các hình thái ��a hình c�a s� t�ơng tác c�a bi�n và l�c ��a c�. ��a m�o b� bi�n bao g�m 3 vùng: vùng nâng t�ơng ��i, ��i b� hi�n ��i và vùng b� bi�n b� nh�n chìm. Vùng b� nâng bao g�m các hình thái ��a hình là các th�m bi�n có tu�i khác nhau, ��i b� hi�n ��i bao g�m các bãi bi�n và vách d�c "klif" �ang b� tác ��ng c�a ��ng l�c bi�n và vùng b� b� nh�n chìm Tân ki�n t�o, g�m các ���ng b� bi�n c� . 9.2. Tài nguyên bi�n � ��i b� Bi�n n��c ta r�t giàu tài nguyên sinh v�t, bao g�m các h� sinh thái bi�n nhi�t ��i ��c thù nh� r�n san hô, th�m c� bi�n, r�ng ng�p m�n, các ��m phá ven b� bi�n mi�n Trung, M�t trong các h� sinh thái này b� ô nhi�m và phá h�y s� �nh h��ng ��n h� sinh thái khác, �nh h��ng ��n toàn b� dây truy�n m�t xích sinh thái c�a vùng bi�n. Các h� sinh thái bi�n và ven b� có vai trò quan tr�ng nh� th�m th�c v�t r�ng trên ��t li�n, m�t nó bi�n tr� thành "thu� m�c". Ch�c n�ng sinh thái và �a d�ng sinh h�c là ngu�n th�c ph�m bi�n to l�n, �óng vai trò quan tr�ng trong n�n kinh t� qu�c dân. Bi�n và vùng bi�n ven b� còn có nhi�u khoáng s�n quý hi�m nh� d�u khí � trên th�m l�c ��a, m� s�t ven bi�n Th�ch Khê (Hà T�nh) và g�n 100 m� và �i�m qu�ng quý hi�m khác. Bi�n và vùng bi�n ven b� còn có ti�m n�ng l�n v� du l�ch. Nhi�u bãi bi�n ��p �ã và �ang ���c khai thác ph�c v� du l�ch, vui chơi gi�i trí và làm khu an d��ng B� bi�n n��c ta còn có ti�m n�ng r�t l�n cho phát tri�n c�ng và hàng h�i. 9.3. Hi�n tr�ng ô nhi�m bi�n Vùng ven bi�n và trên m�t s� ��o ven b� là nơi t�p trung cao các ho�t ��ng phát tri�n kinh t� �a ngành. Các ho�t ��ng phát tri�n � �ây �ang có nguy cơ gây ô nhi�m và làm suy thoái môi tr��ng. Hi�n tr�ng ô nhi�m và suy thoái môi tr��ng bi�n và ven b� do các
  36. 26 Lê Xuân H ng ho�t ��ng phát tri�n c�a khu công nghi�p, khai hoang l�n bi�n, khai thác d�u khí và các khoáng s�n khác, v�n t�i d�u khí và hóa ch�t trên bi�n, khai thác h�i s�n và du l�ch, �ang di�n ra nghiêm tr�ng. Ch�t l��ng môi tr��ng n��c bi�n �ang có chi�u h��ng x�u �i. M�t s� vùng b� bi�n ô nhi�m d�u và các s�n ph�m d�u m�, hàm l��ng ch�t r�n lơ l�ng (TSS), hàm l��ng k�m (Zn), xyanua (CN-) �ã v��t tiêu chu�n cho phép.
  37. 27 Chng II L CH S PHÁT TRIN VÀ CÁC YÊU CU TM 1. S ra  i c a TM Trong quá trình phát tri�n kinh t� xã h�i, các ho�t ��ng kinh t� khai thác tài nguyên thiên nhiên, xây d�ng �ô th�, nhà máy xí nghi�p và nhi�u công tình khác, bên c�nh nh�ng cái �ư�c cho s�n xu�t và nâng cao ��i s�ng cho con ngư�i, ��ng th�i c�ng �ã gây ra nhi�u phi�n toái có h�i cho môi trư�ng và s�c kh�e c�ng ��ng. S� phát tri�n kinh t� xã h�i luôn luôn có hai m�t l�i và h�i ��i v�i cu�c s�ng. S� l�i và h�i �ó có th� x�y ra trư�c m�t ho�c lâu dài, có th� tr�c ti�p ho�c gián ti�p, �nh hư�ng t�i s�c kh�e con ngư�i. S� hi�u bi�t và bi�n pháp phòng tránh các tiêu c�c c�a con ngư�i qua các th�i k� l�ch s� có khác nhau. T� th�ơ ban ��u ông cha ta chưa có hi�u bi�t và ý th�c rõ ràng v� ô nhi�m và suy thoái môi trư�ng như bây gi�, nhưng c�ng �ã làm nh�ng vi�c làm phòng tránh ô nhi�m và b�o v� tài nguyên môi trư�ng. Ch�ng h�n như làm nhà hư�ng nam �� tránh gió mùa �ông b�c giá rét; c�m phá r�ng thì l�p các mi�u th� th�n linh, ��t b�ng c�m � c�a r�ng; �� b�o v� các ��ng v�t quý hi�m thì th� chim, th� cá v.v. Ngày nay v�i n�n công nghi�p và nông nghi�p phát tri�n, con ngư�i �ang ��ng tr�ơc nh�ng th� thách l�n v� môi trư�ng. V�i s� phát tri�n c�a xã h�i công nghi�p, nhi�u ngu�n n�ng lư�ng m�i, v�t li�u m�i, k� thu�t tiên ti�n �� �ư�c khám phá. Trong nông nghi�p �� ��t �ư�c n�ng xu�t cao c�a cây tr�ng con ngư�i �ã l�m d�ng phân bón hóa h�c và thu�c b�o v� th�c v�t, gây ô nhi�m môi
  38. 28 Lê Xuân H�ng trư�ng nư�c và ��t nghiêm tr�ng. Các ho�t ��ng phát tri�n �ó c�a con ngư�i �ã tác ��ng m�nh m� vào tài nguyên và môi trư�ng, �ã can thi�p tr�c ti�p và �ôi khi thô b�o vào các h� t� nhiên. ��c bi�t là trong th� k� XX, sau khi chi�n tranh th� gi�i l�n th� hai k�t thúc, các nư�c b� chi�n tranh tàn phá �ã bư�c vào th�i k� khôi ph�c kinh t� sau chi�n tranh. Nhi�u nư�c �ã bư�c vào công nghi�p hóa, hi�n ��i hóa ��t nư�c. M�t s� nhân t� m�i như cách m�ng khoa h�c k� thu�t, s� bùng n� dân s�, s� phân hóa các qu�c gia giàu nghèo �ã tác ��ng và can thi�p m�nh m� vào tài nguyên và môi trư�ng. �ánh giá tác ��ng môi trư�ng ra ��i nh�m m�c �ích gi�m b�t và ng�n ng�a s� ô nhi�m và suy thoái môi trư�ng do các ho�t ��ng phát tri�n kinh t� xã h�i gây ra. T� nh�ng n�m 1960-1970, � các nư�c tư b�n phương Tây �ã có s� lo l�ng và quan tâm ��i v�i tài nguyên và môi trư�ng s�ng c�a con ngư�i. V�n �� b�o v� tài nguyên và môi trư�ng �ã tr� thành v�n �� chính tr� b�c xúc trong xã h�i, �òi h�i chính ph� các nư�c ph�i có ch� trương �ư�ng l�i và chính sách gi�i quy�t. � Hoa K� vào ��u n�m 1970, Qu�c h�i nư�c này �ã ban hành lu�t và chính sách qu�c gia v� môi trư�ng và g�i t�t là NEPA. Lu�t này quy ��nh r�ng t�t c� các d� án phát tri�n kinh xã h�i quan tr�ng � c�p liên bang mu�n �ư�c xét duy�t và thông qua b�t bu�c ph�i có báo cáo �ánh giá tác ��ng môi trư�ng. Sau Hoa K�, các nư�c phương Tây khác như Canada, Australia, Anh, Nh�t, ��c �ã l�n lư�t ban hành nh�ng lu�t pháp ho�c quy ��nh v�i m�c �� khác nhau v� �ánh gía tác ��ng môi trư�ng c�a các d� án phát tri�n kinh t� xã h�i c�a nư�c mình. Vào nh�ng n�m 1970-1980 m�t s� nư�c �ang phát tri�n � Châu Á Thái Bình Dương như Thái Lan, Hàn Qu�c, Philipin, Indonesia, Malaysia , c�ng �ã ban hành các quy ��nh chính th�c ho�c t�m th�i v� �ánh giá tác ��ng môi trư�ng. � Trung Qu�c trong th�i k� th�c hi�n b�n hi�n ��i ��t nư�c, v�i s� giúp �� c�a các nư�c phương Tây và các t� ch�c Qu�c t� c�ng �ã quan tâm và ti�n hành �TM ��i v�i các d� án phát tri�n kinh t� xã h�i c�a nư�c mình. Theo tư li�u c�a chương trình Liên hi�p Qu�c vào n�m 1985, các
  39. Chng II: L� CH S� PHÁT TRI� N VÀ CÁC YÊU C� U � TM 29 nư�c phát tri�n trên th� gi�i �ã có t�i 3/4 s� nư�c �ã có quy ��nh v� �TM v�i nh�ng m�c �� yêu c�u khác nhau. Các t� ch�c qu�c t� c�ng �ã quan tâm nhi�u ��n �TM. N�m 1972 Liên Hi�p Qu�c �ã t� ch�c h�i ngh� qu�c t� v� môi trư�ng. Chương trình môi trư�ng c�a Liên H�p Qu�c c�ng �ã �ư�c thành l�p v�i m�c �ích là cung c�p các tư li�u và cơ s� khoa h�c c�n thi�t cho vi�c xác ��nh �ư�ng l�i phát tri�n kinh t� c�a các qu�c gia. T� ch�c Y t� th� gi�i c�ng �ã ban hành các quy ��nh v� ch�t lư�ng nư�c u�ng và không khí nh�m ��m b�o an toàn cho s�c kh�e c�a con ngư�i. T� ch�c UNESCO �ã xây d�ng chương trình con ngư�i và sinh quy�n. N�m 1980 ba t� ch�c UNEP, UNDP và WB �ã công b� "Tuyên b� v� các chính sách và th� t�c v� môi trư�ng". N�i dung c�a Tuyên b� nói lên quan �i�m phát tri�n kinh t� ph�i k�t h�p v�i b�o v� môi trư�ng và các nư�c �ư�c vi�n tr� hay vay v�n c�a Liên Hi�p Qu�c ph�i có báo cáo �TM. � Vi�t Nam v�n �� �TM ra ��i vào gi�a n�m 1984 khi có chương trình Tài nguyên và Môi trư�ng. Báo cáo �TM ��u tiên �ư�c th�c hi�n � d� án xây d�ng nhà máy thu� �iên Tr� An n�m 1985 và ti�p theo là ban hành quýêt ��nh c�a chính ph� v� công tác �i�u tra cơ b�n, s� d�ng h�p lý tài nguyên thiên nhiên và b�o v� môi trư�ng. Quy�t ��nh �ã kh�ng ��nh r�ng các d� án công trình xây d�ng cơ b�n quan tr�ng và các chương trình phát tri�n kinh t� xã h�i v�i quy mô l�n ��u c�n ph�i xem xét v� �TM trư�c khi xét duy�t th�c hi�n. T� �ó chúng ta �ã ti�n hành �TM nhà máy hóa d�u � thành ph� H� Chí Minh, h� thông tư�i tiêu Qu�n L�, Ph�ng Hi�p � ��ng b�ng sông C�u Long do công ty ESSA, Canada th�c hi�n v�i s� c�ng tác c�a các chuyên viên Vi�t Nam do Trung tâm môi trư�ng thành ph� H� Chí Minh th�c hi�n. ��i v�i m�t s� nhà máy xí nghi�p c� �ư�c xây d�ng trư�c n�m 1984, nay c�ng �ã ti�n hành �TM như nhà máy gi�y Bãi B�ng V�nh Phú, nhà máy phân lân Hà B�c v.v. và các d� án phát tri�n kinh t� xã h�i m�i như h� th�ng th�y nông Th�ch Nham � Qu�ng Ngãi, d� án khai hoang l�n m�n � Nam Uông Bí V� pháp ch� chính ph� �ã công b� lu�t b�o v� môi trư�ng n�m 1994 và ngh� �inh 175/CP c�a chính ph�. Lu�t BVMT �ã nêu rõ t�t c� các d� án phát tri�n kinh t� - xã h�i vá các công trình xây
  40. 30 Lê Xuân H�ng d�ng cơ b�n trư�c khi �ư�c xét duy�t th�c thi ph�i có báo cáo �TM. Ti�p theo có nhi�u v�n b�n dư�i lu�t v� b�o v� môi trư�ng �ã ra ��i, ��c bi�t là chi�n lư�c B�o v� môi trư�ng qu�c gia ��n n�m 2010 và ��nh hư�ng ��n n�m 2020, qu�n lý và quy ho�ch môi trư�ng trong th�i k� công nghi�p hóa - hi�n ��i hóa ��t nư�c. B�o v� môi trư�ng �ã tr� thành qu�c sách c�a ��t nư�c ta hi�n nay. T� n�m 1980, v�n �� �TM �ã �ư�c Nhà nư�c quan tâm, nhưng mãi sau khi có Lu�t B�o v� môi trư�ng thì vi�c tri�n khai có h� th�ng tư Trung ương ��n ��a phương, và ��n kh�p các b�, ngành. Tính ��n cu�i n�m 2004, s� báo cáo �TM cho các d� án phát tri�n kinh t� - xã h�i �ã có 26.800 �ư�c th�c hi�n, trong �ó có 800 báo cáo �TM thu�c c�p Trung ương qu�n lý và 26.000 thu�c c�p ��a phương qu�n lý. Công tác �TM c�a nư�c ta trong th�i gian qua so v�i yêu c�u ��t ra v�n còn nhi�u y�u �i�m h�n ch�, c�n kh�c ph�c. V�n còn x�y ra tình tr�ng � nhi�u ��a phương nhi�u công trình khi �i vào ho�t ��ng có nh�ng �nh hư�ng x�u ��n môi trư�ng do s� tuân th� các quy ��nh pháp lu�t v� �ánh giá tác ��ng môi trư�ng còn h�n ch�, ch�t lư�ng báo cáo c�ng như n�ng l�c th�m ��nh các báo cáo �ánh giá tác ��ng môi trư�ng còn chưa t�t. Bên c�nh �ó, ho�t ��ng sau th�m ��nh c�ng như s� tham gia c�a c�ng ��ng trong quá trình �ánh giá tác ��ng môi trư�ng còn nhi�u b�t c�p. ��c bi�t là m�t s� n�i dung c�a công tác này như �ánh giá tác ��ng môi trư�ng t�ng h�p � m�t vùng hay � ph�m vi xuyên biên gi�i v�n chưa �ư�c ti�n hành (Báo cáo t�ng k�t công tác �TM ngày 27/12/2004). Hi�n nay �TM �ã tr� thành b� môn khoa h�c môi trư�ng, có phương pháp lu�n nghiên c�u c�a mình và �ã �ư�c �ng d�ng r�ng rãi �� gi�ng d�y trong m�t s� trư�ng ��i h�c và cao ��ng chuyên ngành � m�t s� nư�c trên th� gi�i và � nư�c ta. B� môn �TM ngày càng có nh�ng bư�c ti�n quan tr�ng và phát tri�n nhanh chóng, góp ph�n thi�t th�c vào s� nghi�p b�o v� tài nguyên thiên nhiên và môi trư�ng c�a m�i qu�c gia và c�ng ��ng qu�c gia trên toàn th� gi�i.
  41. Chng II: L� CH S� PHÁT TRI� N VÀ CÁC YÊU C� U � TM 31 2. nh ngha, mc ích và ý ngha TM �ánh giá tác ��ng môi trư�ng là m�t quá trình nghiên c�u nh�m d� báo các h�u q�a x�u v� môi trư�ng c�a m�t d� án phát tri�n kinh t� - xã h�i ho�c m�t công trình xây d�ng cơ b�n quan tr�ng c�a ��t nư�c, xem xét vi�c th�c hi�n công trình và d� án �ó s� gây ra nh�ng v�n �� gì ��i v�i tài nguyên thiên nhiên và môi trư�ng, ��i v�i ��i s�ng c�a con ngư�i t�i khu v�c th�c hi�n d� án, xem xét hi�u qu� chính c�a d� án và các ho�t ��ng khác t�i vùng khai thác d� án.Trên cơ s� �ó d� báo các tác ��ng môi trư�ng s� di�n ra sao, xác ��nh các bi�n pháp gi�m thi�u các tác ��ng tiêu c�c �� d� án thích h�p hơn v�i môi trư�ng. Theo Lê Th�c Cán và t�p th� tác gi� ��nh ngh�a "�TM c�a ho�t ��ng phát tri�n kinh t� - xã h�i là xác ��nh, phân tích và d� báo nh�ng tác ��ng l�i và h�i, trư�c m�t và lâu dài mà vi�c th�c hi�n ho�t ��ng �ó có th� gây ra cho tài nguyên và môi trư�ng s�ng c�a con ngư�i t�i nơi liên quan ��n ho�t ��ng, trên cơ s� �ó �� xu�t các bi�n pháp phòng tránh kh�c ph�c các tác ��ng tiêu c�c."[25 ]. �� ng�n g�n hơn có th� ��nh ngh�a �TM như sau: "�TM là s� phân tích, �ánh giá các ho�t ��ng phát tri�n kinh t� - xã h�i, d� báo �nh hư�ng ��n tài nguyên và môi trư�ng c�a các d� án, quy ho�ch, k� ho�ch phát tri�n �ó và �� xu�t các gi�i pháp thích h�p v� b�o v� môi trư�ng". Ho�t ��ng phát tri�n kinh t� - xã h�i có các quy mô và t�m quan tr�ng khác nhau. Có lo�i mang tính ch�t v� mô, nhưng có lo�i mang tính ch�t vi mô. Có lo�i t�m quan tr�ng c�a các ho�t ��ng phát tri�n mang tính ch�t qu�c gia ho�c liên qu�c gia (qu�c t�), nhưng có lo�i ch� mang tính ch�t ��a phương c�a m�t t�nh hay m�t xí nghi�p. T�m quan tr�ng ph� thu�c vào c�p qu�n lý c�a d� án phát tri�n và công trình xây d�ng. Vi�c phân c�p th�c hi�n �TM là h�p lý và c�n thi�t. Các tác ��ng c�a các ho�t ��ng phát tri�n ��n môi trư�ng có th� gây ra s� thay ��i ch�t, lư�ng, s� phân b� theo không gian, th�i gian c�a tài nguyên thiên nhiên hay nhân t� ch�t lư�ng môi trư�ng s�ng. Tác ��ng có th� là tích c�c, c�ng có th� là tiêu c�c; có th� có l�i ho�c có h�i cho môi trư�ng và ch�
  42. 32 Lê Xuân H�ng d� án. Trong quá trình �ánh giá c�n thi�t ph�i xem xét l�a ch�n th�n tr�ng các tác ��ng có t�m quan tr�ng th�c s� ��i v�i tài nguyên và môi trư�ng. Mc ích TM là góp ph�n thêm tư li�u khoa h�c c�n thi�t cho vi�c quy�t ��nh ho�t ��ng phát tri�n. �TM theo lu�t ��nh b�t bu�c ��i v�i các d� án phát tri�n kinh t� - xã h�i ph�i có báo cáo �TM trong h� sơ xét duy�t kinh t� k� thu�t c�a d� án. �TM giúp cho các cơ quan có th�m quy�n c�p trên xét duy�t các d� án và �ưa ra quy�t ��nh �úng ��n cho phép d� án có �� �i�u ki�n th�c hi�n hay không. �TM �ư�c xem xét nhi�u phương án th�c hi�n khác nhau c�a các ho�t ��ng phát tri�n, ��i chi�u, so sánh s� l�i, h�i các tác ��ng c�a các ho�t ��ng phát tri�n, trên cơ s� �ó ki�n ngh� l�a ch�n phương án t�i ưu. �TM giúp cho công tác xây d�ng �ư�ng l�i, chi�n lư�c quy ho�ch, k� ho�ch hoá b�o v� môi trư�ng. �TM còn có m�c �ích theo dõi các di�n bi�n môi trư�ng b� tác ��ng theo d� báo ban ��u sau khi d� án �i vào ho�t ��ng. Thư�ng xuyên theo dõi di�n bi�n b�ng các k�t qu� �o ��c, quan tr�c ��nh k� �� c�n thi�t �i�u ch�nh d� báo sau 5 n�m ho�c 10 n�m sau. Ý ngh a ca TM: �TM có ý ngh�a r�t quan tr�ng ��i v�i các d� án phát tri�n. Trên cơ s� n�i dung c�a báo cáo �TM, d� án phát tri�n có �ư�c c�p trên th�m ��nh duy�t thông qua �� th�c thi hay không. �TM cùng v�i các nhân t� kinh t� - k� thu�t trong d� án c�n có ti�ng nói chung th�ng nh�t, không ��i ��u ph� quy�t l�n nhau, mà giúp cho s� hoàn thi�n nhân t� kinh t� - k� thu�t c�a d� án v�i m�c �ích phát tri�n b�n v�ng. ��i v�i các nư�c phát tri�n và ch�m phát tri�n, các nhân t� môi trư�ng và các nhân t� kinh t�- k� thu�t không ph�i lúc nào c�ng d� dàng th�ng nh�t. Các nhân t� kinh t� kinh t� - k� thu�t bao gi� c�ng �ư�c coi tr�ng hơn nhân t� môi trư�ng và báo cáo �TM ch� �ư�c xem như tài li�u tham kh�o. Chính vì l� �ó mà sau khi d� án �i vào ho�t ��ng thư�ng x�y ra h�u qu� x�u cho môi trư�ng và b� ��ng kh�c ph�c h�u qu�. � nư�c ta công tác �TM cho các d� án phát tri�n c�a qu�c gia quan tr�ng hi�n nay c�ng �ã �ư�c ��ng và Chính ph� quan tâm
  43. Chng II: L� CH S� PHÁT TRI� N VÀ CÁC YÊU C� U � TM 33 hơn như d� án xây d�ng �ư�ng H� Chí Minh, d� án xây d�ng nhà máy th�y �i�n Sơn La. �TM �ã k�t h�p hài hòa trong xét duy�t lu�n ch�ng kinh t� - k� thu�t 3. N$i dung TM N�i dung �TM c� th� ph� thu�c vào n�i dung và tính ch�t c�a các d� án phát tri�n hay các công trình xây d�ng cơ b�n. Các ho�t ��ng phát tri�n tác ��ng vào các y�u t� môi trư�ng �òi h�i các yêu c�u và m�c �� khác nhau. Do �ó trình t� �ánh giá có th� � giai �o�n �ánh giá sơ b� ho�c có th� �TM ��y ��, t� m�. V�n b�n chính th�c �TM là b�n báo cáo �TM. Trong báo cáo thư�ng �ư�c trình bày nh�ng v�n �� sau: • Mô t� tên d� án phát tri�n, cơ quan ch� d� án, ��a �i�m ho�t ��ng d� án, ��c trưng kinh t� - k� thu�t c�a các ho�t ��ng phát tri�n. • Xác ��nh ph�m vi tác ��ng và �nh hư�ng môi trư�ng c�a d� án. • Mô t� hi�n tr�ng tài nguyên và môi trư�ng ��a bàn ti�n hành d� án. • D� báo nh�ng tác ��ng c�a các ho�t ��ng phát tri�n có th� x�y ra ��i v�i tài nguyên và môi trư�ng: nư�c, ��t và khí. • D� báo nh�ng bi�n ��i các nhân t� môi trư�ng x�y ra trong khi d� án ho�t ��ng và sau khi th�c hi�n d� án phát tri�n. • �� xu�t các gi�i pháp phòng, tránh, �i�u ch�nh kh�c ph�c và x� lý. • D� báo và �ánh giá r�i ro. • �ánh giá tác ��ng xã h�i. • Phân tích giá tr� kinh t� l�i ích và chi phí c�a d� án �em l�i. • So sánh, ��i chi�u các phương án ho�t ��ng khác nhau. • K�t lu�n và ki�n ngh�. N�i dung và k�t qu� c�a báo cáo �TM �ư�c chuy�n lên c�p trên th�m ��nh và xét duy�t.
  44. 34 Lê Xuân H�ng 4. Ki)n th+c khoa h.c c/n thi)t trong TM Khoa h�c môi trư�ng là ngành khoa h�c ��c l�p, mang tính ch�t liên ngành (khoa h�c gian ngành), nghiên c�u quan h� qua l�i gi�a con ngư�i và môi trư�ng như toán - lý, ��a - hóa, sinh - hóa v.v., nhưng ph�c t�p hơn nhi�u. Khoa h�c môi trư�ng không ch� liên quan gi�a hai ngành khoa h�c cơ b�n v�i nhau, mà liên quan ��n r�t nhi�u ngành khoa h�c cơ b�n khác nhau, trong �ó có c� khoa h�c t� nhiên và khoa h�c xã h�i. N�n t�ng ki�n th�c c�a khoa h�c môi trư�ng r�t r�ng, bao g�m các thành t�u c�a khoa h�c t� nhiên: sinh v�t h�c, hóa h�c, v�t lý h�c, ��a ch�t, ��a lý, th�y ��ng l�c h�c, b�n �� h�c , và các ngành khoa h�c xã h�i trong l�nh v�c qu�n lý môi trư�ng: kinh t�, lu�t pháp, v.v. Các ki�n th�c khoa h�c c�n thi�t trong �ánh giá tác ��ng môi trư�ng như sau:  Các ki�n th�c khoa h�c và k� thu�t v� tài nguyên thiên nhiên và môi trư�ng bao g�m các tài nguyên sinh v�t, khoáng s�n, ��t, nư�c, và tài nguyên lao �ông , v� ô nhii�m môi trư�ng nư�c, ��t, khí, ti�ng �n và s�c kh�e c�ng ��ng, v� các h� sinh thái và quan h� gi�a các h� sinh thái: sinh thái nhân v�n và sinh thái xã h�i, v� bi�n pháp b�o v�.  Các ki�n th�c v� ho�t ��ng phát tri�n kinh t� - xã h�i, v�n hóa như ki�n th�c khoa h�c - k� thu�t v� công nghi�p, nông nghi�p, lâm nghi�p, giao thông v�n t�i, y t�, n�ng lư�ng, th�y s�n, du l�ch, các ho�t ��ng v�n hóa, ngh� thu�t; v� qu�n lý kinh t�, xã h�i, lu�t pháp, thông tin và giáo d�c �ào t�o �� b�o v� môi trư�ng.  Các ki�n th�c v� các phương pháp nghiên c�u �TM. Các phương pháp k� thu�t x� lý ch�t th�i nguy hi�m, tính toán ô nhi�m, mô hình toán h�c, ma tr�n môi trư�ng v.v. Trong quá trình �TM, các nhà khoa h�c �TM c�a nhóm �ánh giá c�n m�i các chuyên gia khoa h�c ��u ngành có liên quan ��n d� án phát tri�n, tham gia vào nhóm v�i tư cách c� v�n khoa h�c, kinh t�, v�n hoá, xã h�i. M�i ngư�i tham gia ��u �ã có ki�n th�c sâu và kinh nghi�m v� l�nh v�c phát tri�n kinh t� - xã h�i ho�c t�ng d�ng tài nguyên, các lo�i hình ô nhi�m.
  45. Chng II: L� CH S� PHÁT TRI� N VÀ CÁC YÊU C� U � TM 35 5. Các yêu c/u 4i v5i TM �TM có ý ngh�a và t�m quan tr�ng r�t l�n. N�i dung �ánh giá �òi h�i ph�i có �� chính xác và �� tin c�y cao �� giúp c�p trên th�m ��nh và ra quy�t ��nh �úng ��n. Chính vì v�y c�n ph�i ��t các yêu c�u sau:  �TM ph�i th�c s� là m�t công c� giúp cho vi�c l�a ch�n quy�t ��nh. �TM nh�m cung c�p thêm tư li�u chính xác và ch�c ch�n, phân tích m�t cách khoa h�c v� nh�ng l�i ích và m�t mát có th� x�y ra ��i v�i tài nguyên và môi trư�ng, giúp cơ quan th�m quy�n có trách nhi�m l�a ch�n và ra quy�t ��nh th�c hi�n d� án phát tri�n m�t cách h�p lý và chính xác hơn.  �TM ph�i �� xu�t �ư�c các gi�i pháp phòng tránh, gi�m b�t các tác ��ng tiêu c�c, phát huy các m�t tích c�c, có l�i, ��m b�o t�t và ��t �ư�c ��y �� v� m�c tiêu, yêu c�u c�a phát tri�n.  �TM ph�i phân tích làm rõ các mâu thu�n gi�a l�i ích kinh t� và b�o v� môi trư�ng, làm sao không ng�n c�n s� phát tri�n kinh t� - xã h�i, mà ngư�c l�i t�o �i�u ki�n thu�n l�i t�t nh�t cho các ho�t ��ng phát tri�n.  �TM ph�i là công c� có hi�u l�c �� kh�c ph�c nh�ng h�u qu� tiêu c�c c�a các ho�t ��ng phát tri�n �ã hoàn thành ho�c �ang ti�n hành  �TM ph�i là m�t ho�t ��ng khoa h�c mang tính ch�t liên ngành. Ph�i huy ��ng �ư�c nhi�u cán b� khoa h�c và k� thu�t thu�c các ngành liên quan tham gia công tác �TM.  Báo cáo �TM ph�i rõ ràng, d� hi�u. Khoa h�c môi trư�ng r�t ph�c t�p, n�i dung khoa h�c trong báo cáo r�t phong phú, k�t qu� cu�i cùng c�a báo cáo �ư�c �ưa lên c�p trên th�m ��nh, phê duy�t và ra quy�t ��nh. B�i v�y báo cáo �TM ph�i rõ ràng, dùng l�i vi�t, thu�t ng� ph� thông, cách di�n ��t và trình bày ph�i c� th�, thi�t th�c, có s�c thuy�t ph�c, giúp cho ngư�i ra quy�t ��nh th�y �ư�c v�n �� rõ ràng, khách quan, và quy�t ��nh �úng ��n.
  46. 36 Lê Xuân H�ng  Báo cáo �TM ph�i ch�t ch� v� pháp lý. Báo cáo �TM không nh�ng là cơ s� khoa h�c mà còn là cơ s� pháp lý giúp cho vi�c quy�t ��nh nh�ng v�n �� quan tr�ng v� phát tri�n kinh t� - xã h�i, liên quan ��n ��i s�ng và quy�n l�i v�t ch�t và tinh th�n c�a nhân dân trong m�t qu�c gia ho�c m�t ��a phương.  H�p lý trong chi phí �TM. Công tác �TM là vi�c làm t�n kém, �òi h�i nhi�u th�i gian và công s�c. ��c bi�t ��i v�i nư�c nghèo c�n ph�i chi phí ti�t ki�m, nhưng báo cáo v�n ph�i ��t ch�t lư�ng cao.  �TM c�n tránh s� trùng l�p trong thu th�p s� li�u, �o ��c, kh�o sát. ��i v�i các ho�t ��ng c�a các d� án phát tri�n gây ra các tác ��ng tiêu c�c không �áng k� thì nên tránh công tác �TM.  Th�i gian th�c hi�n �TM c�n ph�i làm s�m, làm nhanh �� gi�m b�t chi phí cho công tác �TM 6. T7 ch+c và qu9n lý TM �TM là công tác có ý ngh�a h�t s�c quan tr�ng trong nhi�m v� b�o v� môi trư�ng. Trong ph�m vi Qu�c gia, t� vh�c và qu�n lý �TM là trách nhi�m c�a Nhà nư�c và ph�i d�a vào nh�ng cơ s� pháp ch� như Hi�n pháp, Lu�t b�o v� môi trư�ng, quy ��nh v� �TM. Lu�t pháp v� tài nguyên và môi trư�ng là s� th� hi�n v� m�t pháp ch� �ư�ng l�i, ch� trương, quan �i�m c�a t� ch�c lãnh ��o cao nh�t c�a Qu�c gia v� v�n �� tài nguyên và môi trư�ng (TNMT). T�i h�u h�t các nư�c trên th� gi�i, Nhà nư�c cung c�p kinh phí, �i�u ki�n v�t ch�t, k� thu�t c�n thi�t cho b�o v� tài nguyên môi trư�ng và thi�t l�p các bi�n pháp, pháp ch� c�n thi�t cho nhi�m v� �ó. B�o v� tài nguyên môi trư�ng �ư�c xem là nhi�m v� c�a toàn dân và thư�ng �ư�c quy ��nh rõ trong Hi�n pháp c�a các nư�c. � Vi�t Nam, Hi�n pháp nư�c CHXHCN Vi�t Nam �ã �ư�c xác ��nh: "Các cơ quan Nhà nư�c, xí nghi�p, h�p tác xã, �ơn v� v� trang nhân dân và công dân ��u có ngh�a v� th�c hi�n
  47. Chng II: L� CH S� PHÁT TRI� N VÀ CÁC YÊU C� U � TM 37 chính sách b�o v�, c�i t�o và tái sinh các tài nguyên thiên nhiên, b�o v� và c�i thi�n môi trư�ng s�ng". Lu�t môi trư�ng c�a các nư�c trên th� gi�i trong n�i dung có nhi�u �i�m khác nhau, tu� thu�c vào hoàn c�nh c� th� c�a t�ng nư�c, nhưng nhìn chung v� m�t khái quát có nh�ng �i�m chung là th� hi�n s� quan tâm c�a Nhà nư�c ��i v�i nhi�m v� b�o v� TNMT � m�i c�p qu�n lý nhà nư�c; ph�i h�p pháp ch� b�o v� TNMT v�i pháp ch� qu�n lý s�n xu�t, k�t h�p phòng tránh và ng�n ng�a v�i x� lý h�u qu� x�u có th� x�y ra; d�a vào cơ ch� k� ho�ch hoá các ho�t ��ng kinh t� - xã h�i �� ��t t�i m�c tiêu b�o v� TNMT. � Hoa k� �ã ban hành Lu�t v� chính sách Qu�c gia v� môi trư�ng vào ��u n�m 1970 là m�t �i�n hình v� Lu�t môi trư�ng trong các nư�c Tư b�n ch� ngh�a. Lu�t này nêu lên m�c tiêu Qu�c gia v� môi trư�ng là th�c hi�n trách nhi�m c�a th� h� �ang s�ng ��i v�i các th� h� ��i sau v� môi trư�ng, ��m b�o cho t�t c� các công dân m�t môi trư�ng s�ng lành m�nh, an toàn, d� ch�u v� v�n hoá và th�m m�, thu�n l�i cho s�n xu�t; ��t t�i vi�c s� d�ng r�ng rãi các tài nguyên mà không gây nh�ng nên tác ��ng không thu�n l�i cho s�c kh�e, an toàn c�a con ngư�i và thoái hoá tài nguyên; b�o t�n di tích l�ch s�, danh lam, th�ng c�nh; ��t t�i cân b�ng gi�a dân s� và tài nguyên, cho phép t�o nên cu�c s�ng tiêu chu�n cao; nâng cao ch�t lư�ng các tài nguyên tái t�o �ư�c và ti�n t�i m�c cao nh�t có th� trong ch� bi�n l�i nh�ng tài nguyên �ã th�i ra. Lu�t này c�ng nh�n m�nh ��n trách nhi�m tham gia b�o v� TNMT c�a t�t c� các công dân. M�t n�i dung quan tr�ng c�a lu�t này là �ã quy ��nh s� b�t bu�c ph�i có �TM trong �� xu�t các d� lu�t, các �� án ho�t ��ng có th� gây nên nh�ng tác ��ng quan tr�ng v� TNMT. K�t qu� �TM ph�i �ư�c th� hi�n trong báo cáo �TM v�i nh�ng n�i dung như sau: • Xác ��nh các tác ��ng mà ho�t ��ng phát tri�n có th� gây ra ��i v�i TNMT; • Các tác ��ng tiêu c�c không th� tránh kh�i,
  48. 38 Lê Xuân H�ng • Các phương án ho�t ��ng khác nhau, quan h� gi�a yêu c�u trư�c m�t c�a ho�t ��ng phát tri�n và nhu c�u b�o v� n�ng su�t s�n xu�t trong th�i h�n dài hơn; • Các hi�n tư�ng không th� ��o ngư�c �ư�c ho�c không th� c�u ch�a �ư�c ��i v�i tài nguyên môi trư�ng n�u d� án �ư�c thi hành. Quy ��nh v� vi�c th�c hi�n Lu�t môi trư�ng này �ã dành m�t ph�n quan tr�ng �� nói v� �TM, trong �ó gi�i thích rõ m�c �ích, yêu c�u, th� t�c, phương pháp th�c hi�n �TM. Các tiêu chu�n Qu�c gia v� TNMT có ý ngh�a h�t s�c quan tr�ng trong �TM. Thông thư�ng các tiêu chu�n này bao g�m tiêu chu�n v� �� trong s�ch c�a không khí, nư�c, v� an toàn hóa h�c, v�t lý ��i v�i con ngư�i, v� ti�ng �n, ánh sáng, v� các ch� tiêu th�m dò, khai thác s� d�ng các tài nguyên không tái t�o. Không có nh�ng tiêu chu�n như v�y thì không th� k�t lu�n có c�n c� khoa h�c và pháp ch� v� �TM. M�t s� tiêu chu�n có tính ch�t chung cho toàn th� gi�i �ã �ư�c các t� ch�c Qu�c t� nghiên c�u và ban hành s� d�ng trong ph�m vi t� ch�c c�a mình ho�c gi�i thi�u cho các nư�c th�ng nh�t s� d�ng. M�t v�n �� ��c bi�t quan tr�ng trong t� ch�c và qu�n lý �TM là s� phân công và phân trách nhi�m gi�a các cơ quan có liên quan trong �TM. Tu� theo c�u trúc cơ quan qu�n lý Nhà nư�c, m�i nư�c có cơ quan qu�n lý TNMT khác nhau, nhưng t�u chung có ba lo�i cơ b�n sau:  Cơ quan ch� trì ho�t ��ng phát tri�n bao g�m vi�c xây d�ng d� án ho�t ��ng, th�c hi�n ho�t ��ng và theo dõi vi�c phát huy hi�u qu� ho�t ��ng sau khi �ã hoàn thành.Trách nhi�m ch� trì ho�t ��ng trong th�c t� có khi còn �ư�c phân ra cho nhi�u cơ quan thu�c nhi�u ngành, nhi�u c�p khác nhau. T�t c� nh�ng cơ quan �ó ��u thu�c vào lo�i cơ quan ch� trì ho�t ��ng phát tri�n. Trong m�t chính ph�, các b� nông nghi�p, công nghi�p, xây d�ng, giao thông - v�n t�i, y t�, giáo d�c, v�n hoá thu�c lo�i cơ quan ch� trì ho�t ��ng phát tri�n.  Cơ quan qu�n lý tài nguyên và môi trư�ng v�i trách nhi�m ch�p hành các lu�t pháp và quy ��nh v� b�o v� TNMT, th�c
  49. Chng II: L� CH S� PHÁT TRI� N VÀ CÁC YÊU C� U � TM 39 hi�n các trách nhi�m c�a các c�p qu�n lý Nhà nư�c v� TNMT. Trong m�t chính ph� thì các B� Tài nguyên Môi trư�ng, các U� ban Môi trư�ng, H�i ��ng Môi trư�ng thu�c lo�i cơ quan này.  Cơ quan ra quy�t ��nh th�c hi�n các ho�t ��ng phát tri�n. Cơ quan ��ng ��u Chính ph� c�a m�t nư�c, cơ quan ��ng ��u các ��a phương thu�c lo�i cơ quan này. M�t s� B�, Ngành c�ng �ã có th�m quy�n quy�t ��nh lúc �ư�c u� quy�n c�a cơ quan ��ng ��u chính quy�n Qu�c gia, ho�c chính quy�n ��a phương. Cơ quan ch� trì ho�t ��ng phát tri�n có trách nhi�m xây d�ng báo cáo �TM k�t h�p v�i vi�c xây d�ng lu�n ch�ng kinh t� - k� thu�t c�a ho�t ��ng phát tri�n do h� �� xu�t, H� có trách nhi�m toàn di�n trong t�t c� các khâu trong quá trình �TM. Báo cáo �TM do h� xây d�ng có th� là m�t v�n b�n riêng, kèm theo lu�n ch�ng kinh t� - k� thu�t c�a ho�t ��ng phát tri�n, ho�c vi�t thành m�t ph�n trong lu�n ch�ng �ó. Trong các giai �o�n thi�t k�, thi công ho�t ��ng phát tri�n c�ng c�n có v�n b�n �TM tương �ng, nh�m làm sáng t� và chính xác hoá nh�ng n�i dung �ã �ư�c trình bày trong báo cáo �TM do các cơ quan ch� trì ho�t ��ng phát tri�n xây d�ng, sau khi hoàn thành ph�i �ư�c chuy�n t�i cơ quan ra quy�t ��nh. Cơ quan ra quy�t ��nh chuy�n các v�n b�n �ó t�i lo�i cơ quan th� hai là cơ quan qu�n lý Nhà nư�c v� TNMT �� l�y ý ki�n v� chuyên môn. Cơ quan qu�n lý Nhà nư�c v� TNMT có trách nhi�m xem xét, th�m tra báo cáo �TM v� m�t pháp ch� và v� n�i dung khoa h�c. H� ph�i �ưa ra nh�n xét v� s� phù h�p c�a báo cáo �TM v�i các lu�t l�, quy ��nh �ã có c�a Nhà nư�c v� b�o v� TNMT. Có th� nói r�ng cơ quan qu�n lý Nhà nư�c v� TNMT gi� vai trò ph�n bi�n ��i v�i báo cáo �TM. Cơ quan ra quy�t ��nh v� ho�t ��ng phát tri�n có trách nhi�m xem xét ý ki�n c�a cơ quan ch� trì ho�t ��ng phát tri�n, c�ng như cơ quan qu�n lý Nhà nư�c v� TMMT. Trên cơ s� ��i chi�u hai ý ki�n �ó, ��ng th�i c�n c� các khía c�nh kinh t� - k� thu�t �� ra quy�t ��nh t�ng h�p v� vi�c th�c hi�n ho�t ��ng phát tri�n.
  50. 40 Lê Xuân H�ng D�a trên nguyên t�c phân công trên c� ba lo�i cơ quan ph�i c�ng tác ch�t ch� v�i nhau �� th�c hi�n nghiêm túc các bư�c c�n thi�t trong �TM c�ng như trong xét duy�t k�t qu� c�a vi�c làm �ó. Kinh phí c�n thi�t cho �TM thư�ng �ư�c l�y trong kinh phí chung cho th�c hi�n ho�t ��ng phát tri�n. Kinh phí này ph� thu�c vào các d� án phát tri�n l�n, nh� khác nhau, vào kh� n�ng và trình �� phát tri�n c�a m�i n�ơc khác nhau mà ��nh t� l� cho công vi�c ti�n hành �TM. 7. TM và QLMT Nhà nư�c th�c hi�n nhi�m v� b�o v� môi trư�ng (BVMT) và phát tri�n b�n v�ng (PTBV) b�ng các công c� qu�n lý môi trư�ng. 7.1. Khái ni m v công c QLMT Công c� QLMT là t�ng h�p các bi�n pháp ho�t ��ng v� lu�t pháp, chính sách, kinh t�, k� thu�t và xã h�i nh�m b�o v� môi trư�ng và phát tri�n kinh t� - xã h�i. • Công c� qu�n lý môi trư�ng là v� khí ho�t ��ng c�a nhà nư�c trong vi�c th�c hi�n công tác QLMT Qu�c gia. • Công c� QLMT r�t �a d�ng, không có m�t công c� nào có giá tr� tuy�t ��i trong vi�c QLMT. M�i công c� có ch�c n�ng và ph�m vi tác ��ng nh�t ��nh. Chúng t�o ra m�t t�p h�p các bi�n pháp h� tr� nhau. • Các t� ch�c nhà nư�c, ��a phương có th� l�a ch�n m�t nhóm các công c� thích h�p cho t�ng ho�t ��ng b�o v� môi trư�ng (BVMT) c� th�. Thí d� �� qu�n lý các ho�t ��ng s�n xu�t nê dùng các công c� kinh t�. Trong khi �ó �� QLMT các ho�t ��ng xã h�i thì qu�n lý b�ng các bi�n pháp hành chính có hi�u qu� hơn. • M�i m�t Qu�c gia, m�i m�t ��a phương, tu� t�ng �i�u ki�n c� th� (�i�u ki�n pháp lý, th�c tr�ng kinh t� và phong t�c t�p quán) �� s� d�ng các bi�n pháp thích h�p. Ví d� lu�t pháp s� kém hi�u l�c khi s� d�ng ��i v�i các ��ng bào
  51. Chng II: L� CH S� PHÁT TRI� N VÀ CÁC YÊU C� U � TM 41 thi�u s�, trong khi �ó các bi�n pháp kinh t�, giáo d�c có tác ��ng m�nh m� hơn. • Trong công tác qu�n lý môi trư�ng, vi�c nghiên c�u và hoàn thi�n các công c� qu�n lý là �i�u b�t bu�c và ph�i làm thư�ng xuyên � các cơ quan qu�n lý Nhà nư�c v� môi trư�ng và là công tác tr�ng tâm c�a ngành môi trư�ng. 7.2. Phân loi công c qun lý môi tr"#ng  Công c� v� chính sách chi�n lư�c: Chính sách b�o v� môi trư�ng (BVMT), phát tri�n b�n v�ng (PTBV) là công c� �� ch� ��o toàn b� ho�t ��ng BVMT, PTBVtrên m�t ph�m vi lãnh th� r�ng l�n như m�t qu�c gia, m�t bang, m�t t�nh trong m�t kho�ng th�i gian dài thư�ng t� 5-10 n�m tr� lên. Chính sách ph�i nêu lên m�c tiêu BVMT, PTBV và các ��nh hư�ng l�n �� th�c hi�n m�c tiêu. Chính sách �� ra ph�i h�p lý, d�a trên cơ s� v�ng ch�c v� khoa h�c và th�c ti�n. Chi�n lư�c (Strategy) c� th� hoá chính sách � m�t m�c �� nh�t ��nh và ngu�n l�c có th� có �� th�c hi�n các m�c tiêu �� ra. Trên cơ s� �ó l�a ch�n các m�c tiêu kh� thi, xác ��nh các phương hư�ng, bi�n pháp l�n �� th�c thi. Chi�n lư�c �� ra c�n ph�i có tính h�p lý và có tính kh� thi cao. Chi�n lư�c qu�c gia b�o v� thiên nhiên và nôi trư�ng c�a nư�c ta �ã �� xu�t n�m 1986 là chi�n lư�c BVMT. Hi�n nay trên th� gi�i không ch� có chính sách, chi�n lư�c qu�c gia v� BVMT, PTBV, mà còn có chính sách, chi�n lư�c BVMT cho toàn c�u, ho�c cho m�t khu v�c r�ng l�n do t� ch�c qu�c t� so�n th�o và th�c hi�n.  Công c v lut pháp, quy nh, ch nh: H thng lu t BVMT c�a m�t qu�c gia thư�ng g�m có: lu�t chung (lu�t cơ b�n) v� BVMT và các lu�t riêng v� s� d�ng h�p lý t�ng d�ng tài nguyên thiên nhiên (TNTN) v� b�o v� ch�t lư�ng môi trư�ng t�i m�t ��a phương, ho�c trong m�t l�nh v�c ho�t ��ng c� th� c�a xã h�i. Các lu�t riêng �ó là: lu�t v� r�ng, v� bi�n, v� tài nguyên khoáng s�n, v� b�o v� s�c kh�e c�a nhân dân, b�o h� lao ��ng v.v.
  52. 42 Lê Xuân H�ng Quy nh là nh�ng v�n b�n pháp ch� dư�i lu�t nh�m c� th� hóa ho�c hư�ng d�n th�c hi�n các n�i dung �ã ghi vào lu�t. Quy ��nh có th� do cơ quan l�p pháp (Qu�c h�i) hay cơ quan hành pháp (Chính ph�) ban hành theo ch�c n�ng và th�m quy�n c� th� c�a các cơ quan �ó. Quy ��nh v� các tiêu chu�n ch�t lư�ng môi trư�ng có th� c�a qu�c gia, ho�c c�a m�t t�nh, thành ph�. Ch nh là các quy ��nh v� ch� ��, th� l�, t� ch�c qu�n lý BVMT, PTBV. T� ch�c, ch�c n�ng, nhi�m v�, l� l�i làm vi�c c�a h� th�ng B�, S� khoa h�c, công ngh�, tài nguyên, môi trư�ng là m�t ch� ��nh v� BVMT.  Công c� k� ho�ch hóa BVMT là vi�c làm trên quy mô lãnh th� l�n, th�i gian dài, quan h� ��n m�i ngành, m�i ngư�i trong xã h�i, vì v�y ch� có th� th�c hi�n t�t khi �ư�c k� ho�ch hóa. L�p k� ho�ch môi trư�ng (Environmental Planning) là vi�c l�p k� ho�ch trong �ó các m�c tiêu phát tri�n kinh t� - xã h�i �ư�c xem xét m�t cách t�ng h�p v�i các m�c tiêu v� môi trư�ng, nh�m ��m b�o kh� n�ng th�c t� cho vi�c th�c hi�n PTBV. Các công c� k� h�ach hóa thư�ng g�m có các quy ho�ch (Master Plan) xem xét các v�n �� tài nguyên môi trư�ng m�t cách khái quát, dài h�n; các k� ho�ch dài h�n, trung h�n (kho�ng 5 n�m tr� lên) và ng�n h�n (m�t vài n�m). K� ho�ch ph�i ��m b�o s� ��ng b�, cân ��i gi�a m�c tiêu và ngu�n l�c, m�i quan h� h�p lý gi�a các ho�t ��ng và th�i gian bi�u c�a các ho�t ��ng �ó. Trong k� ho�ch có th� có các chương trình hành ��ng, trong chương trình l�i có các d� án c� th�.  Công c� thông tin, d� li�u Các công c� thông tin, d� li�u bao g�m h� th�ng quan tr�c, �o ��c (Monitoring) các y�u t� tài nguyên môi trư�ng, h� th�ng thu th�p, x� lý s� li�u, lưu tr� và cung c�p tư li�u v� tài nguyên môi trư�ng, t�o nên cơ s� d� li�u (Database) th�ng nh�t c�a qu�c gia. Các công c� này quy�t ��nh s� �úng ��n và �� chính xác v� nh�n ��nh hi�n tr�ng, d� báo di�n bi�n tình tr�ng tài nguyên môi trư�ng và c�a các công c� v� chính sách, chi�n lư�c và công c� k� ho�ch hoá.
  53. Chng II: L� CH S� PHÁT TRI� N VÀ CÁC YÊU C� U � TM 43  Công c� k� toán môi trư�ng K� toán môi trư�ng (Environmental Accounting) là s� phân tích, tính toán, nh�m xác ��nh m�t cách ��nh lư�ng v�i �� chính xác nh�t ��nh v� s� gia t�ng ho�c suy thoái c�a d� tr� tài nguyên thiên nhiên c�a m�t qu�c gia. S� thay ��i v� s� lư�ng và ch�t lư�ng c�a tài nguyên thiên nhiên do các ho�t ��ng phát tri�n kinh t� - xã h�i mang l�i, mà k� toán môi trư�ng s� �ưa ra, c�n �ư�c xem xét trong quá trình quy�t ��nh các m�c tiêu và chương trình phát tri�n c�a qu�c gia. Trong k� toán môi trư�ng c�n ph�i làm hai vi�c. M�t là �o ��c s� lư�ng và ch�t lư�ng c�a tài nguyên, v�i s� tr� giúp b�ng các phương ti�n k� thu�t hi�n ��i. Hai là xác ��nh giá tr� c�a d� tr� tài nguyên nói trên thành "ti�n t�" �� �ánh giá "�ư�c, m�t" v� tài nguyên và so sánh v�i s� �ư�c, m�t khác lúc s� d�ng các tài nguyên �ó theo nh�ng phương án khác nhau. Công vi�c th� hai s� g�p nhi�u khó kh�n, tuy nhiên ��i v�i m�t s� tài nguyên c�ng có nơi �ã làm �ư�c. Các nư�c như Na Uy, Pháp trên cơ s� nh�ng d� li�u quan tr�c t�t v� tài nguyên môi trư�ng �ã �ưa ra phương pháp k� toán gi�n hóa ��i v�i m�t s� d�ng tài nguyên. Trung Qu�c, Philipin, Thái Lan c�ng �ã có nh�ng thí �i�m v� k� toán môi trư�ng.  Công c� qu�n lý tai bi�n môi trư�ng. Tai bi�n môi trư�ng là nh�ng t�n h�i to l�n v� môi trư�ng, di�n ra m�t cách ��t ng�t do thiên tai ho�c do con ngư�i gây ra. Qu�n lý tai bi�n môi trư�ng (Environmental Risk Assessment) g�m 4 h�at ��ng:  Xác ��nh tai bi�n,  �ánh giá kh� n�ng thi�t h�i,  �ánh giá xác su�t x�y ra tai bi�n,  Xác ��nh ��c trưng tai bi�n. Các t� ch�c Qu�c t� như UNEP, WHO, FAO trong nhi�u n�m qua �ã xây d�ng các ��nh hư�ng và các tiêu chu�n giúp cho các nư�c chưa có nhi�u kinh nghi�m v� qu�n lý tai bi�n môi trư�ng, xây d�ng các chính sách qu�n lý các hóa ch�t ��c h�i, các ph� th�i ��c h�i, các tai n�n trong s�n xu�t công nghi�p. �� qu�n lý tai bi�n
  54. 44 Lê Xuân H�ng môi trư�ng có hi�u qu� c�n có tư li�u v� kh� n�ng tác h�i c�a các lo�i tai bi�n, �nh hư�ng t�i s�c kho� con ngư�i, xác su�t x�y ra tai bi�n.  Giáo dc, ào t%o, nâng cao nhn th'c ca nhân dân. BVMT, PTBV ch� có th� thành công n�u huy ��ng �ư�c �ông ��o nhân dân tham gia m�t cách t� giác. Vì v�y vi�c giáo d�c môi trư�ng trong h� th�ng nhà trư�ng , nâng cao nh�n th�c v� BVMT, PTBV c�a m�i ngư�i dân, trư�c h�t là c�a nh�ng ngư�i có quy�n ra quy�t ��nh, là vi�c có t�m quan tr�ng hàng ��u trong s� nghi�p BVMT. BVMT �òi h�i ph�i có m�t ��i ng� cán b� khoa h�c, cán b� qu�n lý am hi�u v� môi trư�ng và PTBV. ��i ng� này c�n �ư�c �ào t�o trong các khóa �ào t�o ��i h�c, chuyên nghi�p dài h�n, trong các l�p hu�n luy�n ng�n ngày và trong các h�i th�o, h�i ngh� khoa h�c v� môi trư�ng.  Nghiên c�u và tri�n khai khoa h�c công ngh�. Ho�t ��ng BVMT và PTBV �ư�c ti�n hành trên cơ s� khoa h�c và công ngh� liên ngành, � trình �� tiên ti�n. Các nư�c công nghi�p hoá �ã phát tri�n v�n d�ng m�t cách sáng t�o các kinh nghi�m c�a các nư�c tiên ti�n vào hoàn c�nh c� th� c�a mình, ��ng th�i ph�i sáng t�o nh�ng gi�i pháp khoa h�c, công ngh� �� gi�i quy�t các v�n �� ��c thù do �i�u ki�n thiên nhiên và xã h�i c� th� c�a ��t nư�c �� ra. B�n thân vi�c t�o l�p các công c� qu�n lý môi trư�ng cho m�t qu�c gia, m�t ��a phương c�ng �òi h�i nh�ng nghiên c�u, th�c nghi�m nh�t ��nh v� khoa h�c và công ngh� môi trư�ng.  �ánh giá tác ��ng môi trư�ng. �TM v�i n�i dung, tính ch�t như �ã trình bày � trên là m�t trong nh�ng công c� có hi�u qu� �� BVMT, xúc ti�n phát tri�n b�n v�ng. �TM là công c� �� th�c hi�n chính sách, chi�n lư�c, th�c thi lu�t pháp, quy ��nh, làm cho k� ho�ch, chương trình, d� án phát tri�n kinh t� - xã h�i mang tính phát tri�n b�n v�ng. M�t khác �TM ch� có th� ti�n hành m�t cách có hi�u qu� v�i s� có m�t và h� tr� c�a các lo�i công c� khác �ã nêu trên.
  55. Chng II: L� CH S� PHÁT TRI� N VÀ CÁC YÊU C� U � TM 45 Chính sách, chi�n lư�c, lu�t pháp, quy ��nh và tiêu chu�n c�a �ánh giá, cơ s� d� li�u, k� toán môi trư�ng là tư li�u g�c cho phân tích và d� báo tình hình tài nguyên môi trư�ng, qu�n lý tai bi�n là m�t trong nh�ng hư�ng quan tr�ng v� s� lý tác ��ng môi trư�ng. Giáo d�c, �ào t�o cung c�p ngu�n chuyên viên cho �TM, nghiên c�u khoa h�c và công ngh� là cơ s� c�a b�n thân vi�c �ánh giá và �� xu�t bi�n pháp phòng tránh, kh�c ph�c các tác ��ng tiêu c�c V� trí c�a �TM trong qu�n lý môi trư�ng �ư�c minh ho� trên hình 1. Môc tiªu quèc gia vÒ m«i tr−êng 1- B�o v� tài nguyên môi trư�ng cho các th� h� ��i sau. 2- ��m b�o môi trư�ng trong s�ch, lành m�nh, ��p ��, v�n hóa cho ��i s�ng v�t ch�t và tinh th�n c�a th� h� hi�n nay. 3- S� d�ng tài nguyên môi trư�ng nhưng không gây h�u qu� tiêu c�c. 4- C�i thi�n ch�t lư�ng tài nguyên tái t�o �ư�c, ch� bi�n hoàn nguyên tài nguyên không tái t�o và ph� th�i. 5- B�o v� danh lam, th�ng c�nh, di tích l�ch s�. CHÍNH SÁCH QUC GIA V" MÔI TR$%NG Chính sách, k� ho�ch, chương trình qu�c gia hư�ng v� m�c tiêu trên CHI&N L$'C TÀI NGUYÊN MÔI TR$%NG - Ki�m soát tài nguyên môi �ánh giá tác ��ng môi trư�ng trư�ng thư�ng xuyên c�a các ho�t ��ng có kh� n�ng - Phát hi�n v�n ��. �em l�i h�u qu� x�u cho tài nguyên môi trư�ng. - �� ra hư�ng x� lý.
  56. 46 Lê Xuân H�ng CHI&N THU(T - Thành l�p cơ quan qu�n Xác ��nh trách nhi�m, lý tài nguyên môi trư�ng. ph�i h�p công tác gi�a cơ - Báo cáo thư�ng xuyên, quan l�p d� án, xét duy�t ��nh k� v� hi�n tr�ng tài báo cáo �TM và cơ quan nguyên môi trư�ng. quy�t ��nh. Xây d�ng quy ��nh, tiêu V�n d�ng, ch�p hành các chu�n b�o v� tài nguyên quy ��nh, tiêu chu�n tài môi trư�ng nguyên môi trư�ng Hình.1: V� trí c�a �TM trong t� ch�c và qu�n lý b�o v� môi trư�ng • M�i quan h� gi�a Đ TM và các công c� khác v� QLMT th� hi�n trên hình 2. CHINH SÁCH, CHI&N LU(T, QUY  NH, CH& L$'C  NH I Ô M QUY HO,CH, K& Tiªu chuÈn chÊt l−îng m«i HO,CH G N tr−êng *  C % K& TOÁN MÔI TR$%NG Á Quan tr¾c, ®o ®¹c m«i $ T tr−êng Á I GIÁO D/C, ÀO T,O G C¬ së sè liÖu, d÷ liÖu m«i H tr−êng. N Á  Nghiªn cøu khoa häc m«i QU0N LÝ TAI BI&N tr−êng MÔI TR$%NG Hình 2: M�i quan h� gi�a Đ TM v�i các công c� khác v� QLMT.
  57. Chng II: L� CH S� PHÁT TRI� N VÀ CÁC YÊU C� U � TM 47 CHƯ�NG II 27 L�CH S� PHÁT TRI�N VÀ CÁC YÊU 27 C�U �TM 27 1. S� RA ��I C�A �TM 27 2. ��NH NGH�A, M�C �ÍCH VÀ Ý NGH�A �TM 31 3. N�I DUNG �TM 33 4. KI�N TH�C KHOA H�C C�N THI�T TRONG �TM 34 5. CÁC YÊU C�U ��I V�I �TM 35 6. T� CH�C VÀ QU�N LÝ �TM 36 7. �TM VÀ QLMT 40 7.1. Khái ni�m v� công c� QLMT 40 7.2. Phân lo�i công c� qu�n lý môi trư�ng 41
  58. 47 Chng III CÁC HO T NG PHÁT TRIN KINH T - Xà HI GÂY Ô NHIM VÀ SUY THOÁI MÔI TR#$NG Con ng��i s�ng trong ph�m vi môi tr��ng và là ph�n c�u thành c�a môi tr��ng. Các ho�t ��ng phát tri�n kinh t� - xã h�i c�a con ng��i có �nh h��ng t�i môi tr��ng c� v� m�t tích c�c l�n tiêu c�c. ��ng v� m�t qu�n lý �� �ánh giá tác ��ng môi tr��ng, �i�u quan tr�ng là ph�i xác ��nh ���c nh�ng ho�t ��ng nào c�a phát tri�n có tác ��ng tiêu c�c l�n nh�t và nh�ng ho�t ��ng nào có th� ���c thay ��i �� có tác ��ng b�n v�ng hơn v� môi tr��ng. 1. Công nghi p và ô th Các �ô th� và khu công nghi�p là nh�ng khu v�c �i ��u trong quá trình công nghi�p hóa, hi�n ��i hoá ��t n��c. Quá trình �ó �ang sôi n�i, làm cho ��t n��c gi�u hơn, ��i s�ng v�t ch�t và tinh th�n c�a con ng��i ���c c�i thi�n, v�n �� v�n hóa th�m m� ch�ng m�c nào �ó ���c nâng cao, song b�n thân nó c�ng �ã và �ang gây bao nh�c nh�i cho công vi�c b�o v� tài nguyên và môi tr��ng. Trong hơn th�p k� qua �ô th� và công nghi�p phát tri�n t�ơng ��i nhanh. M�ng l��i �ô th� n��c ta ���c m� r�ng, t� n�m 1990 c� n��c ch� m�i có 500 �ô th� l�n nh�, mà ��n n�m 2003 �ã có 656 �ô th� cùng v�i m�c �� s�m u�t, �ã kéo theo t�ng dân s� cơ h�c, trong khi ch� tiêu di�n tích c©y xanh ô th còn quá thp, trung bình 0,5m2/ngi (th gi i là 15-20m2/ngi). Nh�p �� �ô th� hóa t�ơng ��i nhanh khi�n cho ��t b� khai thác tri�t ��, gi�m di�n tích cây xanh và m�t n��c. �ô th� hóa và công nghi�p hoá s� làm t�ng quy mô �ô th�, t�ng quy mô s�n xu�t, do �ó làm t�ng l��ng ch�t th�i ô nhi�m môi tr��ng. �ô th� hoá
  59. 48 Lê Xuân H�ng �ã làm cho nhi�u nhà máy xí nghi�p tr��c kia n�m � ngo�i thành, thì nay l�i n�m l�t vào khu �ông �úc c�a n�i thành. �ô th� hóa �ã gây ra t�ng dân s�, t�ng nhu c�u n��c ph�c v� sinh ho�t, d�ch v�, s�n xu�t làm suy thoái ngu�n n��c và gây ra ng�p úng. Bùng n� giao thông cơ gi�i gây ô nhi�m môi tr��ng không khí và ti�ng �n. �ô th� hoá gây nên s�c ép �áng k� v� nhà � và v� sinh môi tr��ng, hình thành các khu nhà � chu�t và khu nghèo �ô th�. N�m 2003 c� n��c �ã có 86 khu công nghi�p ���c thành l�p v�i t�ng di�n tích 18.536 ha, t�p trung ch� y�u � mi�n �ông Nam B�, ��ng b�ng sông H�ng và vùng ven bi�n mi�n Trung. Nh�ng ch� có 1/4 s� khu công nghi�p - khu ch� xu�t có h� th�ng x� lý n��c th�i t�p trung, còn l�i do các doanh nghi�p t� x� lý ��u ch�a ��t tiêu chu�n quy ��nh. D�n ��n tình tr�ng ô nhi�m môi tr��ng n��c ngày càng gia t�ng. Ch�t th�i công nghi�p do trong quá trình s�n xu�t th�i ra, gây ô nhi�m môi tr��ng. Các ch�t th�i công nghi�p này bao g�m 3 d�ng: r�n, l�ng và khí ��u có m�t t� l� không nh� ch�a các ch�t ho�c h�p ch�t có ��c tính gây nguy h�i ��n môi tr��ng và s�c kh�e con ng��i. L��ng ch�t th�i công nghi�p nguy h�i phát sinh hàng n�m t�i 3 vùng tr�ng �i�m kinh t� khá l�n, kho�ng hàng tr�m ngàn t�n, ��c bi�t là vùng kinh t� tr�ng �i�m phía nam. T� l� ch�t th�i r�n công nghi�p phát sinh theo các ngành công nghi�p (B�ng 8). Công tác qu�n lý ch�t th�i r�n t�i các khu công nghi�p còn � m�c �ơn gi�n, phân tán, bi�n pháp x� lý ch� y�u là �� b� vào các khu ��t tr�ng d��i d�ng bãi rác h� không h�p v� sinh. V�n t�n t�i trong th�c t� nh�ng ch�t th�i r�n công nghi�p nguy h�i không ���c phân lo�i và th��ng ���c thu gom, v�n chuy�n l�n v�i các lo�i ch�t th�i r�n khác. Ô nhi�m ch�t th�i r�n � �ô th� và khu công nghi�p �ang là v�n �� b�c xúc hi�n nay. T�ng l��ng rác th�i r�n và t� l� thu gom � n��c ta t� n�m 1997-1999 cho th�y � b�ng 9.
  60. Chng III: CÁC H/� PH/TRI� N KINH T� XH GÂY Ô NHI� M VÀ SUY THOÁI MT 49 Bng 8: T l cht thi rn công nghi p phát sinh theo các ngành công nghi p S% T/T Ngành công nghi+p T- l+ phát sinh 1 Ch� bi�n th�c ph�m 36,76 2 Hoá ch�t 13,81 3 V�t li�u xây d�ng 13,05 4 Th� công nghi�p 12,26 5 Công nghi�p nh� 10,84 6 Công nghi�p n�ng 9,03 7 D�ch v� 3,71 8 �i�n và �i�n t� 0,54 100,00 Ngu�n: B� khoa h�c, công ngh� và môi tr�ơng, tháng 2/2000.[ 20]. Bng 9: L%ng cht thi rn t&o thành và t l thu gom trên toàn qu+c 1997-1999 l��ng rác phát sinh T� l� thu gom Lo�i ch�t th�i (T�n/ngày) (%) 1997 1998 1999 1997 1998 199 N�m 9 Ch�t th�i sinh ho�t 14.525 16.558 18.879 55 68 75 Bùn, c�n c�ng 822 920 1.049 90 92 92 Ph� th�i xây d�ng 1.798 2.049 2.336 55 65 65 Ch�t th�i y t� nguy 240 252 277 75 75 75 h�i Ch�t th�i công 1.930 2.200 2.508 48 50 60 nghi�p nguy h�i T2ng c3ng 19.315 21.979 25.049 56 70 73 Ngu�n: Hi�n tr�ng môi tr��ng Vi�t Nam n�m 2000 [1].
  61. 50 Lê Xuân H�ng Ch�t th�i r�n sinh ho�t phát sinh � m�i ng��i trong m�t ngày nh� Hà N�i, Tp. H� Chí Minh, H�i Phòng, �à N�ng là 0,6-0,8 kg/ng��i/ngày. � các thành ph� còn l�i và các th� xã là t� 0,3-0,5 kg/ng��i/ngày. Thành ph�n ch�t th�i r�n � các �ô th� khác nhau (b�ng 10) Bng 10: Thành ph/n cht thi rn 0 các ô th n1m 1998-1999 (% theo tr4ng l%ng) 1999 N¨m 1998 Sè Th nh phÇn H H H¶i § Hå ChÝ T/T H¹ Long Néi Néi Phßng N¼ng Minh R¸c h÷u c¬ 57,8 50,10 50,58 42,40 31,50 41,25 Cao su, nhùa, 6,6 5,50 4,52 3,6 22,50 8,78 nil«ng GiÊy catton giÎ 3,9 4,20 7,52 5,6 6,8 24,82 vôn Kim lo¹i 4,0 2,50 0,22 0,4 1,40 1,55 Thñy tinh, sø, 1,8 1,8 0,63 6,2 1,8 5,59 gèm §¸t, ®¸, c¸t, 25,9 5,9 36,53 41,8 36,0 18,0 g¹ch vôn §é Èm 45,4 47,7 45-48 43,0 39,5 27,18 §é tro 13,9 15,9 16,62 11,0 40,25 58,75 Tûträng 0,41 0,42 0,45 0,61 0,38 0,41 (T/m3) Ngu�n: Hi�n tr�ng môi tr��ng n�m 2000 [1]. Tình hình thu gom rác th�i hi�n nay còn th�p. ��i v�i các thành ph� l�n nh� Hà N�i, Tp. H� Chí Minh t� l� thu gom ch� ��t kho�ng 75-80% (n�m 2000). � các th� xã t� l� thu gom rác trung bình ch� ��t 20-40%, th�m chí có m�t s� th� tr�n và th� xã nh� ch�a có t� ch�c thu gom ch�t th�i r�n và ch�a có bãi rác chung c�a �ô th�. Hi�n tr�ng ô nhi�m môi tr��ng n��c � �ô th� và khu công nghi�p r�t nghiêm tr�ng. Môi tr��ng n��c m�t là nơi ti�p nh�n các ngu�n
  62. Chng III: CÁC H/� PH/TRI� N KINH T� XH GÂY Ô NHI� M VÀ SUY THOÁI MT 51 n��c th�i ch�a ���c x� lý. Trong s� 86 khu công nghi�p m�i, ch� có 20 khu là có tr�m x� lý n��c th�i t�p trung. M�t s� công trình x� lý n��c th�i �ã b�t ��u xu�t hi�n � m�t s� nơi nh�ng còn quá ít �i và hi�u qu� ho�t ��ng c�ng ch�a �áng k�. N�ng �� các ch�t ô nhi�m trong n��c m�t th��ng r�t cao. Các ch�t r�n lơ l�ng, nhu c�u ôxy sinh hóa, nhu c�u ôxy hóa h�c, Nitơrit, Nitơrat, ��u v��t tiêu chu�n cho phép t� 2 ��n 5 l�n, th�m chí t�i 10-20 l�n. Ngoài s� ô nhi�m ch�t h�u cơ, m�t s� nơi môi tr��ng n��c m�t �ô th� còn b� ô nhi�m kim ko�i n�ng và hóa ch�t ��c h�i nh� chì, th�y ngân, Asen, clo, phenol H� th�ng thoát n��c � các �ô th�, k� c� các �ô th� l�n, ��u ho�t ��ng b�t c�p khi m�a to kéo dài (t� 50 mm/ngày tr� lên) là x�y ra úng ng�p c�c b�, có nơi kéo dài trong vài ba ngày. Nguyên nhân m�t ph�n do t�c �� �ô th� hóa quá nhanh, m�t s� ao h� b� san l�p, h� th�ng c�ng rãnh thoát n��c c� k�, l�c h�u. So v�i yêu c�u, h� th�ng thoát n��c � Tp Hô Chi Minh ch� ��t ���c ch�a ��n 60%, Tp Hà N�i và H�i Phòng ch�a ��n 40%. Các �ô th� khác thì còn th�p hơn. �ó là ch�a k� còn khá nhi�u ���ng ph� � m�t s� �ô th� không có h� th�ng thoát n��c. V�n �� môi tr��ng nhìn chung ch�a ���c quán tri�t trong quy ho�ch xây d�ng �ô th� và các khu công nghi�p. Ô nhi�m môi tr��ng không khí � �ô th� và khu công nghi�p ngày càng gia t�ng. Không khí �ô th� b� v�n ��c do s� l��ng ph�ơng ti�n giao thông cơ gi�i, nh�t là xe máy, t�ng nhanh, ���ng xá ch�t h�p, b�n, b� �ào l�p liên t�c, b�i do ho�t ��ng xây d�ng nhà c�a và h� t�ng �ô th�. M�c �� ô nhi�m b�i � h�u kh�p các �ô th� v��t quá tiêu chu�n cho phép ��n 2 l�n, ��c bi�t có nơi ��n 10 l�n. � nh�ng nút giao thông hay t�c ngh�n n�ng �� khí ��c, hơi x�ng d�u �ã t�i m�c báo ��ng. Khói nhà máy ch�a kh� khí ��c ho�c kh� ch�a �úng tiêu chu�n k� thu�t, c�ng nh� hơi b�c c�a các lo�i ch�t th�i nói trên, nh�t là các lo�i rác phân h�y vi sinh �ã làm t�ng thêm n�ng �� v�n ��c c�a không khí. � m�t s� thành ph� nh� Hà N�i, Lào Cai, Qu�ng Ngãi, Nha Trang, Biên Hòa, Tp. H� Chí Minh, Bình D�ơng, V�ng Tàu và M� Tho, theo k�t qu� �i�u tra �ã th�y có nh�ng tr�n m�a axit. M�a axit không ch� gây tác h�i ��i v�i s�c kh�e con ng��i mà còn phá ho�i các h� sinh thái, các lo�i cây xanh.
  63. 52 Lê Xuân H�ng - Ô nhi�m ti�ng �n c�a các �ô th� n��c ta nhìn chung hi�n nay, ch�a ��n n�i nghiêm tr�ng, nh�ng c�ng c�n nh�c nh� các ch� ph�ơng ti�n cơ gi�i gi�m b�t âm l��ng ti�ng còi. K�t qu� �o ti�ng �n cho th�y m�c �n bu�i t�i ch� x�p x� 70 dBA,, vào các gi� cao �i�m ban ngày � các t�c ���ng chính ��u v��t tiêu chu�n cho phép. ��i v�i m�t s� nhà hàng, câu l�c b� c�ng c�n gi�m b�t âm l��ng c�a h� th�ng loa ngoài. Ti�ng �n c�ng là tác nhân nguy hi�m có th� gây ra nh�ng c�n b�nh v� thính giác, th�n kinh, tim m�ch, làm gi�m tu�i th� c�a con ng��i. 2. Th7 công nghi p và làng ngh8 Hi�n nay có kho�ng 1450 làng ngh� trong c� n��c, trong �ó có trên 300 làng ngh� truy�n th�ng phân b� trên 56/64 t�nh thu�c c� ba mi�n B�c, Trung, Nam. S� lao ��ng t�i các làng ngh� có kho�ng 10 tri�u lao ��ng th��ng xuyên và kho�ng 4 tri�u lao ��ng th�i v�, chi�m kho�ng 29% l�c l��ng lao ��ng nông thôn. S� cơ s� s�n xu�t trong các làng ngh� là kho�ng 40.500 cơ s� trong �ó 80,1% là các quy mô gia �ình, 5,8% cơ s� quy mô h�p tác xã, còn l�i d��i các hình th�c xí nghi�p t� nhân, công ty trách nhi�m h�u h�n [27]. Các làng ngh� �ã góp ph�n làm thay ��i b� m�t trong nông thôn v� m�t kinh t� theo h��ng công nghi�p hóa, hi�n ��i hóa. Tuy nhiên, 100% s� làng ngh� ���c �i�u tra kh�o sát ��u �ang b� ô nhi�m môi tr��ng. Làng ngh� ch� bi�n nông s�n th�c ph�m do s� d�ng nhi�u n��c, l�i k�t h�p v�i ch�n nuôi nên 100% ngu�n n��c m�t b� ô nhi�m, hàm l��ng H2S khá cao, (g�p 25-33 l�n tiêu chu�n cho phép) và ��u không có nơi t�p trung x� lý ch�t th�i r�n. N��c th�i � các làng ngh� ��t nhu�m có hàm l��ng hóa ch�t, thu�c nhu�m cao g�p 3-8 lâng tiêu chu�n cho phép, nh� � làng ngh� C� Ch�t (Nam ��nh). Làng ngh� s�n xu�t v�t li�u xây d�ng th��ng b� ô nhi�m ch� y�u do x� d�ng nhiên li�u than. Hàm l��ng b�i g�p 8-9 l�n tiêu chu�n cho phép. Làng ngh� th� công m� ngh� gây ô nhi�m ch� y�u do b�i, hơi dung môi h�u cơ, hóa ch�t làm bóng. Các làng ngh� có s� d�ng hóa ch�t nh� ch�m m� b�c còn gây ô nhi�m n��c v� kim lo�i n�ng.
  64. Chng III: CÁC H/� PH/TRI� N KINH T� XH GÂY Ô NHI� M VÀ SUY THOÁI MT 53 Làng ngh� tái ch� ch�t th�i nh� s�n xu�t gi�y, tái ch� nh�a, tái ch� chì m�i ngày th�i ra 50-60 t�n ch�t th�i r�n, n��c ao h� có hàm l��ng chì v��t tiêu chu�n cho phép 15 l�n. Nói tóm l�i, � các khu v�c làng ngh�, tình tr�ng �� nguyên v�t li�u t�n ��ng lâu ngày b�c mùi, các ch�t th�i x� ra c�ng rãnh, kênh m�ơng, ao h� gây ô nhi�m môi tr��ng. B�i nguyên li�u, khí ��c phát tán trong không khí, gây ô nhi�m r�t nghiêm tr�ng môi tr��ng khí. Các làng ngh� s�n xu�t ch� bi�n nông s�n, th�c ph�m có n��c th�i r�t gi�u ch�t h�u cơ, d� phân hu� sinh h�c. N��c th�i này có hàm l��ng ch�t ô nhi�m r�t cao l�i th�i tr�c ti�p ra ngoài không qua b�t k� khâu x� lý nào, làm cho môi tr��ng n��c, ��t và khí, ��u b� ô nhi�m n�ng. �� ��m b�o b�o v� môi tr��ng phát tri�n b�n v�ng � các làng ngh� th� công nghi�p c�n ph�i có bi�n pháp sau: > C�n ph�i xây d�ng các c�m s�n xu�t t�p trung có ��u t� cơ s� h� t�ng và h� th�ng x� lý ch�t th�i. > Áp d�ng các gi�i pháp c�i thi�n môi tr��ng làng ngh�: t� quy ho�ch qu�n lý ��n các gi�i pháp k� thu�t, ki�m soát ô nhi�m phù h�p v�i ��c thù c�a m�i lo�i hình làng ngh�. > T�ng c��ng giáo d�c nâng cao nh�n th�c, �� chính ng��i dân làng ngh� t� giác gi�i quy�t v�n �� môi tr��ng làng ngh�. 3. Nông nghi p và phát tri;n nông thôn Nông thôn n��c ta �ang b� cu�n hút vào ti�n trình công nghi�p hóa, hi�n ��i hóa. Trong ch�n nuôi, �� t�ng n�ng su�t ng��i dân �ã s� d�ng các lo�i th�c �n công nghi�p có m�t l��ng nh� ch�t kháng sinh, ch�t kích thích t�ng tr��ng và phát d�c. D� l��ng các ch�t b� sung trong th�c �n nh� v�y tích l�y trong th�t và các s�n ph�m ch�n nuôi s� �nh h��ng t�i s�c kh�e c�a ng��i tiêu dùng. Trong ch� bi�n, b�o qu�n nông s�n, th�c ph�m �ã s� d�ng ho�c l�m d�ng m�t s� hóa ch�t nh� thu�c b�o qu�n, phân ��m, phoóc môn, hàn the và các ch�t m�u th�c ph�m, gây nguy cơ m�t an toàn th�c ph�m.