Cẩm nang Chăm sóc sức khỏe

Nội dung text: Cẩm nang Chăm sóc sức khỏe

1. CHÙM SOÁC SÛÁC KHOEÃ 1 MUÅC LUÅC SÚ CÊËP 2 DINH DÛÚÄNG CHO MOÅI NGÛÚÂI 22 DINH DÛÚÄNG CHO TREÃ EM 50 DINH DÛÚÄNG CHO PHUÅ NÛÄ 74 DINH DÛÚÄNG CHO NGÛÚÂI COÁ TUÖÍI 80 VÏÅ SINH AN TOAÂN THÛÅC PHÊÍM 86
2. CHÙM SOÁC SÛÁC KHOEÃ 2 SÚ CÊËP NGÛÂNG TUÊÌN HOAÂN, HÖ HÊËP Nguyïn nhên: - Tai naån - Biïën chûáng bêët ngúâ cuãa möåt bïånh Triïåu chûáng Ngûâng tuêìn hoaân: thûúâng baáo hiïåu trïn maáy chiïëu àiïån têm àöì hoùåc biïíu hiïån lêm saâng: bêët tónh, coá khi co giêåt; xanh taái toaân thên, da laånh; mêët maåch beån vaâ maåch caãnh; khöng ào àûúåc huyïët aáp; ngûâng thúã àöåt ngöåt hoùåc tûâ tûâ. Khi coá dêëu hiïåu àöìng tûã 2 bïn giaän laâ triïåu chûáng töín thûúng naäo nùång nïì. Xûã trñ: Yïu cêìu: - Baão àaãm tuêìn hoaân naäo - Baão àaãm tiïëp oxy coá hiïåu quaã - Chöëng nhiïîm toan - Phaãi cêëp cûáu bïånh nhên ngay taåi chöî khöng chêåm trïî möåt giêy phuát naâo. - Phaãi cêëp cûáu liïn tuåc, khöng giaán àoaån. Nguyïn tùæc höìi sinh nöåi khoa laâ : Khêín trûúng, bònh tônh, kiïn nhêîn. Höìi sinh trong hai giúâ khöng coá kïët quaã múái nïn thöi.
3. CHÙM SOÁC SÛÁC KHOEÃ 3 Xoa boáp tim: - Àùåt bïånh nhên nùçm ngûãa trïn möåt nïìn cûáng, àêìu thêëp, chên gaác cao. - Quyâ bïn phaãi bïånh nhên, àùåt loâng baân tay traái úã 1/3 dûúái xûúng ûác bïånh nhên, khöng êën lïn xûúng sûúân, loâng baân tay phaãi àùåt trïn baân tay traái. Duâng sûác maånh cuãa 2 tay vaâ cú thïí êën maånh, nhõp nhaâng 60 lêìn/phuát. Lûåc êën phaãi àuã cho xûúng ûác vaâ löìng ngûåc bïånh nhên xeåp xuöëng khoaãng 4cm nhûng khöng quaá nùång tuây theo thïí traång bïånh nhên gêìy hoùåc beáo, löìng ngûåc to hay nhoã, chùæc hay mïìm maâ xaác àõnh lûåc êën. Dêëu hiïåu xoa boáp coá hiïåu quaã: - Möîi lêìn êën, súâ thêëy maåch beån àêåp. - Huyïët aáp àöång maåch: 70-100mmHg. - Àöìng tûã khöng giaän to do naäo thiïëu maáu. - Sùæc mùåt bïånh nhên höìng hún. Chöëng chó àõnh xoa boáp tim khi bïånh nhên bõ vïët thûúng úã löìng ngûåc, ûá maáu, chaãy maáu maâng ngoaâi tim, maâng phöíi, khñ thuäng phöíi. Biïën chûáng cuãa xoa boáp tim: - Gêîy xûúng ûác, vúä gan, vúä laách, chaãy maáu maâng ngoaâi tim, maâng phöíi rêët ñt gùåp. - Gêîy xûúng sûúân thûúâng gùåp hún nhûng cêìn cöë traánh. - Traân khñ maâng phöíi coá thïí xaãy ra nïëu àöìng thúâi vûâa êën tim vûâa thöíi ngaåt rêët maånh. Thöíi ngaåt - Quyâ bïn traái, gêìn àêìu bïånh nhên. - Chuêín bõ bïånh nhên: àûúâng khñ àaåo cuãa bïånh nhên phaãi thöng suöët: lau saåch möìm hoång, lêëy hïët dõ vêåt, rùng giaã, thûác ùn, àúâm raäi ; cöí ûúän töëi àa, àöån göëi dûúái cöí bïånh nhên, keáo maånh haâm dûúái ra phña trûúác vaâ lïn trïn cho lûúäi khöng tuåt ra sau bõt khñ quaãn. - Tiïën haânh thöíi ngaåt: Boáp muäi bïånh nhên bùçng ngoán caái vaâ ngoán troã.
4. CHÙM SOÁC SÛÁC KHOEÃ 4 Àùåt 1 lúáp gaåc moãng úã miïång bïånh nhên àûúåc giûä cho haá to. Hñt vaâo thêåt sêu, aáp möìm vaâo möìm bïånh nhên thöíi maånh vaâ daâi húi, laâm sao cho löìng ngûåc bïånh nhên núã röång ra, möîi phuát thöíi 15 lêìn, khi thöíi thò ngûúâi êën tim ngûâng êën (4 lêìn êën tim, 1 lêìn thöíi ngaåt). Thónh thoaãng lau àúâm raäi cho àûúâng hö hêëp luön àûúåc lûu thöng. Nïëu ngûúâi cêëp cûáu chó coá möåt mònh thò vûâa xoa boáp tim vûâa thöíi ngaåt, cûá 15 lêìn êën tim thò 2 lêìn thöíi ngaåt liïìn, maånh vaâ sêu. Nïëu bïånh nhên nön, co giêåt hoùåc cûáng haâm thò coá thïí thöíi vaâo muäi, úã treã nhoã coá thïí thöíi caã vaâo muäi lêîn möìm. TRUÅY MAÅCH CÊËP DO MÊËT NÛÚÁC, MÊËT MUÖËI Nguyïn nhên: do nön mûãa, óa chaãy, bïånh quaá nùång maâ bïånh nhên mïåt quaá khöng ùn uöëng àûúåc. Lûáa tuöíi naâo cuäng coá thïí bõ, nhûng tònh traång naây xaãy ra nhanh vaâ nguy hiïím hún úã treã nhoã. Triïåu chûáng cuãa mêët nûúác: - Àaái ñt hoùåc khöng coá nûúác tiïíu, nûúác tiïíu vaâng sêîm. - Suát cên àöåt ngöåt - Miïång khö - Mùæt loäm, khöng coá nûúác mùæt - Da keám àaân höìi hay khöng cùng - Treã sú sinh: thoáp loäm. Mêët nûúác nùång coá thïí gêy truåy tim maåch. Xûã trñ: - Cho bïånh nhên nùçm àêìu thêëp. Nïëu trúâi laånh: sûúãi êëm, àùæp chÎùn. - Nïëu huyïët aáp töëi àa <80mmHg, maåch nhanh nhoã:
5. CHÙM SOÁC SÛÁC KHOEÃ 5 Truyïìn tônh maåch dung dõch NaCl 9%o 2-3 lñt töëc àöå 60 gioåt/phuát, luác àêìu coá thïí truyïìn nhanh hún. Vitamin C 0,10g x 5 öëng. Dung dõch muöëi 10% 20-40ml tiïm tônh maåch. Tuây tònh hònh àiïån giaãi coá thïí böí sung thïm clorua kali, clorua calci. Trúå tim maåch: long naäo nûúác 0,20g tiïm tônh maåch 3 giúâ möåt lêìn nïëu cêìn. - Nïëu huyïët aáp khöng lêëy àûúåc, maåch khöng bùæt àûúåc, àiïìu trõ nhû trïn, thïm: + Noradrenalin 1-2mg + Dung dõch glucose 5% 250ml Truyïìn tônh maåch XV-XX gioåt/phuát. Nïëu cêìn coá thïí truyïìn 5 lêìn/ngaây. + Depersolon 30mg x 1-2 öëng tiïm tônh maåch. + DOCA 10mg x 1-3 öëng tiïm bùæp. Nïëu coá triïåu chûáng nhiïîm toan: truyïìn thïm dung dõch natri bicarbonat. Nïëu àiïìu trõ nhû trïn maâ huyïët aáp vêîn chûa lïn: truyïìn thïm plasma hoùåc Dextran, Moriamin 500ml. - Nïëu coá àiïìu kiïån theo doäi söë lûúång nûúác mêët ài do óa chaãy vaâ nön. Cûá 1 lñt nûúác mêët ài do óa chaãy phaãi böí sung bùçng truyïìn tônh maåch: * 750ml dung dõch glucose àùèng trûúng 5%, * 4g NaCl * 2g KCl * 250ml dung dõch Na bicarbonat. Nïëu cêìn coá thïí cho thïm carbonat bismuth, Elixir pareágorique, atropin, khaáng sinh tuây theo nguyïn nhên vaâ khaáng sinh àöì. Àïì phoâng: Ngûúâi bõ mêët nûúác phaãi uöëng nhiïìu nûúác ngay tûâ ban àêìu, khöng chúâ tònh traång nùång xaãy ra. Àiïìu naây àùåc biïåt quan troång àöëi vúái treã nhoã óa loãng toaân nûúác. Töët nhêët laâ duâng dung dõch
6. CHÙM SOÁC SÛÁC KHOEÃ 6 Oresol, nhêëp liïn tuåc cûá 5 phuát möåt lêìn, kïí caã khi bïånh nhên coá nön mûãa, cho àïën khi bïånh nhên ài tiïíu bònh thûúâng CÊÌM MAÁU VÏËT THÛÚNG Khi bõ vïët thûúng chaãy maáu, cêìn: - Nêng cao phêìn bõ thûúng lïn, - Duâng khùn saåch (hoùåc duâng tay nïëu khöng coá khùn) êën chùåt ngay vaâo vïët thûúng. Giûä chùåt cho àïën khi maáu ngûâng chaãy, - Nïëu maáu chaãy khöng cêìm àûúåc khi êën chùåt vaâo vïët thûúng, hoùåc nïëu naån nhên àang mêët nhiïìu maáu: * Cûá êën chùåt vaâo vïët thûúng, * Giûä cho phêìn bõ thûúng giú cao lïn, caâng cao caâng töët, * Buöåc ga rö tay hoùåc chên caâng gêìn chöî vïët thûúng caâng töët. Xiïët chùåt vûâa àuã laâm maáu cêìm laåi. Buöåc ga rö bùçng möåt caái khùn gêëp laåi hoùåc dêy lûng röång, àûâng bao giúâ duâng möåt dêy thûâng maãnh, dêy theáp * Chuyïín ngay naån nhên àïën cú súã y tïë. - Chuá yá: * Chó buöåc ga rö úã chên hoùåc tay nïëu maáu chaãy nhiïìu vaâ êën chùåt trûåc tiïëp vaâo vïët thûúng maâ maáu khöng thïí cêìm àûúåc, * Cûá 30' laåi núái loãng dêy ga rö möåt laát àïí xem coân cêìn buöåc ga rö nûäa hay khöng vaâ àïí cho maáu lûu thöng. * Nïëu maáu chaãy nhiïìu hoùåc bõ thûúng nùång, àïí cao chên vaâ àêìu thêëp àïí àïì phoâng söëc. ÀIÏÅN GIÊÅT, SEÁT ÀAÁNH Doâng àiïån 110v coá thïí gêy chïët do rung thêët. caác doâng àiïån cao thïë coân laâm liïåt trung khu hö hêëp. Seát coá àiïån thïë rêët cao (trïn 1
7. CHÙM SOÁC SÛÁC KHOEÃ 7 triïåu vön). Bõ àiïån giêåt nùång coá thïí vûâa laâm ngûâng tim, vûâa ngûâng thúã. Bõ àiïån giêåt nheå coá thïí bõ ngûâng tim möåt thúâi gian ngùæn, lïn cún co giêåt, sau àoá naån nhên höìi höåp, mï saãng Chöî tiïëp xuác vúái àiïån bõ boãng. Xûã trñ: Ngùæt doâng àiïån. Phaãi chuá yá àïì phoâng bïånh nhên ngaä khi ngùæt àiïån. - Nïëu bïånh nhên ngûâng tim, ngûâng thúã: xem Ngûâng tuêìn hoaân hö hêëp Duâng maáy phaá rung thêët vaâ maáy hö hêëp höî trúå. Nïëu höìi sûác chêåm coá kïët quaã, tiïm thùèng vaâo tim Ouabain 1/4mg x 1 öëng vaâ tiïëp tuåc höìi sûác. Khi naån nhên tónh, chûäa boãng Chuá yá theo doäi viïm öëng thêån gêy toan maáu. - Nïëu bïånh nhên chó mï man bêët tónh nhûng vêîn thúã vaâ tim vêîn àêåp: kñch thñch bùçng goåi, giêåt toác, vaä nûúác vaâo mùåt Theo doäi maåch, nhõp thúã, huyïët aáp. CHÏËT ÀUÖËI, THÙÆT CÖÍ Trong chïët àuöëi, bïånh nhên bõ ngaåt cêëp do nûúác traân vaâo phïë nang gêy nïn 2 röëi loaån quan troång: phuâ phöíi cêëp vaâ thiïëu oxy. Xûã trñ nhanh taåi chöî khi múái vúát úã nûúác lïn: vaác xöëc naån nhên lïn vai, àïí buång tyâ àuáng vaâo vai, àêìu döëc ngûúåc xuöëng lûng ngûúâi vaác, chaåy taåi chöî khoaãng 20-30 bûúác cho nûúác úã daå daây, phöíi, àûúâng khñ àaåo thoaát ra, àöìng thúâi cuäng coá taác duång nhû laâm hö hêëp nhên taåo. Sau àoá àïí naån nhên nùçm àêìu thêëp, moác saåch àúâm raäi, thûác ùn, dõ vêåt thêåt khêín trûúng. Nguyïn tùæc: - Phaãi giûä thöng àûúâng thúã - Kiïn nhêîn höìi sinh naån nhên
8. CHÙM SOÁC SÛÁC KHOEÃ 8 - Nïëu naån nhên coân thúã vaâ tim coân àêåp nhûng bêët tónh: cho thúã oxy, thuöëc trúå tim maåch, duâng khùnchaâ xaát cho noáng ngûúâi, tiïm khaáng sinh àïì phoâng viïm phöíi. - Nïëu ngûâng thúã nhûng tim coân àêåp: Thöíi ngaåt Àùåt nöåi khñ quaãn vaâ thúã oxy bùçng maáy hö hêëp höî trúå baão àaãm trïn 10 lñt/phuát vúái nhõp àïìu khoaãng 16-20 lêìn. Chuá yá huát àúâm raäi. Duâng thuöëc trúå tim maåch vaâ khaáng sinh nhû trïn. - Nïëu ngûâng thúã vaâ ngûâng tim: xem Ngûâng tuêìn hoaân hö hêëp - Tiïm thùèng vaâo tim 1 öëng Ouabain 1/4mg Khi naån nhên tónh: tiïm thuöëc trúå tim, giaän phïë quaãn Giûä thùng bùçng nûúác vaâ àiïån giaãi. Chuá yá theo doäi tùng gaánh vaâ phuâ phöíi cêëp. Nïëu coá toan chuyïín hoáa cho THAM hoùåc dung dõch Bicarbonat. Cho khaáng sinh phoâng viïm phöíi. BOÃNG Taác nhên gêy boãng coá nhiïìu loaåi: - Boãng do nhiïåt thûúâng gùåp nhêët, chia thaânh 2 nhoám: do nhiïåt khö (lûãa, tia lûãa àiïån, kim loaåi noáng chaãy ) vaâ do nhiïåt ûúát (nûúác söi, thûác ùn noáng söi, dêìu múä söi, húi nûúác noáng ) - Boãng do doâng àiïån chia thaânh 2 nhoám: do luöìng àiïån coá hiïåu àiïån thïë thöng duång ( 1000V). Seát àaánh cuäng gêy boãng do luöìng àiïån coá hiïåu àiïån thïë cao. - Boãng do hoáa chêët göìm caác chêët oxy hoáa, chêët khûã oxy, chêët gùåm moân, chêët gêy àöåc cho baâo tûúng, chêët laâm khö, chêët laâm röåp da Trong thûåc tïë lêm saâng chia thaânh 2 nhoám: nhoám acid vaâ nhoám chêët kiïìm. Boãng do vöi töi noáng laâ loaåi boãng vûâa do sûác nhiïåt vûâa do chêët kiïìm.
9. CHÙM SOÁC SÛÁC KHOEÃ 9 - Boãng do caác bûác xaå: tia höìng ngoaåi, tia tûã ngoaåi, tia Rúnghen, tia laser, haåt cú baãn b, g . Lêm saâng: - Viïm da cêëp do boãng (viïm vö khuêín cêëp): boãng àöå I. - Boãng biïíu bò: boãng àöå II - Boãng trung bò thûúâng goåi laâ boãng trung gian, boãng àöå II sêu, boãng àöå III, boãng àöå IIIA, boãng àöå III nöng. - Boãng toaân böå lúáp da coân goåi laâ boãng àöå III, IIIB, III sêu, boãng àöå IV). Hoaåi tûã ûúát, hoaåi tûã khö. - Boãng sêu caác lúáp dûúái da coân goåi laâ boãng àöå III, III sêu, àöå IV sêu dûúái lúáp cên, àöå IV, àöå V, àöå VI, àöå VII. Coá nhiïìu caách tñnh diïån tñch boãng, trong thûåc tïë lêm saâng, àïí dïî nhúá, dïî tñnh, thûúâng kïët húåp caác caách sau: - Phûúng phaáp con söë 9: àêìu mùåt cöí 9%, 1 chi trïn 9%, ngûåc buång 18%, lûng 18%, 1 chi dûúái 18%, böå phêån sinh duåc vaâ têìng sinh mön 1%. - Phûúng phaáp duâng baân tay ûúám (baân tay ngûúâi bõ boãng): tûúng ûáng vúái 1% hoùåc 1,25% diïån tñch cú thïí ngûúâi àoá. - Phûúng phaáp tñnh theo con söë 1, 3, 6, 9, 18: diïån tñch khoaãng 1%: gan baân tay (hoùåc mu), cöí, gaáy, têìng sinh mön - sinh duåc ngoaâi; diïån tñch khoaãng 3%: baân chên, da mùåt, da àêìu, cùèng tay, caánh tay, möng (möåt); diïån tñch khoaãng 6%: cùèng chên, 2 möng; diïån tñch khoaãng 9%: àuâi, chi trïn; diïån tñch khoaãng 18%: chi dûúái, lûng - möng, ngûåc - buång. Xûã trñ: - Khi bõ boãng, cêìn tòm moåi caách àïí súám loaåi trûâ taác nhên gêy boãng (dêåp lûãa, cùæt cêìu dao àiïån ). Ngay sau khi bõ boãng, ngêm vuâng ngay vaâo nûúác laånh (16-20oC hoùåc dûúái voâi nûúác chaãy tûâ 20- 30'. Nïëu chêåm ngêm laånh, seä ñt taác duång. Nïëu boãng do hoáa chêët thò phaãi rûãa caác hoáa chêët bùçng nûúác vaâ chêët trung hoâa. Bùng eáp vûâa phaãi caác vïët thûúng boãng àïí haån chïë phuâ nïì, thoaát dõch huyïët tûúng. Cho uöëng nûúác cheâ noáng, nûúác àûúâng, Oresol , thuöëc giaãm àau. UÃ êëm nïëu trúâi reát. Vêån chuyïín nheå nhaâng, traánh va chaåm gêy thïm àau.
10. CHÙM SOÁC SÛÁC KHOEÃ 10 - Àöëi vúái boãng mùæt, cêìn xûã trñ kõp thúâi àïí baão vïå mùæt: rûãa mùæt nhiïìu lêìn bùçng nûúác laånh saåch, vö khuêín vaâ gûãi àïën chuyïn khoa mùæt. - Cêìn chêín àoaán súám diïån boãng vaâ àöå sêu cuãa boãng àïí xûã trñ phuâ húåp. Coá thïí duâng chó söë Frank àïí tiïn lûúång boãng: cûá 1% diïån boãng nöng laâ 1 àún võ, 1% diïån boãng sêu laâ 3 àún võ. Khi chó söë Frank tûâ 30-70 laâ söëc nheå, tûâ 70-100: söëc vûâa, trïn 110: söëc nùång vaâ rêët nùång. Àöëi vúái treã em vaâ ngûúâi giaâ duâ diïån boãng khöng lúán (<10% diïån tñch cú thïí), vêîn coá thïí xuêët hiïån caác röëi loaån bïånh lyá cuãa bïånh boãng. Vúái phuå nûä coá thai cêìn theo doäi thai nhi, khaám saãn khoa vaâ chuyïín ngay àïën chuyïn khoa boãng. - Àiïìu trõ söëc boãng úã bïånh viïån cú súã cêìn tiïën haânh úã buöìng höìi sûác cêëp cûáu. Phuåc höìi kõp thúâi vaâ àuã khöëi lûúång maáu lûu haânh hûäu hiïåu bùçng caách truyïìn dõch theo àûúâng tônh maåch (dõch keo, dõch àiïån giaãi, huyïët thanh ngoåt àùèng trûúng). Coá thïí duâng caách tñnh: dõch mùån àùèng trûúng 1ml x kg thïí troång x diïån boãng %; dõch keo 1ml x kg thïí troång x thïí troång x diïån boãng % vaâ cöång vúái 2000ml dõch glucose 5%. Caách tñnh thuêån lúåi cho ûáng duång lêm saâng: trong 24 giúâ àêìu lûúång dich truyïìn chûäa söëc boãng khöng quaá 10% thïí troång. Liïìu truyïìn trong 8 giúâ àêìu tûâ 1/2-1/3 liïìu, 16 giúâ sau: 1/3-1/2 liïìu. Trong ngaây thûá 2 vaâ thûá 3 (nïëu coân söëc), lûúång dõch truyïìn chûäa söëc boãng khöng quaá 5% thïí troång bïånh nhên (cho möîi ngaây). - Nïëu vö niïåu, duâng thuöëc lúåi niïåu lasix, manitol, nïëu bõ toan chuyïín hoáa, duâng dung dõch kiïìm natri bicarbonat. Sau khi thoaát söëc, àiïìu trõ toaân thên, chöëng nhiïîm àöåc boãng cêëp, dûå phoâng vaâ àiïìu trõ nhiïîm khuêín taåi vïët boãng vaâ toaân thên, nêng cao sûác chöëng àúä cuãa cú thïí bùçng truyïìn maáu, duâng khaáng sinh, nuöi dûúäng, dûå phoâng vaâ àiïìu trõ caác biïën chûáng. - Taåi vïët boãng: boãng nöng: duâng thuöëc taåo maâng (cao voã xoan traâ, laá sim, sïën, traâm, cuã nêu ) sau khi laâm vö khuêín. Nïëu boãng sêu, tûâ tuêìn thûá 2 duâng thuöëc ruång hoaåi tûã, dung dõch khaáng khuêín, khi coá mö haåt möí gheáp da caác loaåi, duâng thïm bùng sinh hoåc, da nhên taåo nïëu boãng sêu, diïån röång. Vúái boãng sêu, diïån khöng lúán maâ traång thaái cú thïí bïånh nhên töët, coá thïí möí cùæt boã hoaåi tûã vaâ gheáp da súám úã caác cú súã chuyïn khoa.
11. CHÙM SOÁC SÛÁC KHOEà 11 - Vúái caác di chûáng boãng (seåo xêëu, seåo dñnh, seåo löìi, seåo co keáo, loeát lêu liïìn ) cêìn àûúåc àiïìu trõ súám bùçng phêîu thuêåt taåo hònh àïí phuåc höìi chûác nùng vaâ thêím myä. Caác seåo boãng nûát neã, loeát nhiïîm khuêín keáo daâi cêìn àûúåc möí gheáp da àïí traánh bõ ung thû da trïn nïìn seåo boãng. RÙÆN CÙÆN Caác loaåi rùæn höí mang, rùæn raáo (loaåi Colubridae) coá àöåc töë thêìn kinh. Chöî rùæn cùæn khöng àau lùæm nhûng chên tï baåi, mïåt moãi cao àöå, buöìn nguã, muöën ngêët, nêëc, nön, töëi loaån cú troân Maåch yïëu, huyïët aáp haå, khoá thúã, hön mï röìi tûã vong sau 6 giúâ. Rùæn luåc (loaåi Vipeáridae) coá àöåc töë gêy xuêët huyïët. Toaân chi bõ rùæn cùæn àau dûä döåi, da àoã bêìm, coá nhûäng àaám xuêët huyïët, chöî bõ rùæn cùæn phuâ (sau dïî bõ hoaåi tûã). Sau 30' àïën 1h: nön, óa loãng, maåch nhanh nhoã, huyïët haå, ngêët. Nïëu bõ rùæn cùæn sau 15-30' maâ vïët cùæn khöng àau, khöng phuâ, chi bõ cùæn khöng tï baåi thò khöng phaãi rùæn àöåc cùæn. Xûã trñ: - Àùåt garo trïn chöî rùæn cùæn: khöng thùæt quaá chùåt, khöng àïí garö lêu quaá 30'. - Raåch nheå da úã vïët rùæn cùæn, huát maáu bùçng öëng giaác , rûãa vïët thûúng bùçng dung dõch KMnO4 1%. - Tiïm huyïët thanh khaáng noåc rùæn àùåc hiïåu hoùåc toaân nΕng (öëng 5-10ml): 1 öëng xung quanh chöî rùæn cùæn, 1 öëng dûúái da úã àuâi bõ rùæn cùæn. Trûúâng húåp naån nhên àïën muöån, tònh traång thêåt nguy kõch khöng thïí trò hoaän àûúåc, coá thïí tiïm tônh maåch thêët chêåm 1 öëng (thûã phaãn ûáng trûúác nïëu xeát thúâi gian cho pheáp). Nïëu khöng coá huyïët thanh khaáng noåc rùæn: - Tiïm dûúái da xung quanh vïët rùæn cùæn dung dõch KMnO4 1% (vö truâng) 10ml. - Truyïìn tônh maåch dung dõch NaCl 9%o: 1500-2000ml.
12. CHÙM SOÁC SÛÁC KHOEÃ 12 - Tiïm huyïët thanh khaáng uöën vaán SAT 1500 àún võ dûúái da vaâ anatoxin 2ml cuäng tiïm dûúái da, úã võ trñ khaác vaâ bùçng möåt búm tiïm khaác. - Khaáng sinh: penicillin, streptomycin - Trúå tim maåch: long naäo, coramin, uöëng nûúác cheâ noáng. - Chöëng söëc vaâ dõ ûáng: Depersolon 30mg x 1-2 öëng tiïm tônh maåch. - Nïëu coá tan huyïët: truyïìn maáu, vitamin C, Ca gluconat tiïm tônh maåch. - Nïëu ngaåt: thúã oxy, hö hêëp höî trúå. Noåc Colubridae giaãi phoáng nhiïìu histamin trong cú thïí, phaãi chöëng dõ ûáng: tiïm pipolphen, promethazin - Nïëu naån nhên àau nhiïìu: cho thuöëc giaãm àau nhûng khöng duâng caác loaåi opi vò coá thïí ûác chïë trung têm hö hêëp. ONG ÀÖËT Triïåu chûáng: - Àau dûä döåi vaâ sûng àoã, phuâ taåi chöî bõ ong àöët. - Triïåu chûáng nùång hún nïëu bõ nhiïìu ong àöët möåt luác hoùåc noåc ong vaâo àuáng maåch maáu. Coá thïí khoá thúã, tûác ngûåc, choáng mùåt, maåch nhanh, huyïët aáp haå, coá khi co giêåt (nhêët laâ treã em). Coá khi coá phaãn ûáng dõ ûáng: nöíi mêín, phuâ Quinck - Nïëu bõ àöët vaâo miïång, vaâo hoång coá thïí bõ ngaåt thúã. Xûã trñ: - Ruát kim chêm cuãa ong. - Rûãa vïët àöët bùçng dung dõch thuöëc tñm 0,1-0,2%. - Chêëm vïët àöët bùçng dung dõch amoniac hoùåc möåt dung dõch kiïìm. - Tiïm hydrocortisol 2-3ml taåi chöî àöët. - Chöëng söëc dõ ûáng.
13. CHÙM SOÁC SÛÁC KHOEÃ 13 - Trúå tim maåch: long naäo, coramin - Nïëu bõ ong àöët vaâo miïång gêy phuâ thanh mön: cho corticoid, nïëu ngaåt: múã khñ quaãn. Ngöå àöåc thuöëc trûâ sêu phospho hûäu cú 4 loaåi phospho hûäu cú àaä vaâ àang àûúåc sûã duång phöí biïën úã nûúác ta laâ: - Thiophöët (Parathion) maâu vaâng, muâi toãi, daång nhuä tûúng. - Vöfatöëc (methyl parathion) maâu nêu thêîm (daång nhuä tûúng) hoùåc maâu àoã tûúi (daång böåt) muâi coã thöëi. - Dipterec daång tinh thïí, maâu trùæng. - DDVP (dichloro diphenyl vinyl phosphat) maâu vaâng nhaåt. Phospho hûäu cú xêm nhêåp vaâo cú thïí qua àûúâng hö hêëp, da, niïm maåc (nhêët laâ mùæt) vaâ chuã yïëu laâ àûúâng tiïu hoáa (do baân tay dñnh thuöëc, ùn uöëng nhêìm, tûå tûã, àêìu àöåc ). Triïåu chûáng ngöå àöåc phospho hûäu cú: coá 2 nhoám triïåu chûáng chñnh: - Giöëng muscarin: kñch thñch hïå thêìn kinh phoá giao caãm, gêy: * co àöìng tûã (coá khi co nhoã nhû àêìu àinh, * tùng tiïët (vaä möì höi, nhiïìu nûúác boåt), * tùng co boáp ruöåt: àau buång, nön mûãa, * co thùæt phïë quaãn: tñm taái, phuâ phöíi, coá thïí liïåt hö hêëp, * haå huyïët aáp. - Giöëng nicotin: kñch thñch caác haåch thêìn kinh thûåc vêåt vaâ hïå thêìn kinh trung ûúng. * giêåt cú, co cú: co giêåt mi mùæt, cú mùåt, ruát lûúäi, co cûáng toaân thên * röëi loaån phöëi húåp vêån àöång * hoa mùæt, choáng mùåt, run, noái khoá, nhòn loáa, nùång thò hön mï. Thûúâng thò chêín àoaán khöng khoá, nïëu laâ vö tònh bõ ngöå àöåc, thò triïåu chûáng quan troång vaâ khaá àùåc trûng laâ àöìng tûã co nhoã, vaä möì höi vaâ nûúác boåt tiïët nhiïìu
14. CHÙM SOÁC SÛÁC KHOEÃ 14 - Xeát nghiïåm maáu: hoaåt àöå men cholinesterase bònh thûúâng úã nam giúái laâ 2,54 ± 0,53 micromol, nûä giúái: 2,18 ± 0,51 micromol. Nïëu giaãm 30% laâ nhiïîm àöåc nheå, giaãm 50%: nhiïîm àöåc vûâa, giaãm trïn 70% laâ nhiïîm àöåc nùång. - Xeát nghiïåm nûúác tiïíu àõnh lûúång paranitrophenol: chó coá trong nûúác tiïíu ngûúâi ngöå àöåc Thiöphöët vaâ Vöfatöëc. Xûã trñ: phaãi rêët khêín trûúng, súám phuát naâo lúåi phuát êëy. - Nïëu uöëng phaãi: bïånh nhên coân tónh: ngoaáy hoång gêy nön, àöìng thúâi cho uöëng nhiïìu nûúác àïí hoâa loaäng chêët àöåc. Rûãa daå daây trûúác 6 giúâ, möîi lêìn rûãa duâng khoaãng 20-30 lñt nûúác saåch (àun êëm nïëu trúâi reát), sau 3 giúâ phaãi rûãa laåi. Hoâa vaâo möîi lñt nûúác 1 thòa caâ phï muöëi vaâ 1 thòa to (20g) than hoaåt tñnh. Sau möîi lêìn rûãa, cho vaâo daå daây 200ml dêìu parafin (ngûúâi lúán) vaâ 3ml/kg thïí troång (treã em). Nïëu hêëp thuå qua da: boã hïët quêìn aáo bõ nhiïîm vaâ rûãa da bùçng nûúác vaâ xaâ phoâng. Nïëu nhiïîm vaâo mùæt: rûãa mùæt bùçng nûúác trong 10'. - Höìi sûác: sulfat atropin liïìu cao: giaãi quyïët triïåu chûáng nhiïîm àöåc giöëng muscarin. Phaãi cho àêìu tiïn, tiïm ngay tûác khùæc khi xaác àõnh laâ ngöå àöåc phospho hûäu cú. Tiïm atropin ngay sau khi àùåt nöåi khñ quaãn vaâ hö hêëp höî trúå. * Trûúâng húåp ngöå àöåc nùång: tiïm tônh maåch 2-3mg, sau àoá cûá caách 10' laåi tiïm möåt lêìn cho àïën khi àöìng tûã bùæt àêìu giaän thò chuyïín sang tiïm dûúái da, cûá caách 30' laåi tiïm 1-2mg cho àïën khi tónh laåi vaâ àöìng tûã trúã laåi bònh thûúâng. Töíng liïìu coá thïí túái 20- 60mg. Liïìu thûúâng duâng: 24mg/24h. * Ngöå àöåc vûâa: tiïm dûúái da 1-2mg, cûá 15-30' möåt lêìn. Töíng liïìu 10-30mg. * Ngöå àöåc nheå: tiïm dûúái da 0,5-1mg, 2 giúâ 1 lêìn. Töíng liïìu 3- 9mg. Theo doäi chùåt cheä naån nhên trong khi duâng atropin, chuá yá triïåu chûáng nhiïîm àöåc atropin: khö niïm maåc, da khö, àoã, àöìng tûã giaän to, nhõp tim nhanh. Nïëu nùång: triïåu chûáng kñch thñch maånh, mï saãng thò phaãi ngûâng atropin. - Dung dõch PAM 2,5% (biïåt dûúåc Pralidoxime, Contrathion) giuáp phuåc höìi hoaåt tñnh men cholinesterase. Chó duâng trûúác 36 giúâ kïí tûâ khi nhiïîm àöåc, duâng sau 36 giúâ ñt hiïåu quaã.
15. CHÙM SOÁC SÛÁC KHOEÃ 15 Liïìu duâng: luác àêìu tiïm tônh maåch 1-2g, sau àoá nhoã gioåt tônh maåch möîi giúâ 0,5g hoùåc caách 2-3 giúâ tiïm tônh maåch 1 lêìn 0,5-1g. Töíng liïìu töëi àa laâ 3000mg. Tiïm tônh maåch rêët chêåm 200-500mg trong 5-10 phuát. Duâng àuáng chó àõnh vaâ àuáng liïìu, tiïën triïín töët rêët nhanh: giaãm hön mï, vêåt vaä, giaãm mêët phaãn xaå vaâ ruát ngùæn thúâi gian àiïìu trõ. - Truyïìn dung dõch glucose, thúã oxy, hö hêëp höî trúå, chöëng co giêåt, khaáng sinh - Chöëng chó àõnh: morphin, aminophyllin. - Chïë àöå dinh dûúäng: kiïng múä, sûäa. Nuöi dûúäng qua àûúâng tônh maåch trong vaâi ngaây àêìu. Khi bïånh àaä öín àõnh, coá thïí cho ùn àûúâng vaâ àaåm qua sonde. Ngöå àöåc dêìu hoãa, xùng Triïåu chûáng: - Ho, khoá thúã, nön, röëi loaån hö hêëp, höåi chûáng àöng àùåc úã phöíi. - Triïåu chûáng ho, khoá thúã vaâ söët chûáng toã chêët àöåc àaä vaâo phïë quaãn. - Choaáng vaáng, tñm taái, nhûác àêìu, co giêåt, ngêët - Triïåu chûáng viïm daå daây, ruöåt nïëu uöëng phaãi. Xûã trñ: - Nïëu hñt phaãi: thúã oxy vaâ khaáng sinh. - Nïëu uöëng phaãi: cho uöëng Ipeca 0,5-1,5g. Noái chung chöëng chó àõnh rûãa daå daây khi uöëng phaãi dêìu hoãa, xùng hoùåc dêîn xuêët, chó àùåc biïåt rûãa daå daây trong trûúâng húåp uöëng phaãi möåt lûúång lúán coá khaã nùng gêy nhûäng biïën chûáng thêìn kinh nguy kõch. - Nïëu bïånh nhên hön mï: àùåt nöåi khñ quaãn vaâ hö hêëp höî trúå, thöng khñ maånh coá taác duång tùng àaâo thaãi chêët àöåc qua phöíi. Vúái treã em: nïëu khoá thúã tñm taái: cho thúã oxy trong lïëu, traánh thúã oxy qua nöåi khñ quaãn vò súå gêy traân khñ maâng phöíi. - Nïëu huyïët aáp tuåt: cho Metaraminol (Aramin) 1 öëng 1ml (0,01g) tiïm bùæp. - Nïëu röëi loaån thöng khñ quan troång: cho corticoid. - Chöëng chó àõnh tuyïåt àöëi caác thûác Îùn coá múä, sûäa.
16. CHÙM SOÁC SÛÁC KHOEÃ 16 NGÖÅ ÀÖÅC THÕT COÁC Triïåu chûáng chñnh: mïåt moãi, laånh, nhûác caác chi, chûúáng buång, buöìn nön. Àùåc àiïím laâ tim àêåp rêët chêåm: 40 lêìn/phuát, coá khi chêåm hún hoùåc loaån nhõp hoaân toaân. Xûã trñ: - Gêy nön, rûãa daå daây bùçng dung dõch tanin 2%. - Cho uöëng nûúác cam thaão, nûúác luöåc àöî xanh, loâng trùæng trûáng. - Àiïìu trõ triïåu chûáng. - Khöng àûúåc duâng Adrenalin, Ouabain. NGÖÅ ÀÖÅC SÙÆN Chêët gêy àöåc trong sùæn laâ acid cyanhydric, sùæn caâng àùæng caâng nhiïìu acid cyanhydric khöng nïn ùn. Voã vaâ àêìu cuã chûáa nhiïìu chêët àöåc. Triïåu chûáng chñnh: - Àau buång, nön, óa chaãy. - Nhûác àêìu, choáng mùåt, noáng bûâng mùåt, uâ tai, ngûáa, tï chên tay - Ngöå àöåc nùång: vêåt vaä, run, co giêåt, chïët. Àiïìu trõ - Rûãa daå daây vúái dung dõch KMnO4 1%o. - Xanh methylen (Coloxyd, Glutylen) dung dõch 1%, öëng 10ml tiïm tônh maåch chêåm. Nïëu nùång: caách 10-15' tiïm 1 öëng, coá thïí tiïm 5-6 öëng trong 24h cho ngûúâi lúán. Coá thïí thay xanh methylen bùçng natri nitrit 1% 10ml tiïm tônh maåch chêåm, sau àoá tiïm natri hyposulfit 20% 10-20ml tiïm tônh maåch chêåm. - Truyïìn dung dõch glucose 30% 500ml vaâ dung dõch glucose àùèng trûúng. Cho naån nhên uöëng nûúác àûúâng.
17. CHÙM SOÁC SÛÁC KHOEÃ 17 - Trúå hö hêëp vaâ tim maåch: tiïm long naäo, cafein. lobelin. - Thúã oxy, hö hêëp höî trúå nïëu cêìn. NGÖÅ ÀÖÅC DÛÁA Ngöå àöåc dûáa laâ do dõ ûáng vúái nêëm Candida trepicalis nùæm úã nhûäng mùæt dûáa, nhêët laâ nhûäng quaã dêåp naát. Triïåu chûáng chñnh - Nön mûãa, óa chaãy, ngûáa, nöíi mïì àay, coá khi khoá thúã nhû hen do co thùæt phïë quaãn. - Traång thaái söëc: da laånh, maåch nhanh, huyïët aáp haå Xûã trñ: - Truyïìn dõch tuây theo tònh traång mêët nûúác do nön mûãa vaâ óa chaãy, nhûng cêìn lûu yá truåy maåch coân do söëc dõ ûáng, coá khi khöng mêët nûúác maâ vêîn truåy maåch. Nïëu cêìn, theo doäi aáp lûåc tônh maåch trung ûúng maâ truyïìn dõch. - Àiïìu trõ söëc dõ ûáng. NGÖÅ ÀÖÅC RÛÚÅU Biïíu hiïån lêm saâng bùçng triïåu chûáng kñch thñch, sau àïën triïåu chûáng ûác chïë röìi hön mï, húi thúã toaân muâi rûúåu, thúã nhanh nöng, tim àêåp nhanh, huyïët aáp haå Xûã trñ: - Àiïìu trõ caác röëi loaån vïì tri giaác, nïëu röëi loaån cao àöå coá thïí gêy liïåt hö hêëp. - Chöëng toan chuyïín hoáa. - Àïì phoâng haå àûúâng huyïët thûá phaát. - Rûãa daå daây bùçng dung dõch natri bicarbonat, khöng duâng apomorphin.
18. CHÙM SOÁC SÛÁC KHOEÃ 18 - Cho uöëng tûâ 1-2 gioåt amoniac trong möåt cöëc nûúác muöëi (hay caâ phï) hoùåc cho hñt amoniac. - Trúå tim maåch. - Lúåi tiïíu: Lasix tiïm tônh maåch. - Nïëu vêåt vaä: cho an thêìn (cêìn thêån troång). - Trûúâng húåp nùång: thúã oxy, hö hêëp höî trúå vaâ cho thúã nhiïìu àïí loaåi nhanh cöìn ethylic. - Truyïìn glucose 10% 500ml, luên chuyïín vúái dung dõch bicarbonat 14%o - 2 giúâ 1 lêìn. - Àïì phoâng viïm phöíi nïëu hön mï (khaáng sinh). NGÖÅ ÀÖÅC THUÖËC NGUÃ Liïìu gêy chïët cuãa Gacdeánal laâ 5g nhûng coá ngûúâi chó uöëng 1g cuäng coá thïí tûã vong; liïìu gêy chïët cuãa cloran laâ 10g. Triïåu chûáng chñnh: - Ngöå àöåc nheå: nguã say, thúã vêîn àïìu, maåch vêîn àïìu vaâ roä, coân phaãn ûáng khi veáo da, chêm kim caác phaãn xaå gên vaâ àöìng tûã giaãm hoùåc vêîn bònh thûúâng. - Ngöå àöåc nùång: hön mï sêu, thúã chêåm vaâ nöng, khoâ kheâ, maåch nhanh, huyïët aáp haå hoùåc khöng ào àûúåc, àöìng tûã co vaâ giaãm phaãn xaå vúái aánh saáng, phaãn xaå gên mêët. - Tòm barbituric trong nûúác tiïíu (+). Nïëu àïí tònh traång keáo daâi, sùn soác khöng töët, bïånh nhên coá thïí liïåt trung têm hö hêëp, phuâ phöíi cêëp, viïm phöíi Xûã trñ: - Theo doäi maåch, nhiïåt àöå, huyïët aáp, nhõp thúã. - Xeát nghiïåm nûúác tiïíu vaâ chêët nön tòm barbituric (cêìn 50ml nûúác tiïíu). - Xeát nghiïåm àûúâng huyïët, ure huyïët, amoniac huyïët, dûå trûä kiïìm, àûúâng niïåu, xeton niïåu àïí loaåi caác nguyïn nhên hön mï khaác.
19. CHÙM SOÁC SÛÁC KHOEÃ 19 - Rûãa daå daây: nïëu uöëng thuöëc nguã chûa quaá 6 giúâ vaâ bïånh nhên coân tónh. Nûúác rûãa pha than hoaåt tñnh: 30-40g trong 500ml nûúác. Nïëu naån nhên hön mï sêu: àùåt sonde nhoã vaâo daå daây, búm dung dõch ngoåt hoùåc kiïìm vaâo daå daây möîi lêìn khoaãng 50ml röìi ruát ra. Laâm nhiïìu lêìn cho àïën khi saåch daå daây. - Loaåi chêët àöåc: bùçng caách cho ài tiïíu nhiïìu. Xûã trñ theo 2 nhoám lúán barbituric: * Barbituric chêåm vaâ rêët chêåm: Phenobarbitan (Gacdenan), Barbitan (Verian). Caác thuöëc naây thaãi qua thêån vaâ gêy hön mï keáo daâi. Cho lúåi tiïíu thêím thêëu vaâ kiïìm hoáa bùçng truyïìn tônh maåch 6 lñt dung dõch phöëi húåp luên chuyïín: dung dõch bicarbonat 14%o - 50ml, dung dõch maniton 10% - 500ml, dung dõch glucose 10% - 500ml, thïm vaâo möîi chai 1,5g KCl. Àöëi vúái phuå nûä vaâ ngûúâi cúä nhoã thò giaãm lûúång dõch ài möåt chuát. Nïëu naån nhên coá bïånh chöëng chó àõnh cho lúåi tiïíu thêím thêëu nhû suy tim, suy thêån thò nïn chaåy thêån nhên taåo hoùåc thêím phên phuác maåc vúái caác dung dõch kiïìm. * Barbituric nhanh hoùåc trung gian: loaåi thuöëc naây thaãi nhanh qua gan gêy hön mï ngùæn nhûng nguy hiïím hún do coá thïí gêy ngûâng thúã nhanh. Xûã trñ gêy ài tiïíu khöng coá lúåi. Chó truyïìn dõch àïí giûä thùng bùçng nûúác vaâ àiïån giaãi, nhûng phaãi sùén saâng hö hêëp höî trúå bùçng maáy hoùåc thöíi ngaåt nïëu bïånh nhên ngûâng thúã hoùåc coá röëi loaån nhõp thúã. Nïëu khöng roc nhiïîm àöåc loaåi barbituric gò hoùåc phöëi húåp nhiïìu loaåi thuöëc: chó coá caách laâ cho lúåi tiïíu thêím thêëu vò biïån phaáp naây khöng gêy nguy cú gò lúán. - Chöëng truåy maåch: duâng Ouabain nïëu huyïët aáp töëi àa <80mmHg thò truyïìn thïm Noradrenalin 2-4mg cho möîi loå dung dõch glucose 500ml (khöng pha vaâo caác dung dõch coá Na vò Noradrenalin seä bõ phaá huãy. - Thúã oxy ngùæt quaäng tûâng 15' möåt: luön luön giûä cho àûúâng thúã lûu thöng, thûúâng xuyïn huát àúâm raäi, àïí bïånh nhên nùçm àêìu thêëp vaâ nghiïng àêìu cho àúâm raäi dïî chaãy ra Sùén saâng chöëng ngûâng thúã, àùåt nöåi khñ quaãn vaâ hö hêëp höî trúå khi cêìn. - Chöëng nhiïîm truâng àûúâng hö hêëp: cho khaáng sinh.
20. CHÙM SOÁC SÛÁC KHOEÃ 20 - Tiïm lobelin, vitamin - Theo doäi dûå trûä kiïìm vaâ àiïån giaãi àöì trong thúâi gian truyïìn dung dõch kiïìm. - Chuá yá viïåc nuöi dûúäng bïånh nhên, chöëng loeát, giûä êëm nïëu trúâi reát hoùåc thên nhiïåt thêëp. Ngöå àöåc opi, morphin, codein, heroin, dolosan Triïåu chûáng ngöå àöåc bùæt àêìu xuêët hiïån vúái liïìu 0,05g vúái ngûúâi khöng nghiïån, liïìu chïët vaâo khoaãng 0,25g. Nhûäng bïånh nhên bïånh gan, phuâ niïm, Addison nhaåy caãm hún vúái morphin. Triïåu chûáng: - Ngöå àöåc nùång: hön mï, àöìng tûã giaän, chïët trong vaâi giúâ. - Ngöå àöåc nheå hún: maåch nhanh, tim àêåp nhanh, nön oeå liïn tiïëp, thiïíu niïåu, vêåt vaä, mï saãng, àöìng tûã co. Sau vaâi giúâ: maåch vaâ nhõp thúã chêåm laåi, huyïët aáp haå, tñm taái tùng, co giêåt, giaän àöìng tûã baáo hiïåu sùæp tûã vong. Töín thûúng trung khu hö hêëp coá thïí gêy ngûâng thúã vaâ chïët nhanh. Tiïn lûúång khaã quan nïëu naån nhên coân phaãn ûáng duâ rêët nheå vúái caác kñch thñch bïn ngoaâi. Xûã trñ: - Rûãa daå daây bùçng thuöëc tñm 1%o, Tanin 1-2% kïí caã ngöå àöåc do tiïm vò morphin thaãi möåt phêìn qua niïm maåc daå daây. - Nïëu truåy hö hêëp: hö hêëp höî trúå cêëp. Àùåt nhanh nöåi khñ quaãn vaâ duâng maáy hö hêëp. - Thuöëc giaãi àöåc: tiïm Nallylnormorphin (Nalorphin) thuöëc khaáng caác loaåi opi, coá taác duång kñch thñch hö hêëp maånh, liïìu 0,25mg/kg tiïm dûúái da 5-10mg. - Kñch thñch hö hêëp: tiïm lobelin, cafein, syntophylin. - Nïëu tuåt huyïët aáp: truyïìn dung dõch glucose 5% vúái Aramin, Noradrenalin, long naäo. - Lúåi tiïíu: lasix. - Khaáng sinh chöëng böåi nhiïîm nïëu hön mï keáo daâi. Nïëu tònh traång thiïëu oxy khöng nùång, bïånh nhên khoãi khöng coá di chûáng.
21. CHÙM SOÁC SÛÁC KHOEÃ 21 NGÖÅ ÀÖÅC COCAIN Triïåu chûáng: - Kñch àöång, hoang tûúãng, tim àêåp nhanh, tùng huyïët aáp, giaän àöìng tûã, vaä möì höi, söët, coá khi lïn cún àöång kinh. - Böi vaâo niïm maåc coá thïí ngêët. Xûã trñ: - Uöëng phaãi: rûãa daå daây, an thêìn, thúã oxy, trúå tim maåch, truyïìn dung dõch glucose. Nïëu ngêët do böi thuöëc: tiïm Adrenalin 1mg dûúái da, thúã oxy, höìi sûác nöåi khoa nïëu ngûâng tim ngûâng thúã.
22. CHÙM SOÁC SÛÁC KHOEÃ 22 DINH DÛÚÄNG CHO MOÅI NGÛÚÂI CAÃI THIÏÅN BÛÄA ÙN GIA ÀÒNH Gs. Tûâ Giêëy Bûäa ùn gia àònh rêët quan troång vò aãnh hûúãng àïën sûác khoeã cuãa toaân gia àònh. Gia àònh àûúåc ùn uöëng töët thò sûác khoeã cuãa caã gia àònh àûúåc àaãm baão. Treã em khöng bõ suy dinh dûúäng. Ngûúâi lúán ùn keám, sûác chöëng àúä laåi bïånh têåt yïëu, rêët dïî mùæc bïånh, sûác lao àöång suát keám, nùng suêët khöng cao, thu nhêåp thêëp dêîn àïën caãnh gia àònh tuáng thiïëu. Bûäa ùn gia àònh laâ dõp têåp húåp moåi thaânh viïn trong gia àònh àïí coá thïí trao àöíi thöng tin, têm tû, tònh caãm. Bûäa ùn gia àònh laâ thúâi àiïím maâ moåi ngûúâi trong gia àònh mong àúåi àïí àûúåc ùn nhûäng moán ùn ngon truyïìn thöëng quen thuöåc, àïí àûúåc chia seã nhûäng niïìm vui, àïí àûúåc nhêån nhûäng lúâi khuyïën khñch an uãi, nhûäng lúâi khen con caái hoåc gioãi tiïën böå, biïët choån baån töët, nhûäng lúâi àöång viïn meå àaä töën cöng sûác vaâ tònh caãm àïí taåo ra caác moán ùn ngon àem laåi nguöìn vui cho caã gia àònh. Bûäa ùn laâ chêët keo gùæn boá moåi thaânh viïn trong gia àònh laåi vúái nhau. Cho nïn cêìn hïët sûác traánh mùæng moã, riïëc moác con caái trong bûäa ùn, traánh nhûäng lúâi noái bûåc tûác, bêët àöìng giûäa böë meå lïn àêìu con caái trong bûäa ùn. Trúâi àaánh coân traánh bûäa ùn, xin moåi ngûúâi àûâng coi thûúâng. Cêìn nhúá khi moåi ngûúâi trong gia àònh ngöìi vaâo bûäa ùn khöng coân thêëy hûáng thuá nûäa, chêët keo cuãa bûäa ùn àaä mêët hiïåu lûåc kïët dñnh thò àoá cuäng laâ dêëu hiïåu baáo súám nguy cú tan raä cuãa gia àònh. Cuãng cöë vaâ caãi thiïån bûäa ùn gia àònh àang laâ möåt yïu cêìu cêëp baách vò sûác khoeã, sûå an toaân vaâ haånh phuác cuãa caác gia àònh.
23. CHÙM SOÁC SÛÁC KHOEÃ 23 Muöën caãi thiïån bûäa Îùn gia àònh, moåi ngûúâi trong gia àònh àïìu phaãi coá yá thûác àoáng goáp vaâo taåo nguöìn thûåc phêím cho bûäa ùn. úã nöng thön, moåi ngûúâi trong gia àònh, ngûúâi lúán, treã em, cuå giaâ àïìu coá thïí goáp sûác vaâo xêy dûång ö dinh dûúäng àïí coá thïm nguöìn thûåc phêím böí sung cho bûäa ùn haâng ngaây. Ö dinh dûúäng laâ caác hoaåt àöång tröìng troåt, chùn nuöi nhùçm muåc tiïu cung cêëp thûåc phêím böí sung haâng ngaây cho bûäa ùn gia àònh bùçng caách têån duång caác maãnh àêët thûâa úã búâ ao, àêìu nhaâ, goác vûúân, quanh bïëp, nhûäng khoaãng àêët tröëng giûäa nhûäng haâng cêy lûu niïn múái tröìng, chûa kheáp taán. Àêy laâ rau ngoát laâm haâng raâo quanh vûúân, laâ mêëy luöëng rau caãi gêìn ao, buåi chuöëi, cêy öíi, cêy chanh trïn búâ ao, beâ rau muöëng trïn mùåt ao, laâ giaân gêëc, giaân mûúáp, giaân bêìu, giaân àêåu vaán, giaân hoa lyá úã trûúác nhaâ, úã trïn ao, úã trïn àûúâng tûâ cöíng vaâo. Àêy laâ cêy bûúãi úã àêìu nhaâ, möîi nùm 2 thaáng liïìn cung cêëp hûúng quï thúm maát, thanh khiïët, nheå nhaâng vaâ quyïën ruä. Àêy laâ hai àöi chim cêu haâng thaáng cung cêëp chim ra raâng cho gia àònh nêëu chaáo vaâ chuöìng gaâ, chuöìng võt caånh bïëp, trïn mùåt ao haâng ngaây cung cêëp trûáng böìi dûúäng cho treã em, ngûúâi giaâ, phuå nûä coá thai hoùåc àang cho con buá. Àêy cuäng laâ caác loaåi rau gia võ, rau thúm, tña tö, kinh giúái, xûúng xöng, muâi taâu, rau rùm, haânh, heå, caác loaåi cuã toãi, gûâng, giïìng, nghïå tröìng dûúái taán cêy, úã goác vûúân, úã búâ ao, caånh bïí nûúác, caác loaåi rau cuã gia võ laâ nhûäng saãn phêím giaâu khaáng sinh thûåc vêåt, giaâu vitamin vaâ khoaáng chêët, giaâu hûúng liïåu kñch thñch ùn ngon miïång. Nhûäng cêy gia võ naây àûúåc khuyïën khñch tröìng tûâ thúâi nhaâ Trêìn àïí vûâa coá rau Îùn, vûâa coá thuöëc sùén taåi nhaâ àïí chûäa caác bïånh thûúâng gùåp, traánh bõ lïå thuöåc vaâo thuöëc bùæc. Truyïìn thöëng naây àïën nay nhiïìu gia àònh úã nöng thön vêîn coân giûä àûúåc. Àêy cuäng laâ möåt neát àöåc àaáo kïët húåp ùn vúái thuöëc, nöng nghiïåp vúái y tïë cuãa dên töåc ta. Ö dinh dûúäng coân thïí hiïån tònh yïu quñ àêët nûúác cuãa dên töåc ta, tinh thêìn lao àöång cêìn cuâ, chõu khoá cuãa nhên dên ta, coi têëc àêët laâ têëc vaâng. Àêy laâ nguöìn taâi nguyïn bïìn vûäng, khöng bõ hao huåt trong quaá trònh khai thaác vaâ coá sûác taái taåo vö haån. Ö dinh dûúäng laâ mö hònh sinh àöång nhêët cuãa chiïën lûúåc taái sinh. Khöng àïí möåt maãnh àêët naâo, duâ nhoã, maâ khöng àûúåc sûã duång. Khöng àïí möåt tia saáng mùåt trúâi naâo chiïëu xuöëng traái àêët maâ khöng
24. CHÙM SOÁC SÛÁC KHOEÃ 24 àûúåc khai thaác. Ö dinh dûúäng haâng ngaây cung cêëp rau quaã tûúi, trûáng tûúi, caá tûúi taåi chöî cho bûäa ùn gia àònh, àûúåc àaãm baão an toaân tuyïåt àöëi vò rau khöng bõ boán nhiïìu phên àaåm, khöng bõ phun nhiïìu hoaá chêët trûâ sêu, khöng bõ tûúái bùçng phên tûúi coá nhiïîm giun vaâ vi truâng gêy bïånh hoùåc nûúác tûúái coá pha nûúác thaãi cöng nghiïåp coá nhiïìu kim loaåi nùång àöåc, thõt cuäng àûúåc àaãm baão khöng coá hoaá chêët tùng troång. Caác gia àònh úã nöng thön cêìn têån duång moåi maãnh àêët thûâa quanh bïëp, quanh nhaâ àïí xêy dûång ö dinh dûúäng. Caác gia àònh úã thaânh phöë tuy khöng coá àêët, cuäng nïn têån duång moåi khoaãng khöng cho pheáp laâm vûúân treo, àùåt chêåu caãnh tröìng caác loaåi cêy gia võ - thuöëc, thïm maâu xanh vaâ hûúng võ cho cuöåc àúâi. Ngoaâi hoaåt àöång xêy dûång ö dinh dûúäng, moåi thaânh viïn lúán trong gia àònh àïìu cêìn hoåc lêëy möåt nghïì àïí coá cöng ùn viïåc laâm, coá thu nhêåp öín àõnh, àoáng goáp phêìn tiïìn mua thûåc phêím cho bûäa ùn gia àònh. Khöng thïí töí chûác bûäa ùn gia àònh húåp lyá nïëu khöng coá hiïíu biïët vïì nhu cêìu dinh dûúäng cuãa cú thïí vaâ giaá trõ dinh dûúäng cuãa caác thûåc phêím. Àiïìu quan troång trûúác mùæt laâ hoåc ngay caách àaánh giaá xem bûäa ùn cuãa gia àònh ta ùn coá húåp lyá khöng, coá àuã dinh dûúäng khöng. Trûúác hïët cêìn xem moåi thaânh viïn trong gia àònh cú àuã cúm, àuã ngö, àuã khoai ùn khöng? Coá ùn àuã no khöng? Nïëu ùn no, ngûúâi lúán giûä àûúåc cên, treã em cên ào phaát triïín àïìu àùån coá nghôa laâ àaä àaãm baão àûúåc bûäa ùn àuã söë lûúång. Vïì mùåt chêët lûúång cuãa bûäa ùn thò khöng thïí chó dûåa vaâo thõt caá maâ cêìn xem caác moán ùn bêìy úã trïn mêm thûác ùn. Gia àònh coá thïí laâm nhiïìu hoùåc ñt moán nhûng cú baãn ngoaâi cúm bûäa ùn phaãi coá moán rau laâ moán cung cêëp caác chêët khoaáng, vitamin laâ caác chêët dinh dûúäng rêët cêìn thiïët àöëi vúái cú thïí. Rau coân cung cêëp chêët xú giuáp thaãi boã khoãi cú thïí caác chêët àöåc, töìn àoång úã öëng tiïu hoaá vaâ goáp phêìn chöëng taáo boán. Caác cuå ta thûúâng múâi khaách úã laåi ùn bûäa "cúm rau" vúái gia àònh. Nhaâ coá giöî, coá àaám cûúái cuäng loâng thaânh múâi moåi ngûúâi ùn bûäa "cúm rau". Rau laâ moán ùn khöng thïí thiïëu àûúåc trong bûäa ùn kïí caã trong caác bûäa tiïåc. Rau quñ, böí coá
25. CHÙM SOÁC SÛÁC KHOEÃ 25 nhiïìu chêët dinh dûúäng laâ caác loaåi rau laá xanh: rau muöëng, rau ngoát, rau dïìn, rau möìng túi, rau àay vaâ caác loaåi rau gia võ. Bûäa ùn naâo cuäng phaãi coá moán ùn giêìu àaåm, beáo. Chêët àaåm laâ vêåt liïåu xêy dûång rêët cêìn cho cú thïí treã àang trong thúâi kyâ phaát triïín. Chêët beáo laâ nguöìn cung cêëp nùng lûúång quan troång vaâ giuáp taåo ra caác moán ùn ngon. Àeåp vaâng son. Ngon mêåt múä. Moán ùn giêìu àaåm beáo göìm àêåu phuå, vûâng, laåc, thõt, caá trûáng sûäa. Àêåu, vûâng, laåc laâ thûác ùn nguöìn thûåc vêåt giaá reã, böí vaâ dïî tiïu. Thõt rêët böí nhûng trong luác tiïu hoaá coá nhiïìu chêët àöåc nïn khi ùn thõt cêìn ùn nhiïìu rau àïí coá chêët xú cuöën lêëy caác baä cuãa thõt àïí nhanh choáng àêíy ra ngoaâi cú thïí. Nûúác ta coá nguöìn caá vaâ thuyã saãn phong phuá, cho nïn chó ùn thõt úã mûác vûâa phaãi maâ nguöìn àaåm àöång vêåt nïn dûåa vaâo caá. Chó cêìn caá nhoã, giaá reã, kho hai lûãa rûâ, ùn caã xûúng nhû vêåy vûâa coá àaåm, beáo vûâa coá canxi rêët cêìn cho treã em àang tuöíi phaát triïín vaâ ngûúâi cao tuöíi àïì phoâng xöëp xûúng. Trong bûäa ùn coân cêìn coá moán canh böí sung nûúác vaâ caác chêët dinh dûúäng. Àún giaãn coá nûúác dûa, nûúác rau. Canh coá nhiïìu loaåi canh rau, canh dûa, canh cua, caá, töm, thõt Ùn phaãi ài àöëi vúái uöëng. Bûäa ùn kïët thuác phaãi coá nûúác uöëng, nûúác trùæng hoùåc nûúác cheâ vaâ coá moán ngoåt traáng miïång töët nhêët laâ quaã chñn. Caác moán ùn ngon úã Viïåt nam thûúâng laâ caác moán ùn höîn húåp nhiïìu loaåi thûåc phêím vaâ coá nhiïìu gia võ kñch thñch ùn ngon miïång. Toám laåi coá thïí àaánh giaá bûäa ùn: - Àuã söë lûúång theo caãm giaác moåi ngûúâi àûúåc ùn cúm àuã no. - Àuã vïì chêët lûúång: coá moán rau, moán giêìu àaåm beáo, moán canh, gia àònh coá dûå trûä moán dûa, loå muöëi vûâng, nöìi caá kho. - Chïë biïën caác moán ùn thay àöíi, höîn húåp nhiïìu loaåi thûåc phêím, coá nhiïìu gia võ. - Àaãm baão vïå sinh: thûác ùn khöng àûúåc laâ nguöìn gêy bïånh Cêìn quan têm töí chûác töët caái bïëp. Muöën caãi thiïån bûäa ùn cêìn: - Töí chûác nhaâ bïëp thoaáng àaäng, ngùn nùæp, saåch seä.
26. CHÙM SOÁC SÛÁC KHOEÃ 26 - Coá trang bõ phûúng tiïån baão quaãn thûåc phêím, duång cuå cùæt, goåt, dao sùæc, thúát bùçng traánh dao cuân thúát loäm. Nïëu coá àiïìu kiïån trang bõ tuã laånh, loâ nûúáng, nöìi hêìm. - Coá àuã nûúác taåi chöî àïí rûãa tay, rûãa rau, rûãa baát. Toám laåi, muöën caãi thiïån bûäa ùn gia àònh, gia àònh cêìn nhêån thûác roä àûúåc têìm quan troång cuãa bûäa ùn, àêìu tû vaâo viïåc xêy dûång nhaâ bïëp núi ùn thoaáng maát ngùn nùæp, vïå sinh moåi ngûúâi goáp sûác taåo nguöìn thûåc phêím phong phuá cho bûäa ùn haâng ngaây. Bûäa ùn cêìn coá böën moán cú baãn àaãm baão cho moåi ngûúâi àûúåc ùn no, àuã chêët dinh dûúäng, ngon laânh vaâ tiïët kiïåm. DINH DÛÚÄNG HÚÅP LYÁ VAÂ LAO ÀÖÅNG Gs. Haâ Huy khöi Con ngûúâi ta úã tuöíi lao àöång laâ tuöíi coá thïí àaä trûúãng thaânh caã vïì thïí chêët vaâ tinh thêìn, laâ lûáa tuöíi àoáng goáp nhiïìu nhêët cho xaä höåi bùçng sûác lao àöång saáng taåo cuãa mònh. Dinh dûúäng húåp lyá laâ nguyïn tùæc söëng cêìn thiïët àïí giûä gòn sûác khoeã, bïìn bó, deão dai trong lao àöång vaâ ñt mùæc caác bïånh maän tñnh khi àaä coá tuöíi. Ngûúâi lao àöång, caã trñ oác vaâ chên tay cêìn thûåc hiïån caác nguyïn tùæc dinh dûúäng húåp lyá chñnh sau àêy: 1. Chïë àöå ùn cêìn àaáp ûáng nhu cêìu vïì nùng lûúång, ùn thiïëu vaâ thûâa àïìu coá haåi. Lao àöång tiïu hao nùng lûúång, lao àöång caâng nùång nhu cêìu nùng lûúång caâng cao. Chïë àöå ùn thiïëu nùng lûúång thò cú thïí mïåt moãi, nùng suêët lao àöång thêëp, nïëu keáo daâi thò cú thïí bõ suy dinh dûúäng maâ tïn khoa hoåc goåi laâ "thiïëu nùng lûúång trûúâng diïîn". úã nûúác ta, nhiïìu chõ em phuå nûä úã nöng thön do sinh àeã nhiïìu, lao àöång nùång nïn bõ thiïëu nùng lûúång trûúâng diïîn. Ngûúâi thiïëu nùng lûúång trûúâng diïîn sûác khoeã keám, nùng suêët lao àöång thêëp vaâ sûác àïì khaáng vúái bïånh têåt giaãm. Ngûúåc laåi, nïëu chïë àöå ùn quaá dû thûâa
27. CHÙM SOÁC SÛÁC KHOEÃ 27 nùng lûúång keáo daâi seä dêîn túái thûâa cên, beáo chïå. Ngûúâi beáo chïå dïî mùæc caác bïånh tùng huyïët aáp, tiïíu àûúâng, xú múä àöång maåch Àöëi vúái ngûúâi lao àöång, cêìn theo doäi cên nùång thûúâng kyâ àïí xem mònh coá bõ beáo hoùåc gêìy khöng? Ngûúâi ta thûúâng duâng chó söë khöëi lûúång cú thïí: cên nùång (kg)/chiïìu cao (m)2, chó söë naây úã trong khoaãng 18.,5 - 25 laâ bònh thûúâng, cao hay thêëp quaá àïìu khöng töët. 2. Chïë àöå ùn cêìn cung cêëp àuã nhu cêìu caác chêët dinh dûúäng: - Trûúác hïët laâ chêët àaåm (prötein): trong khêíu phêìn ùn coá 10 - 15% nùng lûúång do protïin cung cêëp, lao àöång caâng nùång thò lûúång prötïin cuäng cêìn tùng theo. Khoaãng 30 - 50% prötïin nïn laâ prötïin nguöìn göëc àöång vêåt. Chêët àaåm (protein) coá nhiïìu trong thûác ùn àöång vêåt (thõt, caá, sûäa, trûáng ) vaâ thûác ùn thûåc vêåt nhû àêåu, àöî, laåc, chêët àaåm cêìn àïí duy trò sûác maånh cuãa caác cú khi lao àöång. - Chêët beáo vaâ chêët böåt laâ nguöìn cung cêëp nùng lûúång chñnh cho khêíu phêìn. Chêët beáo chûáa nhiïìu nùng lûúång (gêëp àöi chêët böåt vaâ chêët àaåm) do àoá khi lao àöång nùång coá thïí Îùn nhiïìu hún àïí tùng nùng lûúång maâ khöng tùng nhiïìu thïí tñch bûäa ùn. Khöng nïn chó ùn chêët beáo àöång vêåt maâ nïn coá 1/3 laâ chêët beáo nguöìn göëc thûåc vêåt coá nhiïìu trong vûâng, laåc, àêåu àöî Chïë àöå ùn cêìn àuã vitamin vaâ chêët khoaáng: chuáng ta biïët rùçng haâm lûúång caác chêët dinh dûúäng trong thûác ùn khöng àïìu nhau. Nguä cöëc coá nhiïìu gluxit (chêët böåt), caác thûác ùn àöång vêåt coá nhiïìu protein (àaåm), dêìu múä coá nhiïìu chêët beáo (lipit), coân caác loaåi rau, quaã coá nhiïìu vitamin vaâ chêët khoaáng. Nhû vêåy, chïë àöå ùn húåp lyá cuãa ngûúâi lao àöång cêìn coá àuã rau, quaã. 3. Cêìn thûåc hiïån möåt chïë àöå ùn húåp lyá, cuå thïí laâ: - Bùæt buöåc ùn saáng trûúác khi ài laâm búãi vò bûäa ùn saáng cung cêëp cho cú thïí nùng lûúång vaâ caác chêët dinh dûúäng cêìn thiïët cho lao àöång buöíi saáng sau möåt àïm daâi buång àoái. Tònh traång giaãm àûúâng huyïët (do àoái) trong khi lao àöång coá thïí gêy ra nhûäng tai naån nhêët laâ khi laâm viïåc trïn cao. - Khoaãng caách giûäa caác bûäa ùn khöng quaá 4,5 giúâ. Nhiïìu khi do chïë àöå laâm ca kñp thöng têìm ngûúâi ta töí chûác caác bûäa ùn giûäa giúâ (hoùåc vaâo muâa thúâi vuå úã nöng thön). Cêìn chuá yá àêy laâ caác bûäa ùn
28. CHÙM SOÁC SÛÁC KHOEÃ 28 tuy nheå, nhûng phaãi cên àöëi chûá khöng chó giaãi quyïët vïì nhu cêìu nùng lûúång, àuã cho no buång. Traánh cho bûäa ùn giûäa giúâ (hay ùn trûa) quaá nùång, gêy buöìn nguã, khöng duâng bia, rûúåu vaâo caác bûäa naây. - Nïn cên àöëi thûác ùn ra caác bûäa saáng, trûa, töëi, àaãm baão sûå cên àöëi trong tûâng bûäa ùn. Bûäa ùn töëi cêìn ùn trûúác khi ài nguã 2-3 giúâ. 4. Rûúåu vaâ lao àöång: Rûúåu coá haåi àöëi vúái sûác khoeã do àoá cêìn phaãi haån chïë. Rûúåu laâ chêët dïî hoaâ tan trong caác chêët beáo cho nïn sau khi vaâo cú thïí haâm lûúång rûúåu úã töí chûác naäo (nhiïìu chêët beáo) cao gêëp hai lêìn úã maáu. Luác àêìu rûúåu gêy hûng phêën, kñch thñch nhûng sau àoá gêy ûác chïë mïåt moãi, buöìn nguã. Do àoá, phêìn lúán caác tai naån àaáng tiïëc trong khi lao àöång vaâ tai naån giao thöng (thêåm chñ chïët ngûúâi) àïìu liïn quan àïën rûúåu. Ngûúâi lao àöång, àùåc biïåt laâ ngûúâi laái caác phûúng tiïån vêån taãi, lao àöång trïn cao tuyïåt àöëi khöng àûúåc uöëng rûúåu, chñ ñt laâ trong ngaây lao àöång. Uöëng bia vûâa phaãi, uöëng nhiïìu coá thïí thûâa cên maâ cuäng khöng nïn uöëng trong giúâ lao àöång. Duy trò chïë àöå ùn uöëng húåp lyá cuâng vúái nïëp söëng àiïìu àöå, laânh maånh laâ àiïìu cêìn thiïët àïí giûä gòn khaã nùng lao àöång vaâ sûác söëng treã trung úã möîi ngûúâi. DINH DÛÚÄNG HÚÅP LYÁ VAÂ SÛÁC KHOEÃ Gs. Haâ Huy Khöi Con ngûúâi ta cêìn ùn àïí söëng. Ùn uöëng laâ möåt trong nhûäng nhu cêìu cú baãn cuãa con ngûúâi. Khoa hoåc dinh dûúäng giuáp chuáng ta hiïíu àûúåc con ngûúâi cêìn gò úã thûác ùn vaâ tûâ àoá xêy dûång caác chïë àöå ùn húåp lyá cho tûâng lûáa tuöíi, tûâng traång thaái sinh lñ, bïånh lñ. Chaáu beá sú sinh sau khi ra àúâi àaä coá phaãn xaå buá. Sûäa meå laâ thûác ùn àêìu tiïn vaâ coá giaá trõ hoaân chónh nhêët àöëi vúái treã. Ngaây nay
29. CHÙM SOÁC SÛÁC KHOEÃ 29 ngûúâi ta àaä biïët sûäa meå coá giaá trõ ûu viïåt nhêët so vúái moåi thûác ùn khaác, moåi àûáa treã àïìu cêìn àûúåc buá meå hoaân toaân cho àïën 4 thaáng. Sau àoá tuyâ theo tûâng giai àoaån phaát triïín, cú thïí coá nhu cêìu dinh dûúäng khaác nhau nïn cêìn coá caác chïë àöå ùn khaác nhau. Vïì giaâ rùng ruång tiïu hoaá keám, cêìn coá chïë àöå ùn thñch húåp àïí khöng bõ thiïëu dinh dûúäng. Dinh dûúäng húåp lyá nêng cao sûác àïì khaáng cuãa cú thïí àöëi vúái bïånh têåt. Nhûäng àûáa treã bõ suy dinh dûúäng dïî mùæc caác bïånh óa chaãy, viïm nhiïîm àûúâng hö hêëp vaâ khi mùæc bïånh thûúâng nùång hún, coá tyã lïå tûã vong cao hún. ÚÃ caác nûúác ngheâo, keám phaát triïín, caác bïånh do thiïëu dinh dûúäng thûúâng ài keâm vúái caác bïånh nhiïîm khuêín - coân phöí biïën. Thiïëu vitamin A gêy bïånh khö mùæt dêîn túái muâ loaâ, thiïëu vitamin D gêy bïånh coâi xûúng, thiïëu vitamin B1 gêy bïånh tï phuâ. Thiïëu caác vi khoaáng nhû thiïëu iöët gêy bïånh biïëu cöí vaâ röëi loaån phaát triïín trñ tuïå, thiïëu sùæt gêy bïånh thiïëu maáu dinh dûúäng. Suy dinh dûúäng treã em gêy nïn tònh traång chêåm tùng trûúãng vaâ phaát triïín (thêëp beá, nheå cên) coân khaá phöí biïën úã nûúác ta. Àoá laâ do chïë àöå ùn thiïëu protein vaâ nùng lûúång cuâng vúái nhiïìu chêët dinh dûúäng khaác. Nhaâ nûúác ta àaä coá chûúng trònh muåc tiïu phoâng chöëng suy dinh dûúäng treã em vaâ thiïëu caác vi chêët dinh dûúäng. Nhûng khöng phaãi chó cêìn ùn no àuã, thoaã thñch laâ khöng coân vêën àïì dinh dûúäng gò àaáng lo nûäa. Thûåc tïë cho thêëy thûâa ùn cuäng nguy hiïím khöng keám thiïëu ùn. Thûâa ùn nghôa laâ ùn quaá nhu cêìu - gêy tùng cên dêîn túái beáo phò. Treã em thûâa cên khi lúán lïn dïî trúã thaânh ngûúâi beáo. Nhûäng ngûúâi beáo dïî mùæc caác bïånh maän tñnh nhû tùng huyïët aáp, tiïíu àûúâng vaâ nhiïìu bïånh khaác. ÚÃ nûúác ta hiïån nay bïn caånh caác bïånh do thiïëu dinh dûúäng coân phöí biïën, àaä bùæt àêìu coá sûå gia tùng caác bïånh beáo chïå, tùng huyïët aáp, tiïíu àûúâng Chùm soác y tïë cho caác bïånh naây rêët töën keám, do àoá cêìn thûåc hiïån chiïën lûúåc dûå phoâng trûúác hïët thöng qua chïë àöå ùn húåp lyá. Cêìn quan têm chùm soác ùn uöëng cho ngûúâi àang öëm vò khi öëm thûúâng keám ùn maâ caác chêët dinh dûúäng phaãi àûúåc cung cêëp àêìy àuã. Ngoaâi ra, úã möåt söë loaåi bïånh cêìn coá chïë àöå ùn "kiïng". Vñ duå, ngûúâi tùng huyïët aáp chïë àöå ùn cêìn ñt muöëi, úã bïånh thêån maän tñnh chïë àöå
30. CHÙM SOÁC SÛÁC KHOEÃ 30 Îùn cêìn ñt àaåm, úã ngûúâi xú múä àöång maåch chïë àöå ùÎ n cêìn ñt caác chêët beáo nguöìn àöång vêåt Àöëi vúái nhiïìu loaåi bïånh, aáp duång möåt chïë àöå ùn húåp lyá laâ àiïìu bùæt buöåc àïí bïånh ñt biïën chûáng, àúä phaãi duâng thuöëc. Möåt mùåt quan troång khaác cuãa dinh dûúäng húåp lyá laâ thûác ùn cêìn àaãm baão vïå sinh, thûác ùn cêìn chïë biïën saåch seä, khöng bõ öi thiu, khöng chûáa caác chêët coá haåi cho cú thïí. Dinh dûúäng húåp lyá, húåp vïå sinh cêìn àûúåc moåi ngûúâi thûåc hiïån, trûúác hïët úã caác höå gia àònh. Àoá laâ möåt trong caác chiïën lûúåc dûå phoâng chuã àöång nhêët nhùçm baão vïå vaâ nêng cao sûác khoeã àïí xêy dûång gia àònh haånh phuác, àêët nûúác phöìn vinh. CHÏË ÀÖÅ ÙN TRONG BÏÅNH BEÁO PHÒ Hiïån nay tònh hònh thûâa cên vaâ beáo phò àang tùng lïn vúái möåt töëc àöå baáo àöång khöng nhûäng úã caác nûúác phaát triïín maâ úã caã caác nûúác àang phaát triïín. Àêy thêåt sûå laâ möëi àe doaå tiïìm êín trong tûúng lai. ÚÃ caác nûúác àang phaát triïín beáo phò töìn taåi song song vúái thiïëu dinh dûúäng, gùåp nhiïìu úã thaânh phöë àang phaát triïín beáo phò töìn taåi song song vúái thiïëu dinh dûúäng, gùåp nhiïìu úã thaânh phöë hún úã nöng thön. ÚÃ Viïåt nam tyã lïå thûâa cên vaâ beáo phò khoaãng 4% úã Haâ nöåi (1995) vaâ thaânh phöë Höì Chñ Minh (2000)10,7% úã lûáa tuöíi 15-49 vaâ 21,9% úã lûáa tuöíi 40-49. Tyã lïå beáo phò úã treã hoåc sinh tiïíu hoåc Haâ nöåi laâ 4,2% (1996), vaâ 12,2% úã thaânh phöë Höì Chñ Minh (1997). I. Beáo phò laâ gò? Beáo phò laâ möåt tònh traång sûác khoeã coá nguyïn nhên dinh dûúäng. Thûúâng thûúâng möåt ngûúâi trûúãng thaânh khoeã maånh, dinh dûúäng húåp lyá, cên nùång cuãa hoå àûáng yïn hoùåc giao àöång trong giúái haån nhêët àõnh. Hiïån nay Töí chûác Y tïë thïë giúái thûúâng duâng chó söë khöëi coá theã (BMI) àïí àaánh giaá tònh traång gêy bïånh cuãa cú thïí. Cên nùång (kg) BMI = Chiïìu cao2 (m)
31. CHÙM SOÁC SÛÁC KHOEÃ 31 Ngûúâi ta coi chó söë BMI bònh thûúâng nïn coá úã giúái haån 20-25, trïn 25 laâ thûâa cên vaâ trïn 30 laâ beáo phò. Möåt àiïìu cêìn chuá yá nûäa laâ vuâng chêët múä têåp trung. Múä têåp trung nhiïìu quanh vuâng eo lûng taåo nïn daáng ngûúâi "quaã taáo taâu" thûúâng àûúåc goåi laâ beáo kiïíu "trung têm", kiïíu phêìn trïn hay beáo kiïíu daáng àaân öng vaâ múä têåp trung úã phêìn haáng taåo nïn voác ngûúâi "hònh quaã lï" hay coân goåi laâ beáo phêìn thêëp hay kiïíu daáng àaân baâ. Vò vêåy bïn caånh theo doäi chó söë BMI nïn theo doäi thïm tyã söë voâng buång/ voâng möng, khi tó söë naây vûúåt quaá 0,9 úã nam giúái vaâ 0,8 úã nûä giúái thò caác nguy cú tÎùng huyïët aáp, bïånh tim maåch, bïånh àaái àûúâng àïìu tÎùng lïn roä rïåt. Beáo phò khöng töët àöëi vúái sûác khoeã, ngûúâi caác beáo caác nguy cú caâng nhiïìu. Trûúác hïët, ngûúâi beáo phò dïî mùæc caác bïånh tÎùng huyïët aáp, bïånh tim maåch do maåch vaânh, àaái àûúâng, hay bõ caác röëi loaåi daå daây, ruöåt, soãi mêåt. Beáo phò coá caác taác haåi vaâ nguy cú cuå thïí laâ: 1. Mêët thoaãi maái trong cuöåc söëng: Ngûúâi beáo phò thûúâng coá caãm giaác bûãu böëi khoá chõu vïì muâa heâ do lúáp múä daây àaä trúã thaânh nhû möåt hïå thöëng caách nhiïåt. Ngûúâi beáo phò cuäng thûúâng xuyïn caãm thêëy mïåt moãi chung toaân thên, hay nhûác àêìu tï buöët úã hai chên laâm cho cuöåc söëng thiïëu thoaãi maái. 2. Giaãm hiïåu suêët lao àöång: Ngûúâi beáo phò laâm viïåc choáng mïåt nhêët laâ úã möi trûúâng noáng. Mùåt khaác do khöëi lûúång cú thïí quaá naång nïì nïn àïí hoaân thaânh möåt àöång taác, möåt cöng viïåc trong lao àöång, ngûúâi beáo phò mêët nhiïìu thò giúâ hún vaâ mêët nhiïìu cöng sûác hún. Hêåu quaã laâ hiïåu suêët lao àöång giaãm roä rïåt so vúái ngûúâi thûúâng. 3. Keám lanh lúåi: Ngûúâi beáo phò thûúâng phaãn ûáng chêåm chaåp hún ngûúâi bònh thûúâng trong sinh hoaåt cuäng nhû trong lao àöång. Hêåu quaã laâ rêët dïî bõ tai naån xe cöå cuäng nhû tai naån lao àöång. 4. Hai nguy cú roä rïåt úã ngûúâi beáo phò: 4.1. Tyã lïå bïånh têåt cao: Beáo phò laâ möåt trong caác yïëu töë nguy cú chñnh cuãa caác bïånh maän tñnh khöng lêy nhû: Bïånh maåch vaânh, àaái àûúâng khöng phuå thuöåc insulin, soãi mêåt.
32. CHÙM SOÁC SÛÁC KHOEÃ 32 ÚÃ phuå nûä maän kinh, caác nguy cú ung thû tuái mêåt, ung thû vuá vaâ tûã cung tùng lïn úã nhûäng ngûúâi beáo phò, coân úã nam giúái beáo phò, bïånh ung thû thêån vaâ tuyïën tiïìn liïåt hay gùåp hún. 4.2. Tyã lïå tûã vong cuäng cao hún: nhêët laâ trong caác bïånh kïí trïn. Thûâa cên vaâ beáo phò coân laâm giaãm veã àeåp cuãa moåi ngûúâi. II. Nguyïn nhên cuãa beáo phò: Moåi ngûúâi àïìu biïët cú thïí giûä àûúåc cên nùång öín àõnh laâ nhúâ traång thaái cên bùçng giûäa nùng lûúång do thûác ùn cung cêëp vaâ nùng lûúång tiïu hao cho lao àöång vaâ caác hoaåt àöång khaác cuãa cú thïí. Cên nùång cú thïí tùng lïn coá thïí do chïë àöå ùn dû thûâa vûúåt quaá nhu cêìu hoùåc do nïëp söëng laâm viïåc tônh taåi ñt tiïu hao nùng lûúång. Khi vaâo cú thïí, caác chêët protein, lipit, gluxit àïìu coá thïí chuyïín thaânh chêët beáo dûå trûä. Vò vêåy, khöng nïn coi ùn nhiïìu thõt, nhiïìu múä múái gêy beáo maâ ùn quaá thûâa chêët böåt, àûúâng, àöì ngoåt àïìu coá thïí gêy beáo. Toám laåi coá thïí chia nguyïn nhên vaâ cú chïë sinh bïånh cuãa beáo phò nhû sau: 1. Khêíu phêìn ùn vaâ thoái quen ùn uöëng: Nùng lûúång (calo) àûa vaâo cú thïí qua thûác ùn thûác uöëng àûúåc hêëp thu vaâ àûúåc oxy hoaá àïí taåo thaânh nhiïåt lûúång. Nùng lûúång ùn quaá nhu cêìu seä àûúåc dûå trûä dûúái daång múä. Chïë àöå ùn giaâu chêët beáo (lipid) hoùåc àêåm àöå nhiïåt àöå cao coá liïn quan chùåt cheä vúái gia tùng tó lïå beáo phò. Caác thûác ùn giaâu chêët beáo thûúâng ngon ngïn ngûúâi ta ùn quaá thûâa maâ khöng biïët. Vò vêåy, khêíu phêìn nhiïìu múä, duâ söë lûúång nhoã cuäng coá thïí gêy thûâa calo vaâ tùng cên. Khöng chó ùn nhiïìu múä, thõt maâ ùn nhiïìu chêët böåt, àûúâng, àöì ngoåt àïìu coá thïí gêy beáo. Viïåc thñch ùn nhiïìu àûúâng, ùn nhiïìu moán saâo, raän, nhûäng thûác ùn nhanh nêëu sùén vaâ miïîn cûúäng ùn rau quaã laâ möåt àùåc trûng cuãa treã beáo phò. Thoái quen ùn nhiïìu vaâo bûäa töëi cuäng laâ möåt àiïím khaác nhau giûäa ngûúâi beáo vaâ khöng beáo. 2. Hoaåt àöång thïí lûåc keám: Cuâng vúái yïëu töë ùn uöëng, sûå gia tùng tó lïå beáo phò ài song song vúái sûå giaãm hoaåt àöång thïí lûåc trong möåt löëi söëng tônh taåi hún, thúâi gian daánh cho xem tivi, àoåc baáo, laâm viïåc bùçng maáy tñnh, noái chuyïån qua àiïån thoaåi nhiïìu hún.
33. CHÙM SOÁC SÛÁC KHOEÃ 33 Kiïíu söëng tônh taåi cuäng giûä vai troâ quan troång trong beáo phò. Nhûäng ngûúâi hoaåt àöång thïí lûåc nhiïìu thûúâng ùn thûác ùn giaâu nùng lûúång, khi hoå thay àöíi löëi söëng, hoaåt àöång nhûng vêîn giûä thoái quen ùn nhiïìu cho nïn bõ beáo. Àiïìu naây giaãi thñch beáo úã tuöíi trung niïn, hiïån tûúång beáo phò úã caác vêån àöång viïn sau khi giaãi nghïå vaâ cöng nhên lao àöång chên tay coá xu hûúáng beáo phò khi vïì hûu. 3. Yïëu töë di truyïìn: Àaáp ûáng sinh nhiïåt keám coá thïí do yïëu töë di truyïìn. Yïëu töë di truyïìn coá vai troâ nhêët àõnh àöëi vúái nhûäng treã beáo phò thûúâng coá cha meå beáo, tuy vêåy nhòn trïn àaá söë cöång àöìng yïëu töë naây khöng lúán. 4. Yïëu töë kinh tïë xaä höåi: ÚÃ caác nûúác àang phaát triïín, tó lïå ngûúâi beáo phò úã têìng lúáp ngheâo thûúâng thêëp (thiïëu ùn, lao àöång chên tay nùång, phûúng tiïån ài laåi khoá khùn) vaâ beáo phò thûúâng àûúåc coåi laâ möåt àùåc àiïím cuãa giaâu coá. ÚÃ caác nûúác àaä phaát triïín khi thiïëu ùn khöng coân phöí biïën nûäa thò tó lïå beáo phò laåi thûúâng cao úã têìng lúáp ngheâ, ñt hoåc so vúái úã caác têìng lúáp trïn. ÚÃ nhiïìu nûúác, tyã lïå ngûúâi beáo lïn túái 30-40%, nhêët laâ úã àöå tuöíi trung niïn vaâ chöëng beáo phò trúã thaânh möåt muåc tiïu sûác khoeã cöång àöìng quan troång. ÚÃ Viïåt nam, tyã lïå ngûúâi beáo coân thêëp nhûng coá khuynh hûúáng gia tùng nhanh nhêët laâ úã caác àö thõ. Àoá laâ àiïìu cêìn àûúåc chuá yá àïí coá caác can thiïåp kõp thúâi. Thûåc hiïån möåt chïë àöå ùn uöëng húåp lyá vaâ hoaåt àöång thïí lûåc àuáng mûác àïí duy trò cên bùång öín àõnh úã ngûúâi trûúãng thaânh, àoá laâ nguyïn tùæc cêìn thiïët àïí traánh beáo phò. Caác biïån phaáp cuå thïí laâ: Chïë àöå ùn nùng lûúång (calo) thêëp, cên àöëi, ñt àoái, ñt àûúâng, àuã àaåm, vitamin, nhiïìu rau quaã. Luyïån têåp úã möi trûúâng thoaáng. Xêy dûång nïëp söëng nùng àöång, tùng cûúâng hoaåt àöång thïí lûåc. III. Chïë àöå ùn cho ngûúâi beáo phò: Giaãm nùng lûúång cuãa khêíu phêìn ùn tûâng bûúác möåt, möîi tuêìn giaãm khoaãng 300 kcal so vúái khêíu phêìn ùn trûúác àoá cho àïën khi àaåt nùng lûúång tûúng ûáng àïën mûác BMI.
34. CHÙM SOÁC SÛÁC KHOEÃ 34 BMI tûâ 25-29,9 thò nùng lûúång àûa vaâo möåt ngaây laâ 1500 kcal. BMI tûâ 30-34,9 thò nùng lûúång àûa vaâo möåt ngaây laâ 1200 kcal. BMI tûâ 35-39,9 thò nùng lûúång àûa vaâo möåt ngaây laâ 1000 kcal. BMI >=40 thò nùng lûúång àûa vaâo möåt ngaây laâ 800 kcal. Trong àoá tó lïå nùng lûúåång giûäa caác chêët laâ 15-16% protein, 12- 13% lipid, 71-72% glucid. Ùn ñt chêët beáo, böåt. Àuã chêët àaåm, vitamin, muöëi khoaán. Cêìn böí sung viïn àa vitamin vaâ vi lûúång töíng húåp. Tùng cûúâng rau vaâ hoa quaã. Muöëi, mò chñnh: 6g/ngaây. Nïëu coá tùng huyïët aáp thò chó cho 2- 4g/ngaây. Taåo thoái quen ùn uöëng theo àuáng chïë àöå. PHOÂNG CHÖËNG THIÏËU VITAMIN A Têìm quan troång: Vitamin A àûúåc biïët àïën tûâ rêët lêu nhûng cho àïën nay, thiïëu Vitamin A vêîn àang laâ möåt vêën àïì sûác khoeã cêìn àûúåc giaãi quyïët. Nhiïìu chûác phêån quan troång cuãa Vitamin A àöëi vúái cú thïí àaä àûúåc khoa hoåc ngaây caâng laâm saáng toã. Vitamin A laâ möåt trong 3 loaåi vi chêët (Iöët, Vitamin A, Sùæt) àang àûúåc quan têm vò sûå thiïëu huåt caác vi chêët naây úã caác nûúác àang phaát triïín àaä vaâ àang trúã thaânh vêën àïì coá yá nghôa àöëi vúái sûác khoeã cöång àöìng. Theo thöëng kï cuãa Töí chûác Y tïë thïë giúái (WHO) trïn thïë giúá coá khoaãng 3 triïåu treã em bõ khö mùæt (töín thûúng mùæt do thiïëu Vitamin A dêîn àïën muâ loaâ) vaâ coá túái 251 triïåu treã bõ thiïëu Vitamin A nhûng chûa túái mûác bõ khö mùæc (thiïëu Vitamin A cêån lêm saâng). ÚÃ Viïåt nam, trûúác àêy haâng nùm coá khoaãng 5000 – 6000 treã em bõ muâ hoaân toaân do thiïëu Vitamin A. Chó riïng taåi trûúâng treã em muâ Nguyïîn Àònh Chiïíu (Tp. Höì Chñ Minh) trûúác àêy àaä phaát hiïån coá hún möåt nûãa söë treã bõ muâ laâ do nguyïn nhên thiïëu Vitamin A.
35. CHÙM SOÁC SÛÁC KHOEÃ 35 Trong nhûäng nÎùm vûâa qua, nhúâ triïín khai töët chûúng trònh böí sung Vitamin A liïìu cao dûå phoâng trïn phaåm vi toaân quöëc maâ chuáng ta àaä giaãi quyïët cú baãn tònh traång khö mùæt úã treã, khöng coân möëi àe doaå muâ loaâ cho treã em chuáng ta. Tuy nhiïn thiïëu Vitamin A vêîn coân töìn taåi, mûác Vitamin A trong maáu vêîn dûúái mûác bònh thûúâng. YÁ nghôa quan troång cuãa vêën àïì laâ úã chöî: thiïëu Vitamin A khöng chó gêy khö mùæt dêîn túái muâ loaâ maâ noá coân laâm tùng nguy cú tûã vong, bïånh têåt vaâ laâm giaãm sûå tùng trûúãng cuãa treã. Chñnh vò vêåy tiïëp tuåc quan têm phoâng chöëng thiïëu Vitamin A laâ thiïët thûåc caãi thiïån tònh traång dinh dûúäng vaâ sûác khoeã cho con em chuáng ta. Vai troâ cuãa vitamin A àöëi vúái cú thïí Vitamin A laâ möåt vi chêët coá vai troâ quan troång àùåc biïåt àöëi vúái treã nhoã, göìm 4 vai troâ chñnh nhû sau: Tùng trûúãng: Giuáp treã lúán lïn vaâ phaát triïín bònh thûúâng. Thiïëu Vitamin A treã seä chêåm lúán, coâi coåc. Thõ giaác: Vitamin A coá ai troâ trong quaá trònh nhòn thêëy cuãa mùæt, biïíu hiïån súám cuãa thiïëu Vitamin A laâ giaãm khaã nùng nhòn thêëy luác aánh saáng yïëu (quaáng gaâ). Baão vïå biïíu mö: Vitamin A baão vïå sûå toaân veån cuãa caác biïíu mö, giaác maåc mùæt, biïíu mö da, niïm maåc khñ quaãn, ruöåt non vaâ caác tuyïën baâi tiïët. Khi thiïët Vitamin A, biïíu mö vaâ niïm maåc bõ töín thûúng. Töín thûúng úã giaác maåc mùæt dêîn àïën hêåu quaã muâ loaâ. Miïîn dõch: Vitamin A tùng cûúâng khaã nùng miïîn dõch cuãa cú thïí. Thiïëu Vitamin A laâm giaãm sûác àïì khaáng vúái bïånh têåt, dïî bõ nhiïîm truâng nùång àùåc biïåt laâ Súãi, Tiïu chaãy vaâ viïm àûúâng Hö hêëp dêîn túái tùng nguy cú tûã vong úã treã nhoã. Múái àêy ngûúâi ta coân phaát hiïån Vitamin A coá khaã nùng laâm tùng sûác àïì khaáng vúái caác bïånh nhiïîm khuêín, uöën vaán, lao, súãi, phoâng ngûâa ung thû Nguyïn nhên thiïëu vitamin A Coá thïí lêëy Vitamin A tûâ thûác ùn vaâ àûúåc dûå trûä chuã yïëu úã gan. Thiïëu Vitamin A chó xaãy ra khi lûúång Vitamin A ùn vaâo khöng àuã vaâ Vitamin A dûå trûä bõ hïët. Caác nguyïn nhên gêy thiïëu Vitamin A göìm:
36. CHÙM SOÁC SÛÁC KHOEÃ 36 Do ùn uöëng thiïëu Vitamin A: Cú thïí khöng tûå töíng húåp àûúåc Vitamin A maâ phaãi lêëy tûâ thûác ùn, do vêåy nguyïn nhên chñnh gêy thiïëu Vitamin A laâ do chïë àöå ùn ngheâo Vitamin A vaâ Caroten (tiïìn Vitamin A). Nïëu bûäa ùn àuã Vitamin A nhûng laåi thiïëu àaåm vaâ dêìu múä cuäng laâm giaãm khaã nùng hêëp thu vaâ chuyïín hoaá Vitamin A. úã treã àang buá thò nguöìn Vitamin A laâ sûäa meå, nïëu trong thúâi kyâ naây meå ùn thiïëu Vitamin A seä aãnh hûúãng trûåc tiïëp àïën àûáa treã. Nhiïîm truâng: Treã bõ nhiïîm truâng àùåc biïåt laâ lïn súãi, viïm àûúâng hö hêëp, tiïu chaãy vaâ caã nhiïîm giun àuäa cuäng gêy thiïëu Vitamin A. Suy dinh dûúäng thûúâng keáo theo thiïëu Vitamin A vò cú thïí thiïëu àaåm àïí chuyïín hoaá Vitamin A. Nhiïîm truâng vaâ suy dinh dûúäng laâm haån chïë hêëp thu, chuyïín hoaá Vitamin A àöìng thúâi laâm tùng nhu cêìu sûã duång Vitamin A, ngûúåc laåi thiïëu Vitamin A seä laâm tùng nguy cú bõ nhiïîm truâng vaâ suy dinh dûúäng, nhû vêåy seä taåo thaânh möåt voâng luêín quêín laâm bïånh thïm trêìm troång dêîn àïën nguy cú tûã vong cao. Àöëi tûúång dïî bõ thiïëu vitamin A Treã em dûúái 3 tuöíi dïî bõ thiïëu Vitamin A do treã àang lúán nhanh cêìn nhiïìu Vitamin A, úã tuöíi naây do chïë àöå nuöi dûúäng thay àöíi (giai àoaån ùn böí sung, cai sûäa) vaâ dïî mùæc caác bïånh nhiïîm truâng nïn coá nguy cú thiïëu Vitamin A. Treã dûúái 5 tuöíi bõ mùæc caác bïånh súãi, viïm àûúâng hö hêëp cêëp, tiïu chaãy keáo daâi vaâo suy dinh dûúäng nùång coá nguy cú thiïëu Vitamin A. Baâ meå àang cho con buá nhêët laâ trong nùm àêìu, nïëu ùn uöëng thiïëu Vitamin A thò trong sûäa seä thiïëu Vitamin A dêîn àïën thiïëu Vitamin A úã con. Treã khöng àûúåc buá meå thò nguy cú thiïëu Vitamin A caâng cao. Phoâng chöëng thiïëu vitamin A nhû thïë naâo? Baão àaãm ùn uöëng àêìy àuã: Thúâi kyâ mang thai vaâ cho con buá baâ meå cêìn ùn àuã chêët, chuá yá thûác ùn giaâu Vitamin A, caroten, àaåm, dêìu múä. Cho treã buá meå àuã thúâi gian vaâ chuá yá tiïm chuãng phoâng bïånh cho treã.
37. CHÙM SOÁC SÛÁC KHOEÃ 37 Baão àaãm nuöi dûúäng treã tûâ khi ùn böí sung, bûäa ùn cêìn coá àêìy àuã chêët dinh dûúäng vaâ Vitamin A. Cêìn sûã duång nhiïìu loaåi thûåc phêím khaác nhau cho phong phuá vaâ àa daång, chïë biïën hêëp dêîn húåp khêíu võ seä goáp phêìn laâm tùng hêëp thu. Chuá yá caác loaåi thûåc phêím giaãu Vitamin A vaâ caroten nhû: Gan, trûáng, sûäa, caá, rau laá xanh thêîm, caác loaåi quaã coá maâu vaâng, da cam. Bûäa ùn cêìn cên àöëi vaâ coá àuã chêët àaåm vaâ dêìu múä giuáp tùng hêëp thu vaâ chuyïín hoaá Vitamin A. Böí sung Vitamin A dûå phoâng: Chûúng trònh Vitamin A triïín khai phên phöëi viïn nang Vitamin A liïìu cao dûå phoâng trïn phaåm vi toaân quöëc cho têët caã caác àöëi tûúång nhû sau: Treã em tûâ 6-36 thaáng tuöíi. Möîi nùm uöëng hai laân, möîi lêìn àûúåc uöëng 200.000 àún võ quöëc tïë (treã tûâ 6-11 thaáng tuöíi chó uöëng 100.000 àún võ). Caác baâ meå trong voâng thaáng àêìu sau àeã cêìn àûúåc uöëng möåt liïìu Vitamin A (200.000 àún võ). Ngoaãi ra, treã dûúái 5 tuöíi bõ mùæc caác bïånh súãi, viïm hö hêëp cêëp, tiïu chaãy keáo daâi, suy dinh dûúäng nùång úã cöång àöìng cuäng nhû trong bïånh viïån, treã nhoã dûúái 6 thaáng tuöíi khöng àûúåc buá meå cuäng àïìu àûúåc uöëng möåt liïìu Vitamin A. Sûã duång caác thûåc phêím coá tùng cûúâng vi chêët dinh dûúäng: Muöëi Iöët (Iöët àûúåc tröån vaâo muöëi ùn àïí phoâng chöëng caác röëi loaåi do thiïëu Iöët). Sùæt àûúåc tröån vaâo nûúác mùæm àïí phoâng chöëng thiïëu maáu dinh dûúäng. Vitamin A cuäng àûúåc tröån vaâo möåt söë thûåc phêím nhû àûúâng, myâ ùn liïìn, baánh keåo àïí phoâng chöëng thiïëu Vitamin A. Hiïån nay chuáng ta àang nghiïn cûáu àûa caác vi chêët dinh dûúäng vaâo thûåc phêím. Trong nhûäng nùm khöng xa thò giaãi phaáp naây laâ quan troång àïí giaãi quyïët thiïëu Vitamin A úã nûúác ta. Giaáo duåc dinh dûúäng: Song song vúái caác giaãi phaáp noái trïn cêìn àêíy maånh cöng taác giaáo duåc dinh dûúäng túái moåi ngûúâi dên àïí biïët caách sûã duång caác nguöìn thûåc phêím giaâu vitamin A sùén coá àûa vaâo bûäa ùn haâng ngaây cuãa gia àònh vaâ cuãa treã nhoã.
38. CHÙM SOÁC SÛÁC KHOEÃ 38 DINH DÛÚÄNG TRONG BÏÅNH TÙNG HUYÏËT AÁP Theo Töí chûác Y tïë Thïë giúái (WHO) vaâ Höåi tùng huyïët aáp quöëc tïë (1993) thò tùng huyïët aáp àûúåc qui àõnh nhû sau: Tùng huyïët aáp: - Huyïët aáp têm thu (HA töëi àa): ³ 140 mmHg - Huyïët aáp têm chûúng (HA töëi thiïíu): ³ 90 mmHg. Huyïët aáp bònh thûúâng:< 140/90 mmHg. Yïëu töë nguy cú chñnh cuãa tai biïën maåch naäo laâ tùng huyïët aáp. Caác nghiïn cûáu àïìu thêëy mûác huyïët aáp tÎùng lïn song song vúái nguy cú caác bïånh tim do maåch vaânh vaâ tai biïën maåch naäo. Chïë àöå ùn coá thïí taác àöång àïën huyïët aáp àöång maåch qua nhiïìu khêu, àùåc biïåt laâ: Natri, kali, canxi, múä àöång vêåt, àûúâng vaâ chêët xú. Trong caác nguyïn nhên gêy tùng huyïët aáp, trûúác hïët ngûúâi ta thûúâng kïí àïën lûúång muöëi ùn (muöëi Natri) trong khêíu phêìn. Bïn caånh muöëi ùn coân coá möåt söë muöëi khaác cuäng coá vai troâ àöëi vúái tùng huyïët aáp. Gêìn àêy ngûúâi ta nhêën maånh vai troâ cuãa tyã söë K/Na trong khêíu phêìn vaâ cho rùçng chïë àöå ùn giaâu Kali coá lúåi cho ngûúâi tùng huyïët aáp. Tùng lûúång Canxi trong khêíu phêìn ùn coá aãnh hûúãng laâm giaãm huyïët aáp. Sûäa vaâ caác chïë phêím tûâ sûäa laâ nguöìn canxi töët, caác thûác ùn nguöìn göëc thûåc vêåt nhû lûúng thûåc, khoai cuã, àêåu àöî vaâ caác loaåi rau quaã coá nhiïìu Kali. Thïm vaâo àoá, khêíu phêìn ùn nhiïìu chêët baäo hoaâ, khêíu phêìn ùn nhiïìu múä àöång vêåt cuäng dêîn àïën tùng huyïët aáp. Nhû vêåy bïn caånh muöëi ùn (muöëi Natri), nhiïìu thaânh phêìn khaác trong chïë àöå ùn cuäng coá aãnh hûúãng àïën tùng huyïët aáp, ngoaâi ra möåt söë yïëu töë khaác àûúåc àïì cêåp túái laâ beáo phò vaâ rûúåu. Tyã lïå tùng huyïët aáp úã ngûúâi beáo phò cao hún hùèn úã ngûúâi khöng coá beáo phò àaä trúã thaânh möåt vêën àïì cêìn quan têm trong chùm soác sûác khoeã cöång àöìng. Cú chïë tùng huyïët aáp do beâo phò coá thïí do: Tùng thïí tñch tuêìn hoaân, tùng cung lûúång tim, sûác khaáng ngoaåi vi tùng. Nhû vêåy trong dûå phoâng vaâ àiïìu trõ tùng huyïët aáp phaãi kïët húåp chïë àöå ùn chöëng beáo phò vò beáo phò coá liïn quan chùåt cheä vaâ laâ möåt yïëu töë gêy tùng huyïët aáp.
39. CHÙM SOÁC SÛÁC KHOEÃ 39 Uöëng nhiïìu rûúåu thò huyïët aáp tÎùng lïn khöng phuå thuöåc cên nùång hoùåc tuöíi taác. úã ngûúâi tùng huyïët aáp, boã rûúåu thò huyïët aáp têm thu (huyïët aáp töëi àa) giaãm tûâ 4-8 mmHg, huyïët aáp têm chûúng (huyïët aáp töëi thiïíu) giaãm ñt hún. Möåt chïë àöå ùn haån chïë muöëi, giaãm nùng lûúång vaâ rûúåu coá thïí àuã àïí laâm giaãm aáp úã phêìn lúán àöëi tûúång coá tùng huyïët aáp nheå. úã nhûäng ngûúâi tùng huyïët aáp nùång chïë àöå ùn uöëng noái trïn giuáp giaãm búát liïìu lûúång caác thuöëc haå aáp cêìn thiïët. Bïn caånh àoá chïë àöå ùn nïn giaâu Canxi, Kali, thay thïë caác chêët beáo cuãa thõt bùçng caá vaâ dêìu thûåc vêåt. ÚÃ Viïåt nam, vaâo nhûäng nùm 60, tyã lïå tùng huyïët aáp chó vaâo khoaãng 1% dên söë nhûng hiïån nay, theo söë liïåu cuãa Viïån Tim Maåch tó lïå naây cao hún 10%, nhû vêåy tùng huyïët aáp àaä trúã thaânh möåt vêën àïì sûác khoeã cöång àöìng quan troång. Nguyïn tùæc xêy dûång chïë àöå ù trong àiïìu trõ bïånh tùng huyïët aáp Ñt Natri, giaâu Kali, lúåi niïåu, giaãm beáo, giaãm kñch thñch, tùng an thêìn. 1. Ñt Natri, giaâu Kali, àuã canxi: Haån chïë muöëi ùn (Natri clorua), giaãm mò chñnh (natri glutamat). Haån chïë muöëi ùn vaâ mò chñnh dûúái 6g/ngaây – Coá phuâ, suy tim, cho ñt hún (2-4 g/ngaây). Nhiïìu rau quaã àïí coá nhiïìu kali, trûâ khi thiïíu niïåu. Boã thûác ùn muöëi mùån nhû caâ, dûa muöëi, mùæm töm, mùæm teáp 2. Haån chïë caác thûác ùn coá taác duång kñch thñch thêìn kinh: Boã rûúåu, caâ phï, nûúác cheâ àùåc. Tùng sûã duång caác thûác ùn, thûác uöëng coá taác duång an thêìn, haå aáp, thöng tiïíu: canh vöng, haåt sen, ngoá sen, cheâ sen vöng, hoa hoeâ, nûúác ngö luöåc. 3. Phên böë tyã lïå thaânh phêìn thûác ùn, thûác uöëng húåp lyá: Àaåm (protein): giûäa mûác 0,8 – 1,0 g/kg cên nùång/ngaây. Chuá yá duâng nhiïìu protein thûåc vêåt nhû àêåu àöî. Nïëu coá suy thêån, giaãm nhiïìu hún (0,4 – 0,6 g/kg cên nùång/ ngaây).
40. CHÙM SOÁC SÛÁC KHOEÃ 40 Chêët böåt: 35 Kcal/kg cên nùång/ ngaây. Ngûúâi beáo quaá mûác (BMI trïn 25) vaâo beáo phò (BMI trïn 30) cho ñt hún àïí giaãm cên vò giaãm cên laâ möåt yïëu töë haå huyïët aáp rêët coá hiïåu quaã. Ùn ñt àûúâng, baánh keåo ngoåt. Töët nhêët laâ ùn chêët böåt tûâ caác haåt nguä cöëc vaâ khoai cuã. Chêët beáo: Khöng quaá 30 g/ngaây. ùn ñt múä, duâng daâu tûâ caá, àêåu tûúng laâ töët nhêët. ÚÃ ngûúâi beáo ñt dêìu múâ hún. Boã thûác ùn nhiïìu cholesterol nhû oác, loâng, tim gan, phuã taång, ùn ñt trûáng. Chêët khoaáng, vi lûúång, vitamin: àuã yïëu töë vi lûúång vaâ vitamin àùåc biïåt laâ vitamin C, E, A coá nhiïìu trong rau quaã, giaá, àêåu àöî. Thûác uöëng: Cheâ sen vöng, cheâ hoa hoeâ, nûúác ngö luöåc, nûúác rau luöåc laâ thñch húåp nhêët vûâa thöng tiïíu, an thêìn, haå aáp. Boã rûúåu, bia, caâ phï, cheâ àùåc. CHÏË ÀÖÅ ÙN TRONG BÏÅNH ÀAÁI THAÁO ÀÛÚÂNG 1. Tònh hònh àaái thaáo àûúâng hiïån nay: Àaái thaáo àûúâng (ÀTÀ) laâ möåt bïånh röëi loaån chuyïín hoaá rêët thûúâng gùåp. Hiïån nay noá khöng coân laâ möåt bïånh phöí biïën taåi caác nûúác cöng nghiïåp phaát triïín maâ ngay caã nhûäng nûúác àúâi söëng coân thêëp cuäng àang gia tùng. Coá thïí àêy cuäng laâ möåt bïånh xaä höåi khöng lêy truyïìn cuãa thïë kyã 21. 2. Chêín àoaán vaâ phên loaåi: Àaái thaáo àûúâng àûúåc liïåt vaâo nhoám röëi loaån chuyïín hoaá. Do röëi loaån chuyïín hoaá àûúâng nïn bïånh nhên seä bõ tùng àûúâng huyïët, cuå thïí laâ tùng glucose trong maáu vaâ àïën möåt mûác naâo àoá thò seä xuêët hiïån àûúâng niïåu tûác laâ coá glucose trong nûúác tiïíu. ÚÃ giai àoaån àaä muöån naây thò caác triïåu chûáng kinh àiïín laâ: Uöëng nhiïìu - àaái nhiïìu - gêìy nhanh. Àûúâng huyïët tùng - coá àûúâng trong nûúác tiïíu. Bïånh gêy nhiïìu chûáng quan troång dêîn àïën taân phïë vaâ tûã vong.
41. CHÙM SOÁC SÛÁC KHOEÃ 41 Cêìn phaát hiïån ra súám àaái àûúâng àïí coá chïë àöå dinh dûúäng húåp lyá, nhêët laâ úã ngûúâi treã, tiïìn sûã gia àònh àaä coá ngûúâi bõ àaái àûúâng hoùåc úã nhûäng ngûúâi lúán tuöíi bõ beáo quaá mûác. Àaái àûúâng coá thïí laâ: Àaái thaáo àûúâng nguyïn phaát: coá 2 loaåi. Loaåi 1. Phuå thuöåc insulin, chiïëm khoaãng 10%. Loaåi 2. Khöng phuå thuöåc insulin, chiïëm khoaãng 90%. Àa söë laâ úã ngûúâi beáo nïn coân goåi laâ àaái thaáo àûúâng thïí beáo. Àaái thaáo àûúâng thûá phaát: Bïånh úã tuyå: soãi tuyå, viïm tuyå, phêîu thuêåt cùæt tuyå. Do nöåi tiïët: Bïånh Cushing höåi chûáng cushing, u thûúång thêån. Do duâng thuöëc: corticoid, thuöëc cheån beta, lúåi tiïíu thaãi kali. Do röëi loaåi böå phêån nhêåy cêím insulin hoùåc do röëi loaån cêëu truác insulin. Àaái thaáo àûúâng thai ngheán: Do röëi loaån dung dõch naåp glucose trong thúâi kyâ mang thai. Do röëi loaåi dung naåp glucose. 3. Chïë àöå ùn trong bïånh àaái thaáo àûúâng: Àaái àûúâng loaåi 2 thò chïë àöå ùn laâ biïån phaáp àiïìu trõ vaâ phoâng bïånh. Nguyïn tùæc trong chïë àöå ùn laâ: Ùn caác loaåi thûåc phêím giaâu glucit phûác húåp, giaãm hùèn caác daång àûúâng ngoåt nhû fructose (trong mêåt ong, quaã ngoåt), glucose, àûúâng kñnh, mêåt. Tùng cûúâng chêët xú. Haån chïë chêët beáo nhêët laâ múä vaâ cholesterol, haån chïë rûúåu, bia. Àuã vitamin, caác chêët khoaáng vaâ vi lûúång. Cuå thïí laâ: a. Töíng nùng lûúång cho möåt ngaây tñnh theo qui ûúác: Nùçm àiïìu trõ taåi giûúâng: 25kcal/kg cên nùång/ngaây. Hoaåt àöång nheå taåi nhaâ: 30kcal/kg cên nùång/ngaây. Hoaåt àöång vûâa: 35kcal/kh cên nùång/ngaây.
42. CHÙM SOÁC SÛÁC KHOEà 42 Hoaåt àöång nùång: 40kcal/kg cên nùång/ngaây. Vñ duå: Möåt bïånh nhên nùång 60 kg, hoaåt àöång nheå taåi nhaâ thò möîi ngaây cêìn: töíng nùng lûúång = 30 x 60 kg = 1800 kcal. b. Tyã lïå thaânh phêín cuãa caác thûác ùn trong ngaây nïn: Chêët böåt àûúâng: 55 - 60% töíng nùng lûúång. Trong àoá àûúâng ùn caâng ñt caâng töët. Nïëu bïånh nhên quen ùn àûúâng thò coá thïí thay bùçng àûúâng khöng sinh nùng lûúång (Aspartam). Chêët àaåm (protein): 12-20% töíng nùng lûúång. Trung bònh laâ 15%. Ùn nhiïìu chêët àaåm (protein) quaá dïî laâm àêíy nhanh quaá trònh xú hoaá cêìu thêån, gêy suy thêån, möåt biïën chûáng quan troång cuãa àaái àûúâng. Chêët beáo (lipid): Khöng vûúåt quaá 30% töíng nùng lûúång. Trung bònh 20%. Giaãm caác chêët beáo tûâ nguöìn àöång vêåt nhû múä, bú, khöng nïn Εn caác loaåi thûåc phêím coá nhiïìu cholesterol nhû oác, loâng, tim gan, thêån. Chêët xú: 40 g/ngaây. Vitamin, chêët khoaáng vaâ yïëu töë vi lûúång: coá nhiïìu trong rau, quaã, àêåu àöî. c. Phên böë bûäa ùn trong ngaây àïí haån chïë tùng àûúâng huyïët quaá mûác sau ùn vaâ chia thaânh 3 bûäa chñnh vaâ 1-3 bûäa phuå: Ùn saáng (6h30- 7h30): 20% töíng nùng lûúång. Ùn trûa (11h30 - 12h00): 30% töíng nùng lûúång. Ùn töëi (18h30 -19h00): 30% töíng nùng lûúång. Ùn nheå àïm (21h00): 20% töíng nùng lûúång. PHOÂNG CHÖËNG THIÏËU MAÁU DINH DÛÚÄNG Thiïëu maáu dinh dûúäng laâ tònh traång bïånh lyá xaãy ra khi haâm lûúång huyïët cêìu töë (Hb) trong maáu xuöëng thêëp hún bònh thûúâng do thiïëu möåt hay nhiïìu chêët dinh dûúäng cêìn thiïët cho quaá trònh taåo maáu.
43. CHÙM SOÁC SÛÁC KHOEÃ 43 Theo söë liïåu àiïìu tra trong nûúác vaâ trïn thïë giúái thò thiïëu maáu dinh dûúäng rêët phöí biïën, trung bònh coá khoaãng 30% dên söë thïë giúái (khoaãng 700-800 triïåu ngûúâi) bõ thiïëu maáu. Nhûäng àöëi tûúång hay bõ thiïëu maáu nhêët laâ treã em vaâ phuå nûä coá thai. ÚÃ Viïåt Nam coá àïën 60% söë treã em úã àöå tuöíi 6-24 thaáng vaâ 30-50% söë chõ em coá thai bõ thiïëu maáu. Taác haåi cuãa thiïëu maáu dinh dûúäng 1- Laâm giaãm khaã nùng lao àöång: khi thiïëu maáu, khaã nùng vêån chuyïín khñ oxy cuãa höìng cêìu bõ giaãm, laâm thiïëu o xy úã caác töí chûác, àùåc biïåt laâ tim, cú bùæp, naäo, gêy nïn caác hiïån tûúång tim àêåp maånh, hoa mùæt choáng mùåt, cú bùæp yïëu vaâ cuöëi cuâng laâ cú thïí nhanh choáng moãi mïåt, giaãm khaã nùng lao àöång chên tay vaâ trñ oác. 2- Khaã nùng hoåc têåp, phaát triïín trñ tuïå cuãa hoåc sinh bõ keám. Thiïëu maáu laâm giaãm lûúång oxy cuãa töí chûác naäo vaâ tim, laâm treã nhanh bõ moãi mïåt, hay nguã gêåt, khoá têåp trung tû tûúãng dêîn àïën keám tiïëp thu baâi giaãng. Nhûäng dêëu hiïåu naây thûúâng àûúåc khùæc phuåc sau khi böí xung viïn sùæt. 3 - Laâm tùng nguy cú àeã non, tùng tyã lïå mùæc bïånh vaâ tûã vong cuãa cuãa meå vaâ con khi sinh núã, dïî bõ chaãy maáu vaâ bõ mùæc caác bïånh nhiïîm truâng úã thúâi kyâ hêåu saãn. Nguyïn nhên cuãa thiïëu maáu dinh dûúäng Thiïëu maáu coá thïí gêy ra do nhiïìu nguyïn nhên khaác nhau: do nhiïîm kyá sinh truâng (giun saán söët reát), do mêët maáu, do bïånh lyá vïì huyïët sùæc töë (Hb), hay do thiïëu dinh dûúäng. Vïì yá nghôa sûác khoeã cöång àöìng thò thiïëu maáu do thiïëu dinh dûúäng, àùåc biïåt laâ thiïëu sùæt, thiïëu axit folic thiïëu vitamin B12 laâ phöí biïën hún caã. Nguyïn nhên thûúâng gùåp nhêët laâ do lûúång sùæt cung cêëp tûâ ùn uöëng khöng àuã nhu cêìu haâng ngaây. Lûúång sùæt thûåc tïë hiïån nay cuãa bûäa ùn ngûúâi Viïåt Nam chó àaåt khoaãng 30 àïën 50% nhu cêìu nhêët laâ úã caác vuâng nöng thön, do vêåy tyã lïå thiïëu maáu do thiïëu sùæt úã caác vuâng naây thûúâng rêët cao. Nhoám treã em vaâ phuå nûä coá nhu cêìu rêët lúán vïì sùæt nïn duâ ùn uöëng töët cuäng khöng thïí cung cêëp àuã; mùåt khaác úã nhiïìu vuâng nöng
44. CHÙM SOÁC SÛÁC KHOEÃ 44 thön do bûäa ùn coân ngheâo naân, lûúång thûác ùn àöång vêåt coân ñt, treã em ùn sam chûa àuáng caách, do àoá rêët coá nguy cú bõ thiïëu maáu. Nhûäng nguöìn sùæt trong thûác ùn Coá thïí chia nguöìn sùæt trong thûác ùn ra laâm 2 loaåi chñnh: Nhûäng thûác ùn coá nguöìn göëc àöång vêåt nhû thõt, caá trûáng coá nhiïìu sùæt vaâ sùæt coá chêët lûúång cao, dïî àûúåc cú thïí hêëp thu vaâ sûã duång. Vò vêåy möåt chïë àöå ùn coá ñt thûác ùn àöång vêåt thûúâng hay bõ thiïëu maáu. Nhûäng thûác ùn nguöìn göëc thûåc vêåt nhû nguä cöëc, gaåo, ngö, möåt söë loaåi rau coá nhiïìu chêët xú (bûäa ùn phöí biïën úã nöng thön hiïån nay) thûúâng coá lûúång sùæt thêëp vaâ sùæt chêët lûúång keám, laâm cú thïí khoá hêëp thu vaâ sûã duång. Coá möåt söë rau quaã nhiïìu vitamin C, laåi coá taác duång höî trúå hêëp thu sùæt töët hún Nhûäng dêëu hiïåu nhêån biïët thiïëu maáu dinh dûúäng Vúái treã em: thûúâng coá caác dêëu hiïåu da xanh xao, niïm maåc möi, lûúäi, mùæt nhúåt nhaåt. Treã thûúâng keám hoaåt baát, nïëu àaä ài hoåc thûúâng hoåc keám, hay buöìn nguã. Dïî bõ caác bïånh nhiïîm truâng. ÚÃ phuå nûä coá thai: thûúâng gùåp laâ da xanh, niïm maåc nhúåt, mïåt moãi, khi thiïëu nùång thûúâng coá dêëu hiïåu choáng mùåt, tim àêåp maånh. Xeát nghiïåm maáu seä cho chêín àoaán chñnh xaác, xeát nghiïåm àún giaãn nhêët laâ àõnh lûúång Huyïët cêìu töë (Hb), lûúång Hb giaãm thêëp hún mûác quy àõnh laâ bõ thiïëu maáu. Phoâng chöëng thiïëu maáu dinh dûúäng Phoâng chöëng thiïëu maáu bao göìm möåt söë biïån phaáp sau: 1- Biïån phaáp caãi thiïån chïë àöå ùn, àa daång hoaá bûäa ùn, ùn nhiïìu loaåi thûác ùn khaác nhau nhêët laâ nguöìn thûác ùn àöång vêåt coá nhiïìu sùæt nhû thõt, gan, trûáng, tiïët, thûác ùn giaâu vitamin C nhû rau quaã. 2- Böí sung viïn sùæt cho caác àöëi tûúång coá nguy cú cao Phuå nûä lûáa tuöíi tûâ 13 trúã lïn, cêìn àûúåc uöëng viïn sùæt dûå phoâng, möîi tuêìn uöëng möåt viïn àïí taåo nguöìn sùæt dûå trûä àêìy àuã cho cú thïí.
45. CHÙM SOÁC SÛÁC KHOEÃ 45 Khi coá thai cêìn kïët húåp ùn uöëng töët vúái uöëng viïn sùæt àïìu àùån, möîi ngaây möåt viïn (60mg sùæt) trong suöët thúâi gian mang thai cho túái sau khi sinh 1 thaáng. Böí sung sùæt cho treã em laâ rêët cêìn thiïët, nhûng cêìn coá chó àõnh vaâ theo doäi cuãa thêìy thuöëc. 3- Tùng cûúâng sùæt vaâo thûåc phêím: Hiïån nay nûúác ta àang nghiïn cûáu tùng cûúâng sùæt vaâo thûác ùn nhû baánh bñch qui, nûúác mùæm, nhùçm àûa möåt lûúång sùæt àuã cho nhu cêìu qua nhûäng thûác ùn naây. 4- Phöëi húåp vúái caác chûúng trònh chùm soác sûác khoãe ban àêìu, phoâng chöëng nhiïîm khuêín, vïå sinh möi trûúâng, phoâng chöëng nhiïîm giun. PHOÂNG CHÖËNG RÖËI LOAÅN DO THIÏËU IÖT Ts. Nguyïîn Xuên Ninh Iöët laâ vi chêët dinh dûúäng rêët cêìn thiïët cho phaát triïín cuãa cú thïí, cêìn cho töíng húåp hoác mön giaáp duy trò thên nhiïåt, phaát triïín xûúng, quaá trònh biïåt hoáa vaâ phaát triïín cuãa naäo vaâ hïå thêìn kinh trong thúâi kyâ baâo thai. Thiïëu iöët seä dêîn àïën thiïëu hoác mön giaáp vaâ gêy ra nhiïìu röëi loaån khaác nhau: bûúáu cöí, röëi loaån bïånh lyá khaác nhû saãy thai, thai chïët lûu, khuyïët têåt bêím sinh, thiïíu nùng trñ tuïå, àêìn àöån,cú thïí chêåm phaát triïín, mïåt moãi, giaãm khaã nùng lao àöång Hiïån nay, trïn thïë giúái coá khoaãng möåt tyã rûúäi ngûúâi söëng trong vuâng thiïëu iöët vaâ coá nguy cú bõ caác röëi loaån do thiïëu iöët. Trong àoá 655 triïåu ngûúâi coá töín thûúng naäo vaâ 11,2 triïåu ngûúâi bõ àêìn àöån. Viïåt nam laâ möåt nûúác nùçm trong vuâng thiïëu iöët. Tyã lïå thiïëu iöt rêët cao vaâ phöí biïën toaân quöëc tûâ miïìn nuái àïën àöìng bùçng. Trïn nhûäng vuâng thûåc hiïån töët chûúng trònh phoâng chöëng bûúáu cöí thò tyã lïå bïånh giaãm ài àaáng kïí. Lûúång iöët töëi ûu cho cú thïí ngûúâi trûúâng thaânh laâ 200 mg/ngaây, giúái haån an toaân laâ 1000 m g/ngaây.
46. CHÙM SOÁC SÛÁC KHOEÃ 46 Khi cú thïí bõ thiïëu iöët, tuyïën giaáp laâm viïåc nhiïìu hún àïí töíng húåp thïm nöåi tiïët töë giaáp traång nïn tuyïën giaáp to lïn, gêy ra bûúáu cöí. Bûúáu cöí laâ caách thñch nghi cuãa cú thïí àïí buâ laåi möåt phêìn thiïëu iöët, khi coá kñch thûúác to coá thïí cheân eáp àûúâng thúã, àûúâng ùn uöëng gêy ra caác vêën àïì aãnh hûúãng cho sûác khoãe. Thiïëu iöët úã phuå nûä trong thúâi kyâ mang thai coá thïí gêy ra sêíy thai tûå nhiïn, thai chïët lûu, àeã non. Khi thiïëu iöët nùång treã sinh ra coá thïí bõ àêìn àöån vúái töín thûúng naäo vônh viïîn. Treã sú sinh coá thïí bõ caác khuyïët têåt bêím sinh nhû liïåt tay hoùåc chên, noái ngoång, àiïëc, cêm, mùæt laác. Caác hêåu quaã àoá seä töìn taåi vônh viïîn trong caã cuöåc àúâi, hiïån nay y hoåc chûa chûäa àûúåc. Thiïëu iöët trong thúâi kyâ niïn thiïëu gêy ra bûúáu cöí, chêåm phaát triïín trñ tuïå, chêåm lúán, noái ngoång, nghïînh ngaäng. Trong möåt söë trûúâng húåp nùång, treã coá thïí bõ àêìn àöån, liïåt cûáng hai chên. Treã bõ thiïëu iöët khöng thïí àaåt kïët quaã töët trong hoåc têåp. Thiïëu iöët úã ngûúâi lúán gêy ra bûúáu cöí vúái caác biïën chûáng cuãa noá nhû mïåt moãi, khöng linh hoaåt vaâ giaãm khaã nùng lao àöång, haån chïë sûå phaát triïín kinh tïë, xaä höåi. Têët caã caác röëi loaån do thiïëu iöët kïí caã bïånh àêìn àöån hoaân toaân coá thïí phoâng àûúåc bùçng caách böí sung möåt lûúång iöët rêët nhoã vaâo bûäa ùn aâng ngaây. Nhûäng thûác ùn tûâ biïín (caá, soâ, rong biïín) laâ nguöìn giaâu iöët. Hai biïån phaáp chuã yïëu àang àûúåc aáp duång hiïån nay trong phoâng chöëng bïånh laâ: Sûã duång muöëi iöët trong bûäa ùn. Hiïån nay úã nûúác ta, chñnh phuã àaä quyïët àõnh caác loaåi muöëi ùn àïìu àûúåc tùng cûúâng iöët. ÚÃ möåt söë vuâng coá tyã lïå bûúáu cöí cao hún 30% thò duâng dêìu iode àïí haå nhanh tyã lïå bûúáu cöí caác àöëi tûúång ûu tiïn laâ treã em dûúái 15 tuöíi vaâ phuå nûä tûâ 15-45 tuöíi. Toám laåi, caác röëi loaån do thiïëu iöët coá thïí phoâng ngûâa àûúåc nïëu möîi ngaây ùn 10 gam muöëi iöët.
47. CHÙM SOÁC SÛÁC KHOEÃ 47 NHÛÄNG LÚÂI KHUYÏN VÏÌ DINH DÛÚÄNG HÚÅP LYÁ Lï Thõ Húåp Ùn uöëng laâ möåt nhu cêìu cêëp baách haâng ngaây cuãa cú thïí. Chïë àöå ùn àaáp ûáng àûúåc nhu cêìu dinh dûúäng seä àaãm baão sûå phaát triïín töët caã vïì thïí lûåc vaâ trñ lûåc cuãa treã em; cuäng nhû àaãm baão sûå hoaåt àöång vaâ lao àöång saáng taåo cuãa ngûúâi trûúãng thaânh. Do ùn uöëng coá têìm quan troång nhû vêåy, moåi ngûúâi cêìn coá nhûäng hiïíu biïët cú baãn nhêët vïì nhu cêìu dinh dûúäng cuãa cú thïí, giaá trõ dinh dûúäng cuãa caác nhoám thûác ùn àïí biïët caách lûåa choån vaâ ùn phuâ húåp vúái nhu cêìu trong tûâng àiïìu kiïån vaâ giai àoaån phaát triïín cuãa con ngûúâi. Sau àêy laâ 10 lúâi khuyïn vïì dinh dûúäng húåp lyá : 1. Ùn theo nhu cêìu dinh dûúäng cuãa cú thïí. Nhu cêìu dinh dûúäng thay àöíi theo tuöíi, giúái, sûác khoeã vaâ mûác àöå hoaåt àöång thïí lûåc. Möåt khêíu phêìn ùn àuã, cên àöëi seä cung cêëp àuã nùng lûúång vaâ caác chêët dinh dûúäng cêìn thiïët cho phaát triïín cú thïí, duy trò sûå söëng, laâm viïåc vaâ vui chúi giaãi trñ. Nïëu ùn thiïëu khöng àaáp ûáng àuã nhu cêìu, treã em seä bõ suy dinh dûúäng coân ngûúâi trûúãng thaânh bõ thiïëu nùng lûúång trûúâng diïîn. Ngûúåc laåi ùn nhiïìu quaá mûác cêìn thiïët seä dêîn àïën beáo trïå, caác bïånh vïì chuyïín hoaá, àaái àûúâng, huyïët aáp cao Ngûúâi ùn mûác tiïu hao thò seä tùng cên, ngûúåc laåi ùn ñt hún mûác tiïu hao seä bõ giaãm cên. Nïëu nùng lûúång khêíu phêìn ùn vaâo cên bùçng vúái nùng lûúång tiïu hao cuãa cú thïí thò cên nùång seä öín àõnh khöng thay àöíi. Àöëi vúái ngûúâi trûúâng thaânh, àïí àaánh giaá xem khêíu phêìn ùn vaâo coá àaáp ûáng àûúåc nhu cêìu dinh dûúäng hay khöng, trûúác hïët cêìn xaác àõnh troång lûúång (cên nùång nïn coá). Coá nhiïìu cöng thûác tñnh, nhûng àún giaãn coá thïí lêëy chiïìu cao (cm) trûâ ài 100, röìi àem söë coân laåi chia 10 nhên 9. Vñ duå möåt ngûúâi cao 160 cm thò cên nùång nïn coá nhû sau: (160 - 100) Mûác cên nïn coá = x 9 = 54 kg 10 2. Àaãm baão bûäa ùn àuã nhu cêìu. Cú thïí chuáng ta haâng ngaây cêìn rêët nhiïìu chêët dinh dûúäng. Àïí bûäa ùn cung cêëp àuã chêët dinh dûúäng
48. CHÙM SOÁC SÛÁC KHOEÃ 48 cho cú thïí, chïë biïën moán ùn haâng ngaây cêìn phöëi húåp nhiïìu loaåi thûåc phêím tûâ 4 nhoám thûác ùn chñnh. Nhoám lûúng thûåc göìm gaåo, ngö, khoai, sùæn, mò laâ nguöìn cung cêëp nùng lûúång chuã yïëu trong bûäa ùn. Nhoám giaâu chêët àaåm göìm thûác ùn nguöìn göëc àöång vêåt nhû thõt, caá, trûáng, sûäa vaâ nguöìn thûåc vêåt nhû àêåu àöî (nhêët laâ àêåu tûúng vaâ caác saãn phêím chïë biïën tûâ àêåu tûúng nhû àêåu phuå vaâ sûäa àêåu naânh). Trong caác thûåc phêím nguöìn göëc àöång vêåt nhû thõt, caá, trûáng sûäa thò cêìn tùng cûúâng ùn caá vaâ thuyã saãn (töm, cua, öëc) vò nûúác ta coá nhiïìu, ùn böí, ngon, dïî tiïu vaâ coá giaá reã hún so vúái thõt. Ngoaâi ra, trong bûäa ùn cêìn coá nhoám giaâu chêët beáo vaâ nhoám rau quaã. Do möîi loaåi thûåc phêím cung cêëp möåt söë chêët dinh dûúäng, nïëu höîn húåp nhiïìu loaåi thûác ùn, ta coá thïm nhiïìu chêët dinh dûúäng vaâ chêët noå böí sung cho chêët kia, ta seä coá möåt bûäa ùn cên àöëi, àuã chêët, giaá trõ sûã duång seä tùng lïn. Trung bònh ngaây ùn 3 bûäa. Khöng nïn nhõn ùn saáng vaâ bûäa töëi khöng nïn ùn quaá no. 3. Nuöi con bùçng sûäa meå. Sûäa meå laâ thûác ùn töët nhêët vaâ phuâ húåp nhêët àöëi vúái treã sú sinh. Trong thúâi kyâ nuöi con buá, baâ meå cêìn àûúåc ùn no, uöëng àuã, nguã töët vaâ tinh thêìn thoaãi maái àïí coá àuã sûäa nuöi con. Trong 4 thaáng àêìu sau àeã nïn nuöi con hoaân toaân bùçng sûäa meå, khöng nïn cho treã ùn uöëng thïm thûác ùn hay nûúác uöëng gò khaác. Cho treã ùn sam tûâ thaáng thûá 5, chuá yá àïën chêët lûúång cuãa thûác ùn böí sung nhû tö maâu àôa böåt, thïm dêìu ùn àïí tùng àêåm àöå nùng lûúång vaâ hêëp thu töët caác vitamin tan trong dêìu múä. Tuyâ theo lûáa tuöíi, treã cêìn àûúåc ùn nhiïìu bûäa àïí àaãm baão nhu cêìu dinh dûúäng. Khöng nïn cai sûäa trûúác 12 thaáng tuöíi, coá àiïìu kiïån nïn cho buá keáo daâi túái 18-24 thaáng. 4. Khöng nïn ùn mùån. Muöëi ùn laâ loaåi gia võ sûã duång haâng ngaây, nhûng thûåc ra chó cêìn möåt lûúång rêët ñt. Nhiïìu cöng trònh nghiïn cûáu cho thêëy coá sûå liïn quan giûäa muöëi ùn vaâ bïånh cao huyïët aáp; caâng ùn mùån thò tyã lïå mùæc bïånh cao huyïët aáp caâng tùng, do àoá nïn haån chïë muöëi ùn. Tñnh bònh quên àêìu ngûúâi nïn ùn dûúái 300 gam/thaáng/ngûúâi (dûúái 10g/ngaây). 5. Ùn ñt àûúâng. Àûúâng hêëp thuå nhanh vaâ thùèng vaâo maáu nïn coá taác duång trong trûúâng húåp haå àûúâng huyïët. Tuy nhiïn khöng nïn laåm duång àûúâng, àùåc biïåt àöëi vúái ngûúâi nhiïìu tuöíi vò ngûúäng baâi tiïët àûúâng giaãm thêëp, coá thïí dêîn àïën bïånh tiïíu àûúâng. Khöng cho treã em vaâ caã ngûúâi lúán ùn baánh, keåo, uöëng nûúác ngoåt trûúác bûäa ùn.
49. CHÙM SOÁC SÛÁC KHOEÃ 49 Khöng nïn ùn nhiïìu àûúâng, möîi thaáng bònh quên khoaãng 500 gam àûúâng/ngûúâi. 6. Ùn chêët beáo coá mûác àöå. Chuá yá ùn thïm dêìu thûåc vêåt. Möîi thaáng khoaãng 600 gam/ngûúâi. Nïn tùng cûúâng ùn vûâng, laåc; möîi gia àònh coá möåt loå muöëi vûâng, laåc nhaåt. 7. Ùn nhiïìu rau, cuã, quaã. Trong caác loaåi rau, cuã, quaã coá nhiïìu vitamin, chêët khoaáng cêìn thiïët cho cú thïí, àöìng thúâi coá nhiïìu chêët xú coá taác duång queát nhanh chêët àöåc vaâ cholesterol thûâa ra khoãi öëng tiïu hoaá. Nïn ùn rau, quaã haâng ngaây, àùåc biïåt caác loaåi rau laá xanh vaâ quaã, cuã maâu vaâng (àu àuã, caâ röët, bñ ngö ). Trong nhûäng loaåi thûåc phêím naây chûáa nhiïìu bï ta-caroten laâ chêët coá khaã nùng phoâng chöëng ung thû. Mûác cêìn àaãm baão 300 gam rau/ngûúâi/ngaây hoùåc 10 kg rau/ngûúâi/thaáng. 8. Àaãm baão vïå sinh thûåc phêím. Song song vúái viïåc àaáp ûáng nhu cêìu dinh dûúäng, àaãm baão vïå sinh thûåc phêím rêët quan troång àïí thûác ùn khöng laâ nguöìn gêy bïånh. Thûåc phêím coá thïí bõ ö nhiïîm tûâ nhiïìu con àûúâng: do àêët vaâ nûúác trong quaá trònh tröìng troåt; trong quaá trònh baão quaãn vaâ chïë biïën, vêån chuyïín; hoùåc do con ngûúâi vaâ chuöåt boå tiïëp xuác vúái thûác ùn. Nïn coá thoái quen rûãa tay saåch trûúác khi ùn, trûúác khi chïë biïën thûác ùn vaâ sau khi àaåi tiïíu tiïån. Uöëng nûúác saåch vaâ àuã. Haån chïë uöëng rûúåu, bia vaâ nûúác ngoåt. 9. Töí chûác tïët bûäa ùn gia àònh. Phaát triïín ö dinh dûúäng trong hïå sinh thaái VAC gia àònh àïí coá nhiïìu loaåi thûåc phêím tûúi vaâ saåch àaãm baão cho bûäa ùn gia àònh àuã dinh àûúâng, ngon laânh, tònh caãm vaâ tiïët kiïåm. Möîi bûäa ùn nïn kïët húåp nhiïìu loaåi thûåc phêím vaâ göìm caác moán ùn nhû cúm, canh, rau, moán giêìu àaåm (thõt, caá, trûáng ), coá chêët beáo (dêìu, múä, laåc, vûâng), moán ùn traáng miïång vaâ nûúác uöëng. Moán ùn cêìn àa daång kïët húåp nhiïìu loaåi thûåc phêím, thûúâng xuyïn thay àöíi moán ùn àïí giuáp cho ùn ngon miïång vaâ àuã chêët. 10. Duy trò nïëp söëng nùng àöång, laânh maånh. Muöën ùn ngon miïång, tiïu hoaá töët vaâ khoeã maånh cêìn duy trò nïëp söëng nùng àöång, laânh maånh. Khöng huát thuöëc. Haån chïë bia rûúåu. Ngûúâi ñt hoaåt àöång thïí lûåc, söëng tônh taåi thûúâng coá nguy cú thûâa cên, beáo phò vaâ nguy cú mùæc caác bïånh tim maåch. Cêìn tùng cûúâng caác hoaåt àöång thïí duåc thïí thao àïìu àùån vaâ phuâ húåp vúái caác lûáa tuöíi vaâ tònh traång sûác khoãe.
50. CHÙM SOÁC SÛÁC KHOEÃ 50 DINH DÛÚÄNG CHO TREÃ EM NUÖI CON BÙÇNG SÛÄA MEÅ Ts. Cao Thõ Hêåu Tûâ ngaân àúâi nay, caác baâ meå Viïåt nam àïìu mong muöën àûúåc nuöi con bùçng chñnh doâng sûäa cuãa mònh, àoá laâ àiïìu phuâ húåp vúái têåp quaán nuöi con vaâ àuáng khoa hoåc. 1. Vò sao chuáng ta laåi noái sûäa meå laâ thûác ùn töët nhêët cho treã em nhêët laâ treã trong nùm àêìu cuãa cuöåc àúâi: Àiïìu àoá coá nhiïìu lyá do: a. Trûúác hïët, sûäa meå laâ thûác ùn hoaân chónh nhêët, thñch húåp nhêët àöëi vúái treã, vò trong sûäa meå coá àuã nùng lûúång vaâ chêët dinh dûúäng cêìn thiïët nhû àaåm, àûúâng, múä, vitamin vaâ muöëi khoaáng vúái tó lïå thñch húåp cho sûå hêëp thuå vaâ phaát triïín cú thïí treã. Buá meå, treã seä lúán nhanh, phoâng àûúåc suy dinh dûúäng. b. Sûäa meå laâ dõch thïí sinh hoåc tûå nhiïn chûáa nhiïìu chêët khaáng khuêín, tùng cûúâng sûác àïì khaáng cho treã. Trong sûäa meå coá nhûäng yïëu töë quan troång baão vïå cú thïí maâ khöng möåt thûác ùn naâo coá thïí thay thïë àûúåc àoá laâ: caác globulin miïîn dõch, chuã yïëu laâ IgA coá taác duång baão vïå cú thïí chöëng caác bïånh àûúâng ruöåt vaâ bïånh nhiïîm khuêín. Do taác duång khaáng khuêín cuãa sûäa meå nïn treã àûúåc buá sûäa meå seä ñt mùæc bïånh.
51. CHÙM SOÁC SÛÁC KHOEà 51 c. Sûäa meå coá taác duång chöëng dõ ûáng. Treã buá meå ñt bõ dõ ûáng, ezema nhû ùn sûäa boâ. d. Cho con buá sûäa meå seä thuêån lúåi vaâ kinh tïë. Cho treã buá sûäa meå rêët thuêån lúåi vò khöng phuå thuöåc vaâo giúâ giêëc, khöng cêìn phaãi àun nêëu, duång cuå pha chïë. Treã buá sûäa meå seä kinh tïë hún nhiïìu so vúái nuöi nhên taåo bùçng sûäa boâ hoùåc bêët cûá loaåi thûác ùn naâo khaác, vò sûäa meå khöng mêët tiïìn mua. Khi ngûúâi meå ùn uöëng àêìy àuã, tinh thêìn thoaãi maái thò seä àuã sûäa cho con buá. e. Nuöi con bùçng sûäa meå coá àiïìu kiïån gùæn boá meå con, ngûúâi meå, coá nhiïìu thúâi gian gêìn guäi tûå nhiïn àoá laâ yïëu töë têm lyá quan troång giuáp cho sûå phaát triïín haâi hoaâ cuãa àûáa treã. g. Cho con buá goáp phêìn haån chïë sinh àeã, vò khi treã buá, tuyïën yïn seä tiïët ra prolactin. Prolactin ûác chïë ruång trûáng, laâm giaãm khaã nùng sinh àeã, cho con buá coân laâm giaãm tó lïå ung thû vuá. Chñnh vò nhûäng lyá do trïn, caác baâ meå cêìn thûåc hiïån nuöi con bùçng sûäa meå. Àiïìu quan troång caác baâ meå khi nuöi con buá cêìn biïët caách cho con buá vaâ coá àuã sûäa nuöi con. 2. Caách cho con buá. a. Nhiïìu baâ meå, sau khi sinh chó thûúâng cho con vuá khi cΕng sûäa, ngûúâi ta thûúâng quen goåi laâ "xuöëng sûäa", nhû vêåy laâ khöng àuáng, caâng laâm sûäa xuöëng chêåm vaâ caâng dïî bõ mêët sûäa. Töët nhêët, ngay sau khi sinh trong voâng nûãa giúâ àêìu ngûúâi meå nïn cho treã buá. Buá caâng súám caâng töët. Vò sûäa meå tiïët ra theo phaãn xaå, buá súám coá taác duång kñch thñch baâi tiïët sûäa súám. Treã àûúåc buá sûäa non seä phoâng bïånh àûúåc töët. Àöång taác buá coá taác duång co höìi tûã cung vaâ cêìm maáu cho ngûúâi meå sau àeã. Àïí taåo àiïìu kiïån thuêån lúåi cho ngûúâi meå cho con buá, cêìn cho treã nùçm gêìn meå suöët ngaây. b. Söë lêìn cho treã buá khöng goâ boá theo giúâ giêëc maâ tuyâ thuöåc vaâo yïu cêìu cuãa treã. Ban àïm vêîn coá thïí cho treã buá nïëu treã khoác àoâi ùn. úã nhûäng baâ meå ñt sûäa, nïn cho treã buá nhiïìu àïí kñch thñch baâi tiïët sûäa töët hún. c. Khi cho treã buá, ngûúâi meå úã tû thïë thoaãi maái, coá thïí nùçm hoùåc ngöìi cho buá, àïí toaân thên treã saát vaâo ngûúâi meå: miïång treã ngêåm sêu
52. CHÙM SOÁC SÛÁC KHOEÃ 52 vaâo quêìng àen bao quanh nuám vuá àïí àöång taác muát àûúåc töët hún. Thúâi gian cho buá tuyâ theo àûáa treã. Cho treã buá àïën khi treã no, tûå rúâi vuá meå. Sau khi buá xong möåt bïn, nïëu treã chûa àuã no thò chuyïín sang vuá bïn kia. d. Cho treã buá sûäa meå hoaân toaân trong 4-6 thaáng àêìu. Khi treã bõ bïånh, ngay caã khi treã bõ tiïu chaãy, vêîn tiïëp tuåc cho treã buá. Treã àeã non yïëu khöng muát àûúåc vuá meå, hoùåc trûúâng húåp meå bõ öëm nùång, bõ mêët möåt söë bïånh khöng cho treã buá àûúåc, cêìn vùæt sûäa cho treã ùn bùçng cöëc. e. Nïn cho treã buá keáo daâi 18 - 24 thaáng hoùåc coá thïí lêu hún, khöng cai sûäa cho treã trûúác 12 thaáng. Khi cai sûäa cho treã cêìn chuá yá: - Khöng nïn cai sûäa cho treã quaá súám, khi chûa àuã thûác ùn thay thïë hoaân toaân nhûäng bûäa buá meå. - Khöng nïn cai sûäa cho treã vaâo muâa heâ noáng nûåc, treã keám ùn. - Khöng nïn cai sûäa cho treã àöåt ngöåt dïî gêy sang chêën tinh thêìn laâm cho treã quêëy khoác biïëng ùn. - Khöng cai sûäa cho treã khi treã bõ öëm nhêët laâ khi bõ tiïu chaãy vò thûác ùn thay thïë treã chûa thñch nghi àûúåc caâng bõ röëi loaån tiïu hoaá, dïî gêy hêåu quaã suy dinh dûúäng. Sau khi cai sûäa, cêìn coá caác chïë àöå ùn thay thïë àaãm baão àuã chêët dinh dûúäng cho treã, nhêët laâ chêët àaåm (thõt, caá, trûáng, àêåu, àöî ) chêët beáo (dêìu, múä) vaâ caác loaåi rau quaã. 3. Baão vïå nguöìn sûäa meå a. Muöën coá sûäa cho con buá thò ngûúâi meå ngay trong thúâi kyâ coá thai cêìn àûúåc ùn uöëng àêìy àuã caác chêët dinh dûúäng, coá chïë àöå nghó ngúi, lao àöång húåp lyá, tinh thêìn thoaãi maái, giuáp ngûúâi meå tùng cên töët (10 - 12kg), àoá laâ nguöìn dûå trûä múä àïí saãn xuêët sûäa sau khi sinh. b. Khi nuöi con buá, àiïìu trûúác tiïn cêìn phaãi quan têm laâ ngûúâi meå cêìn àûúåc ùn àuã, uöëng àuã nguã àêîy giêëc. Ngûúâi meå nïn ùn uöëng böìi dûúäng. Khêíu phêìn ùn cêìn cao hún mûác bònh thûúâng. Haâng ngaây ùn thïm vaâi baát cúm, möåt ñt thõt, caá, hoùåc trûáng, möåt ñt rau àêåu. Nïn ùn thïm quaã chñn àïí coá àuã vitamin. Caác moán ùn cöí truyïìn nhû chaáo chên gioâ gaåo nïëp, yá dô thûúâng coá taác duång kñch thñch baâi tiïët
53. CHÙM SOÁC SÛÁC KHOEÃ 53 sûäa. Nïn haån chïë caác thûác ùn gia võ nhû úát, haânh, toãi coá thïí qua sûäa gêy muâi khoá chõu, treã dïî boã buá. Khi cho con buá, nïn haån chïë duâng thuöëc vò möåt söë thuöëc coá thïí qua sûäa gêy ngöå àöåc cho treã vaâ laâm giaãm tiïët sûäa. c. Ngûúâi meå cho con buá nïn uöëng nhiïìu nûúác nhêët laâ chaáo, nûúác quaã, sûäa (möîi ngaây khoaãng möåt lñt rûúäi àïën hai lñt). d. Vò sûäa meå àûúåc tiïët theo cú chïë phaãn xaå, cho nïn tinh thêìn cuãa ngûúâi meå phaãi thoaãi maái, tûå tin traánh nhûäng cùng thùèng, caãm xuác buöìn phiïìn, lo êu, mêët nguã. Chïë àöå lao àöång nghó ngúi sau khi sinh àeã coá aãnh hûúãng àïën baâi tiïët sûäa. e. Àiïìu quan troång àïí taåo nhiïìu sûäa, ngûúâi meå cêìn cho con buá thûúâng xuyïn vaâ buá àuáng caách. Treã ngêåm bùæt buá àuáng seä buá coá hiïåu quaã vaâ traánh àau raát vuá. Àïí phoâng chöëng uy dinh dûúäng cho treã, caác baâ meå cêìn thûåc hiïån nuöi con bùçng sûäa meå búãi vò sûäa meå laâ thûác ùn töët nhêët cho treã, cêìn cho treã buá súám 30 phuát sau khi sinh, cho treã buá hoaân toaân 4 thaáng àêìu, khöng nïn cai sûäa trûúác 12 thaáng, nïn cho treã buá àïën 18-24 thaáng. Trong thúâi gian nuöi con ngûúâi meå cêìn àûúåc ùn uöëng àêìy àuã, tinh thêìn thoaãi maái, lao àöång nghó ngúi húåp lyá, àûúåc sûå quan têm cuãa moåi ngûúâi trong gia àònh ÙN BÖÍ SUNG HÚÅP LYÁ Sûäa meå laâ thûác ùn ùn àêìu tiïn vaâ töët nhêët àöëi vúái treã, nhûng àïí treã phaát triïín töët thöng minh vaâ khoeã maånh cêìn cho treã ùn böí sung húåp lyá. 1. Ùn böí sung laâ gò? Ùn böí sung laâ cho treã ùn caác loaåi thûác ùn khaác ngoaâi sûäa meå nhû : Böåt, chaáo, cúm, rau, hoa quaã, sûäa àêåu naânh, sûäa boâ 2. Khi naâo nïn bùæt àêìu cho treã ùn böí sung? Trong 4 - 6 thaáng àêìu chó cêìn cho treã buá meå
54. CHÙM SOÁC SÛÁC KHOEÃ 54 Tûâ thaáng thûá 5 hoùåc thûá 6, ngoaâi sûäa meå, treã cêìn àûúåc ùn böí sung caác loaåi thûåc phêím khaác 3. Khi cho treã ùn böí sung caác baâ meå cêìn baâ meå cêìn chuá yá nhûäng àiïìu gò? Cho treã ùn tûâ loãng àïën àùåc, tûâ ñt àïën nhiïìu, têåp cho treã quen dêìn vúái thûác ùn múái. Söë lûúång thûác ùn vaâ bûäa ùn tùng dêìn theo tuöíi, àaãm baão thûác ùn húåp vúái khêíu võ cuãa treã. Chïë biïën caác thûác ùn höîn húåp giaâu dinh dûúäng, sûã duång caác thûác ùn sùén coá taåi àõa phûúng. Khi chïë biïën àaãm baão thûác ùn mïìm dïî nhai vaâ dïî nuöët. Tùng àêåm àöå nùng lûúång cuãa thûác ùn böí sung: Coá thïí thïm dêìu, múä hoùåc vûâng, laåc (meâ, àêåu phöång) hoùåc böí sung böåt men tiïu hoáa laâm cho baát böåt vûâa thúm, vûâa beáo, mïìm, treã dïî nuöët laåi cung cêëp thïm nùng lûúång giuáp treã mau lúán. Têët caã duång cuå chïë biïën phaãi saåch seä, rûãa tay saåch trûúác khi chïë biïën thûác ùn vaâ khi cho treã ùn. Cho treã buá meå caâng nhiïìu caâng töët. Cho treã ùn nhiïìu hún trong vaâ sau khi bõ öëm, cho treã ùn uöëng nhiïìu chêët loãng hún àùåc biïåt khi bõ óa chaãy vaâ söët cao. Khöng nïn cho treã ùn mò chñnh vò khöng coá chêët dinh dûúäng laåi khöng coá lúåi. Khöng cho treã ùn baánh keåo, uöëng nûúác ngoåt trûúác bûäa ùn vò cho ùn chêët ngoåt seä laâm tùng àûúâng huyïët gêy ûác chïë tiïët dõch võ laâm cho treã chaán ùn, treã seä boã bûäa hoùåc ùn ñt ài trong bûäa ùn. 4. Khi ùn böí sung treã ùn àûúåc nhûäng loaåi thûác ùn naâo? Àïí phaát triïín töët treã cêìn ùn nhiïìu loaåi thûác ùn khaác nhau, têët caã caác loaåi thûác ùn tûúi, saåch, giaâu dinh dûúäng maâ ngûúâi lúán ùn àûúåc haâng ngaây àïìu coá thïí cho treã ùn àûúåc, trûâ rûúåu, bia vaâ caác loaåi gia võ chua, cay Treã nhoã khöng cêìn kiïng dêìu, múä, rau xanh, caá, töm, cua, trûáng, thõt vò möåt lûúång nhoã caác loaåi thûác ùn naây cuäng giuáp cho treã khoeã maånh.
55. CHÙM SOÁC SÛÁC KHOEÃ 55 Thûác ùn böí sung göìm 4 nhoám : + Nhoám cung cêëp chêët àaåm : thõt, caá, töm, cua, trûáng, sûäa, àêåu àöî, laåc, vûâng +Nhoám tinh böåt : Gaåo, mò, khoai ngö + Nhoám chêët beáo: dêìu, múä, laåc, vûâng + Nhoám giaâu vitamin vaâ chêët khoaáng: Rau, quaã, àùåc biïåt caác loaåi rau coá maâu xanh thêîm nhû : Rau ngoát, rau muöëng, rau giïìn, rau caãi, möìng túi vaâ caác loaåi quaã coá maâu àoã hoùåc vaâng: chuöëi, àu àuã, xoaâi Möåt ngaây phaãi cho treã ùn àuã 4 nhoám thûåc phêím trïn 5. Tö maâu baát böåt cho treã coá nghôa laâ gò? Laâm cho baát böåt cuãa treã coá maâu sùæc cuãa caác loaåi thûåc phêím Maâu xanh cuãa rau (rau muöëng, rau ngoát, rau caãi, rau dïìn ) Maâu vaâng cuãa trûáng, caâ röët, bñ àoã vaâ caác loaåi thûác ùn coá maâu vaâng, maâu da cam Maâu nêu cuãa thõt, caá, töm, cua, lûún, nhöång, laåc, vûâng 6. Treã nïn ùn mêëy bûäa möåt ngaây? 5 - 6 thaáng: Buá meå laâ chñnh + 1 - 2 bûäa böåt loaäng vaâ nûúác quaã 7 - 9 thaáng :Buá meå + 2 - 3 bûäa böåt àùåc (10%) + nûúác quaã hoùåc hoa quaã nghiïìn. 10 - 12 thaáng: Buá meå + 3 - 4 bûäa böåt àùåc + hoa quaã nghiïìn 13 - 24 thaáng : Buá meå + 4 - 5 bûäa chaáo + hoa quaã 25 - 36 thaáng : 2 bûäa chaáo hoùåc suáp + 2 - 3 bûäa cúm naát + sûäa boâ hoùåc sûäa àêåu naânh + hoa quaã Tûâ 36 thaáng trúã ài : Cho treã ùn cúm nhû ngûúâi lúán nhûng phaãi àûúåc ûu tiïn thûác ùn (thûác ùn nêëu riïng) nïn cho ùn thïm 2 bûäa phuå : Chaáo, phúã, buán, suáp, sûäa Trong möåt ngaây khöng nïn cho treã ùn möåt moán giöëng nhau.